"Jaryqtyq kiıkoty-ai", - dep otyruşy edı, marqūm naǧaşy şeşem.
Arqada kiıkoty asa qadırlı şöp. Kiıkoty dəru bolmaityn derttıŋ türı kem de kem dese de bolady. Qany tasyǧan adam kiıkoty şəiın demdep ışse, bırden qan qysymy qalpyna keledı. As qorytu jüiesıne de bappen būqtyrylǧan kiıkoty şaiy myŋ da bır em. Terı auruymen auyratyndar kiıkotynyŋ būlauyna tüsse, qūlantaza aiyǧady. Belsız qalǧan erkek, tösekten suyǧan ūrǧaşy kiıkotynyŋ qymyzyn qūrǧatpai ışse, qūştarlyǧy oianyp, qūmary qaita qozady... Qalǧanyn barynşa qysqaşa baiandaiyn.
....Kino tüsırıp jürgende talai qyzyqqa kezıgemız, kenelemız... Osy jolǧy Aqsu Jabaǧylydaǧy qyzyǧymyz kiıkotymen ystalǧan İırsu men Kemerbūlaqtyŋ qymyzy boldy. İə, qymyzdy kım ışpeidı, qyzǧa kım köz salmaidy...
Kelıser kelıspessızder, Almatyda qymyz joq, bolsa - Almaty bazarlarynda satylatyn qymyzdyŋ därejesı şalaptan tömen.
Əlqissa, səuırdıŋ soŋy, mamyrdyŋ basynda OQO, Tülkıbas audanynyŋ Aqsu Jabaǧyly qoryǧynyŋ etegıne şatyrymyzdy tıgıp, şəpkımızdı tüzedık (Esımızdı jidyq, tüsırılımge əzır boldyq degenım ǧoi). Aitary joq, tūmsa tabiǧatyn suretteuge tıl jetpeitındei ǧajap sūlu ölke eken, tura Arabiiadan oqyp kelgen moldekeŋder uaǧyzdaityn jūmbaqtyŋ törıne top ete qalǧandai boldyq. Biık, körkem taular, appaq qardan daǧaradai səlde oraǧan molda şyŋdar. Sol taulardan jylandai ireleŋdep, sarqyrai aqqan özen sular. Sauyry qyzyldy-jasyldy gülmen kömkerılgen qoianjon jotalar. Əsırese kiıkoty yrǧyn. Keşke jaqynǧy samalmen qyşqyltym isı tanau jarǧanda, şerlı kökıregıŋ kümbırlei jöneledı...
Hoş, bır-ekı künnen keiın jan jaqty şoluǧa ketken jıgıtter minersudyŋ baklaşkesımen qymyz əkele bastady. Almaty bazarlarynyŋ su qosqan satqyn qymyzynan zərezap bolyp qalǧan ǧazez basym alǧaşqyda qomsyna dəmın tatqanym ras. Joq, su qosylmaǧan tərızdı, tıl üiırıp əketıp barady. Kiıkotynyŋ dəmı! Söitsek, Tülkıbas öŋırı kübını tek kiıkotymen ystaidy eken. Sodan qatalap kelgen qymyzqorlar üşın qūdai berdı! Azyn-aulaq sutochnyiymyzdy känıgı alqaştardai soŋǧy tiynyna deiın qaldyrmai qymyzǧy salatyn boldyq. Arqanyŋ qymyzyna qaraǧanda taudyŋ qymyzy juastau keledı. Degenmen köŋılge qunaqy jelık bıtıruge jarap jatyr. Az künde közımız nūrlanyp, jüzımızge qan jügırıp, kısı bop qaldyq. Kiıkoty qosylǧan jūpar qymyz qanşa ışseŋ de qan qysymyn kötermeidı. Qymyzǧa bögıp alǧan adam şarşamaidy, jūmysty japyryp ısteidı. Əsırese Ərıbi siiaqty saiypqyran jıgıtterımız at üstınde şaiqaqtap, üzeŋgısın taralǧysynyŋ tübınen üzıp jıbererdei şırei kerıp, jer baspai, aidyndanyp, asqaqtap, aspandap, şyǧandap kettı. Künıne bes at boldyrtady... Ūlarbek aqynyŋ közınen öleŋ oqityn künge jettık! Qairan aldiiar qymyz-ai, jaryqtyq kiıkoty-ai dep qoiamyn ıştei. Qyrǧa şyǧyp kiıkoty men bozgül terıp ketken kezımız de boldy...
Bajailai baiqasaŋ, tuǧan eldıŋ qyrynda ösken şöptıŋ tamyrynan syr tartyp, japyraǧyna jyr jazuǧa bolady. Gülınen süigenıŋnıŋ didaryn köresıŋ...
Kiıkoty da osyndai qasiettı şöp.
Endı osy kiıkoty jaily tüigenderıme keleiın. Ötken jyly ını dosym, tamaşa qalamger Qanaǧat Əbılqaiyr auylyna aparyp qonaq ettı. Qyrǧa şyǧyp, qymyz ışıp degendei bıraz şalqydyq.Tau ışın küŋırentıp ənge bastyq. Qanaǧatjannyŋ da auyly asqaq Alataudyŋ qoinauyna sūǧyna ırge tepken berekelı-merekelı el eken. Ainala qaraǧaily orman, qūlpyrǧan kökmaisasy - türıkmennıŋ tüktı kılemındei. Kenet közım kögıldır alaŋqaiǧa tüskenı. Jaqyndap barsam, o, ǧajap, kiıkoty! Mynau kiıkoty ǧoi desem, jergılıktı albandar: "Joq, būl kökemaral", - dep boi bermeidı. Sol sət aqyn Baqyt Bedelhannyŋ 2000-ynşy jyldary jaryq körgen "Kökemaral" degen pyşaqtyŋ qyryndai jūp-jūqa jyr jinaǧy esıme tüse ketkenı. Būdan keiın daulasyp jatu artyq, "Kökemaral bolsa, kökemaral bolsyn" dep, əlgı kiıkotynyŋ bır talyn jūlyp alyp qūnyǧa iıskedım de, tösqaltama süŋgıttım.
Endı myna qyzyqty qaraŋyz, kökemaraldy Merkıden (Jambyl oblysy) berı qaraiǧy jūrt (dulattar) kiıkoty deidı eken. Arqadaǧy arǧyndar da kiıkoty deimız. Osy jait menı kədımgıdei oiǧa qaldyrdy. Artynan mūnyŋ syryn aŋǧarǧandai boldym. Baǧzy zamanda arǧyndar men dulattar Şudyŋ boiyn bır jailaǧan ǧoi. Köş joldary da tüiısıp otyrǧan. Tek, Töle bi zamanynda jer dauynda kısı ölımı bolyp, biler keŋesı Şudyŋ tüstık jaǧyn - dulattar, terıskeiın - arǧyndar jailasyn dep şeşım etken eken. Ejelden, sodan berı de ekı eldıŋ töskeide maly, tösekte basy qosylyp jatty. Tıptı myna Sovet ükımetı qūlaǧanşa Jambyl oblysynyŋ qoişylary jailauǧa Arqaǧa şyǧatyn. Arqanyŋ Betpaqpen şektesetın Aqtau, Qyzyltau sovhozdarynyŋ jastary Moiynqūmnyŋ jıgıttermen kökpar tartysatyn. Jaz boiy joldas, qūrby bolyp, əŋgımelerı jarasyp, bır-bırıne bauyr basqan qyz-jıgıtter kelesı jazda saǧynysyp körısıp, arty üilenu toiyna ūlasyp jatatyn. Kiıkotynyŋ arqa jūrty men ördegı üisınge (dulatqa) ortaq boluynyŋ bır syry osy ǧoi dep oilaimyn. Al Alataudan tömen tüspeitın alban, suan elı tauda oqşau jatqandyqtan būl ösımdıkke kökemaral dep at berıp, aidar taǧyp jeke atauymen ielengen siiaqty. Jəne Alatauda kiık joq, esesıne būǧy-maral tūqymdas januarlar mol. Sol sebeptı kökemaral atanǧan tərızdı. Qalai desek te, kiıkoty aşa tūiaqty adal aŋnyŋ süiıktı asy.
Kiık jaryqtyq Betpaqtyŋ susyz şölınen mamyr aiynda ötıp, atalǧan aidyŋ 18 men 25-ı aralyǧynda Arqanyŋ tüstıgıne ılıksımen tölın tögıp, laǧyn örgızedı. Būl mezgıl Arqada "Qūralaidyŋ salqyny" atalady. Kei jylǧy "Qūralaida" tap bır aqpandaǧydai alai-tülei boran soǧady. Alaida mūndai borandy suyqta kiıktıŋ laǧy mūz bop qatyp qalmaidy, kerısınşe qatty salqynda tez aiaqtanyp, jügırıp ketedı. Bır jaǧynan jas tölge qūrt tüspeidı, ekınşıden suyqta tuǧan qūralaidyŋ boiynda qysqy suyqqa boi bermeitın immunitet qalyptasady. Əiteuır tabiǧat ana bauyryndaǧy jandyq bıtkendı analyq meiırımımen osylai ebın tauyp jarylqap qoiǧan.
Kiıkter Arqadaǧy Atasu men Sarysu özenderınıŋ boiyna kep laǧyn örgızıp jatqanda dür etıp kiıkoty köterıledı. Jasyl sabaǧy jerden səl boi tartyp, bürlenıp baryp ūsaq, kökşıl gül aşady. Ūzaq sürgın joldan qajyp jetken, onyŋ üstıne düniege ūrpaq əkelıp hal-küşı kemıp, küş quaty azaiǧan analyq kiıkter Aqtau, Ortau, Qyzyltaudyŋ taulary men Atasu men Sarysu özenderınıŋ boiyndaǧy jaŋa pısken jas kiıkotymen qorektenıp əl jiiady, adyr-adyrǧa ūiysa qalyŋ ösken ködege jaiylyp, tobylǧyly jazyqtyŋ mai jusanyn aşylap boiyn bekıtedı. Sonan soŋ mamyrdyŋ aiaǧyna taman dürk köterılıp Qorǧaljyn men Qūlanötpestı betke alady. Būl kezdegı kiık köşın köru bır ǧanibet. Ūly üiırlerde bes jüz myŋǧa deiın kiık bolady. Saǧat kündızgı 11-lerde qalyŋ kiık Sarysuǧa qūlaidy. Kenet qalyŋ kiık dür sılkınıp, terıskeidı betke alyp jönep beredı. Qalyŋ üiırdı maŋdaiy jarqyraǧan müiızı qaraǧaidai marǧasqa teke bastaidy. Qalǧany tərtıptı sarbazdai soŋynan eredı. Būl bır keşke deiın tausylyp bıtpeitın ǧanibet! Jerdıŋ betı əjem örege jaiyp tastaityn kepken ırımşıktei küreŋıtıp qyp-qyzyl bop ketedı, künnıŋ közın qop-qoiu qyzyl şaŋ basady. Jer-kök qyp-qyzyl, qysqasy! Ainalany kiıktıŋ maŋyramasy kernep tūrady. Ömırıŋızde kiıktıŋ maŋyramasyn estıp körıp pe edıŋız?! Būl bır janynda simfoniia bıtken jıp ese almas ūly saryn!
Əlqisa, qyzyl örttei qaptaǧan kiıktıŋ soŋy batar künnıŋ jalqyn şūǧylasyna malynyp közden ǧaiyp bolady. Künımen kiık tūiaǧy dübırletken Arqanyŋ qūlan jon qyrlary sabasyna tüsedı. Qyrdyŋ momaqan ömırı qaitadan öz arnasyn tabady. Būl suret qyrküiek-qazan aiynda taǧy da bır mərte qaitalanady. Būl joly jazǧytūrǧy qyzyl ışık kigen kiıkterdı tanymai qalasyŋ. Qyzyly saryǧa köşıp, tegıs aqşulan tartqan; küngei qazaqtarynda kiıktıŋ aqbökenge ainalatyny osy tūs... Erkek laqtaryna tūqyl müiız şyǧyp, qoryqbas tekege ainalǧan, ūrǧaşy qūralailardyŋ ırılıgı tuşaǧa bergısız, tekesı bastap, eşkısı qostap taŋdary jarqyrap, Betpaqqa qarai maŋdai tüzep, jel jetpes jyldamdyqpen maŋyp bara jatady...
Qazır kiıktıŋ ūly köşı toqtaǧan. 1988 jylǧy tögılgen geptilden Ūlytau dalasynda bır künde bır tabyn kiık (resmi derek boiynşa tört jüz myŋ) bır sətte qyrylyp qaldy. Qalǧanyna 1990 jyldary beleŋ alǧan qisyq tıs, qysyq köz qytaidyŋ müiız saudasy jettı.
Kiıkpen bırge kiıkoty qūrydy. Qazır Sarysu boiynda kiıkoty öspeidı. Kiıkpen bırge kettı. Marqūm əjemnıŋ "Jaryqtyq kiıkoty-ai", - deitını osy kez edı...
...Ənşeiın, kiıkotyn iıskegende eske tüsıp ketkenı...
Erlan TÖLEUTAI
"Adyrna"ūlttyq portaly
