Dostar, eldegı jaǧdai qarqyndy damuda. Kün saiyn jaŋa oqiǧalar oryn alyp, jaǧdai kürdelene tüsude. Maǧan köptegen sūraqtar kelıp jatyr. Olardyŋ ışınen jiı qoiylatyn sūraqtardyŋ birine jauap bergim kelip tūr.
- Demokratiiaǧa köşken qandai elder bız üşın ülgı bola alady?
Salystyrma türınde bız postkeŋestık elderdı ǧana ala alamyz, öitkenı bızdıŋ mentalitet osy eldermen ūqsas. Eŋ aldymen, mentalitettegı aiyrmaşylyq bızge Qazaqstandy basqa, mysaly arab nemese Oŋtüstık Amerika elderımen salystyruǧa mümkındık bermeitını ras, alaida avtoritarizmnen demokratiiaǧa köşu üderisı men ädısterı tarih boiy özgergen joq.
Gruziia,Armeniia, Ukraina jäne Qyrǧyzstan - osyndai tranzittık kezeŋnen ötken 4 el.
Menıŋ oiymşa, bilık köşuınıŋ eŋ jaqsy ülgısı ol Armeniia. Bıraq olardyŋ bızdıŋ elden aiyrmaşylyǧy, syrtqy faktorlardyŋ bolmaǧandyǧy, AQŞ, Resei, Qytai jäne t.b. siiaqty saiasi oiynşylardyŋ eldıŋ ışkı jaǧdaiyna aralaspauy. Sondyqtan üderiske, qatty bolmasada, tek qana Armeniia ışındegı klandar äser ettı. Sonymen qatar, ol jerde būǧan deiın bırneşe prezidentter auysqanyn ūmytpaǧanymyz jön. Respublika 2015 jyldyŋ soŋynan bastap parlamenttık dep jariialandy, uaqyttyŋ tyǧyzdyǧyna bailanysty soŋǧy prezident ol jaqta qatty nyǧaia almady. Osylaişa, Armeniiadaǧy bilıktıŋ auysuy ülgılı bolsa da, būl ssenarii Qazaqstan jaǧdaiyna kelıŋkıremeidı.
Qyrǧyzstan men Gruziia elderındegı jaǧdai da bızdıkıne kelerı ekı talai. Sebepterdıŋ negızgılerıne kelsek, bız auysqan prezidentterdıŋ küştı bolmaǧandyǧyn, memleketterdiŋ kedeilıgın jäne de elge degen syrtqy küşterdıŋ geosaiasi qyzyǧuşylyǧynyŋ bolmaǧandyǧyn jatqyza alamyz.
Al Ukrainadaǧy jaǧdai bızge jaqyn. Nege deseŋız, Ukraina - ülken ekonomikalyq äleuetı bar, klandary men oligarhtary köp, al eŋ bastysy Resei, Europa jäne AQŞ üşın geosaiasi qyzyǧuşylyǧy bar ülken el. Körıp otyrǧanyŋyzdai, Ukrainada barlyǧy tamaşa emes. Menıŋ oiymşa, onda üderis älı de tolyq aiaqtalǧan joq. Öitkenı prezidenttık sailaudy jeŋıp, bilıktı alu - ol tek qana birinşi saty. Eldı sauatty jäne dūrys basqaru ol kündelikti basqa qasietterdi talap etetin auyr jūmys. Qazır būl elde, jeŋısten keiingi eiforiia kete salysymen, kün saiyn köpşılıkke mälım emes, jalyqtyrar reformalarmen ainalysu qajet. Būl uaqyt olardyŋ eŋ auyr kezeŋı bolmaq. Halyq dūrys reformalardyŋ jemısın köre bastaǧanda Ukraina tolyǧymen sauyǧyp kettı dep aita alamyz.
Qazaqstan beibıt uaqytta eŋ jaqsy, al tūraqsyz uaqytta eŋ naşar geosaiasi orynnyn iesı bolyp tabylady. Beibıt uaqytta, bız özımızdıŋ ornalasuymyzdan keremet paida ala alamyz. Al tūraqsyz uaqytta, syrtqy küşter bızdıŋ artyqşylyǧymyzdan aiyruǧa tyrysady. Ne eldı, ne jerimizdiŋ bır bölıgın basyp aluǧa, ne el basqaruǧa özınıŋ baqylauyndaǧy adamdardy qoiuǧa tyrysatyn bolady. Al endı, negızgı oiynşylardy qarastyraiyq.
Resei.
Qazaqstan özınıŋ ülken aumaǧymen bükıl Orta Aziiany Reseiden bölıp otyr. Ony ne ainalyp, ne ūşyp ötu mümkın emes. Eger Qazaqstan Reseiden bölınıp ketse, onda bükıl Orta Aziia Resei üşın qol jetımsız bolady. Ekınşı jaǧynan, Qazaqstan, Resei men islam elderı arasyndaǧy bufer bolyp tabylady. Sonymen qatar, Qazaqstannyŋ Reseige degen äskeri jäne ǧaryş salasyndaǧy strategiialyq maŋyzydyǧy bar. Men tıptı mūnai-gaz yntymaqtastyǧy turaly aitpai-aq qoisam bolady. Tüsıngenderıŋızşe, Resei üşın Qazaqstannan odaqtas retınde aiyrylu, Tatarstannyŋ bölınip Reseidiŋ bytyraǧanymen bırdei bolady. Resei öz azamattaryn eşqaşan da baǧalaǧan emes. Orys halqynyŋ qysymşylyq faktoryn olar tek qana Qazaqstanǧa qarsy özınıŋ dostyq emes äreketterın aqtauǧa sebep qyluy mümkın.
Qytai.
Qytai üşın Qazaqstan öte maŋyzdy, sebebı olardyŋ soltüstık-batysyn damytudaǧy jaŋa baǧdarlamasy (qysqaşa SUAR) - Europaǧa temır jäne avtomobil joldaryn qamtityn Jaŋa Jıbek joly, negızınen Qazaqstan aumaǧy arqyly ötedı. Qytai üşın SUAR baǧdarlamasy - milliardtaǧan dollarlyq joba. Maŋyzyn aitpai-aq qoisaq ta belgılı. Kölık-logistikalyq müddelerden basqa, Qytai Qazaqstanǧa energiia resurstaryn jetkızuşı retınde ülken qyzyǧuşylyq tanytady.
Özderıŋız bıletındei, mūnai-gaz kompaniialarynyŋ üşten bırı qytailyqtarǧa tiesılı. Qytai Qazaqstanmen Şyǧys şekarada 80 mln.-ǧa juyq halqy bar SUAR baǧdarlamasyn damytty. Olar teŋız joldary men energiia resurstarynan alys, sondyqtan Qazaqstan olar üşın asa maŋyzdy. Qytaidyŋ Qazaqstanǧa degen josparlary öte köp, bıraq men eŋ maŋyzdylaryn atap öttım.
AQŞ.
Resei men Qytaidyŋ qyzyǧuşylyqtaryn köre otyryp, AQŞ-ta artta qala qoimas. Saiasi qyzyǧuşylyqty ysyra tūrǧannyŋ özınde mūnai-gaz sektory investisiialar türınde AQŞ-tyŋ jauyn alady. Negızgısı, ol Şevron kompaniiasynyŋ ınju-marjany bolyp tabylatyn Teŋız mūnai ken orny, onymen qosa Qaşaǧan bar. Körıp otyrǧanyŋyzdai, Qazaqstan AQŞ üşın osy öŋırdegı maŋyzdy el. Eger Qazaqstan Reseiden alşaqtasa, onda būl AQŞ-tyŋ jeŋısı bolady.
Joǧaryda atalǧan geosaiasi oiynşylardyŋ qyzuǧuşylarynan basqa mūnda Europa, Türkı älemı, Orta Aziia, islam älemınıŋ jäne t.b elderınıŋ müddelerı bar.
Qorytyndy jasasaq, bız geosaiasi müddelerdıŋ şoǧyrlanuynyŋ alaŋyndamyz. Sondyqtan Qazaqstandy Ukrainamen de, Gruziiamen de, Armeniiamen de, Qyrǧyzstanmen de salystyruǧa bolmaidy. Mūnda barlyǧy basqaşa bolady, öitkenı mūnda barlyq geosaiasi oiynşylardyŋ qyzuǧuşylaqtaryn eskeru kerek. Işkı mäseleler turaly da ūmytpau kerek.
Eger qazaqstandyq qoǧamǧa qaraityn bolsaq, ol öte segmenttelgen, ydyratylǧan. Qazaq, orys tıldı, mūsylman jastarynyŋ, qalalyq jastarynyŋ, qanaǧattanbaǧan auyl jastarynyŋ toptary bar. Köptegen klan toptary bar. Rular, jüzder, basqa ūlt toptary bar. Iаǧni el ışınde bız de bırtūtas emespız. Qazaqstan mono ūlt tūratyn el emes ekenın taǧy da eskergen jön.
Joǧaryda aitylǧandardyŋ barlyǧyn eskere otyryp, bızdıŋ bırlıgımız, aumaqtyq tūtastyǧymyz jäne täuelsızdıgımız, elımızdıŋ kez kelgen adamy üşın, onyŋ kım bolǧanyna qaramastan, eŋ joǧary qūndylyǧy boluy tiıs ekenın erekşe atap ötkım keledı. Qandai äreket jasamasaŋyz da, kez kelgen jaǧdaida osy üş qūndylyqty este ūstap jüriŋiz. Bız qan töguge, azamattyq soǧysqa ne täuelsızdıgımızdıŋ joǧaluyna jol bermeuımız kerek.
Marǧūlan Seisembai
