Adam neǧūrlym köbırek bıle tüsken saiyn özıne bılımı soǧūrlym taiaz bolyp körınedı (Sokratqa telınetın «Men eşteŋe bılmeitınımdı bılemın» sözın esıŋızge alyŋyz). Būl zaŋ kerısınşe qoldanuǧa da jaraidy: adam neǧūrlym az bılgen saiyn, ol bılımınıŋ tereŋdıgıne jäne onyŋ şeksızdıgıne soǧūrlym senımdırek bolady. Bügın özın özı asyra baǧalaudyŋ kognitivtık tūrǧyda būrmalanuy jäne bılımdarlyq illiuziiasy — Danning-Kriuger effektı turaly maqalany audaryp qoidyq. Knowing Neurons bas redaktory Keit Feilhabermen bırge kei kısılerdıŋ nege özınıŋ şeberlıgın, kognitivtık qabyletın jäne tanymaldylyq deŋgeiın tiısınşe baǧamdai almaityny, būnyŋ saldary qandai boluy mümkın ekenı jäne şynymen bılımdar, bılıktı adamdardy basqalardan ne erekşeleitını turaly mäselenıŋ basyn aşamyz. 1995 jyldyŋ bır künınde orta jastaǧy denı sau ırı denelı er kısı tapa-taltüste Pitsburgtyŋ ekı bankın tonap ketken. Onyŋ taqqan bettūmşasy nemese jüzın jasyratyn basqa da zaty bolǧan joq, ol är bankten şyǧar kezınde beinebaqylau kameralaryna qarap jymiǧan. Säl keiınırek, sol tünde, polisiia qatty taŋdanǧan qylmysker Makartur Uilerdı qūryqtady. Oǧan kameralardyŋ jazbasyn körsetkende, ol qalai bolǧanyna miy jetpei jazbaǧa qarap otyryp qaldy.
«Menıŋ üstımde şyryn bolǧan edı ǧoi», — dep ol mıŋgırledı.Uiler terıge limon şyrynyn jaǧyp alu ony beinebaqylau kameralaryna körınbeitın etıp tastaidy dep oilaǧan syŋaily. Limon şyryny körınbeitın siia retınde paidalanylady emes pe, osy sebeptı Uilerdıŋ oiynşa, jylu qainar-közınıŋ janynda tūrǧanda ol körınbeitın boluy tiıs edı. Polisiia Uilerdıŋ esı auyspaǧan jäne esırtkıge päŋgıp tūrmaǧan — ol bar bolǧany qatelestı degen tūjyrym jasady. Būl oqiǧa turaly bılgen Kornell universitetınde ısteitın Devid Danning, özınıŋ aspiranty Djastin Kriugermen bırlesıp, ne bolǧanyn anyqtap köruge tyrysty. Olar adamdardyŋ barlyǧy derlık özderınıŋ ärqily äleumettık jäne intellektualdyq salalardaǧy qarym-qabyletterın oŋdy baǧalaidy, keibıreulerı ol qarym-qabyletterın asyra baǧalauǧa beiım tūrady dep paiymdady. Būl senımdılık illiuziiasy bügıngı taŋda «Danning-Kriuger effektı» degen ataumen belgılı jäne özın asyra baǧalauda kognitivtık tūrǧyda qatelıktı sipattaidy. Būl qūbylysty zerthana jaǧdaiynda zerttep köru üşın Danning pen Kriuger bırneşe synaq oilap tapty. Bır zertteude olar studentterge grammatika, logika jäne iumor turaly sūraqtar qoiyp, sosyn är respondentten özınıŋ nätijelerıne jalpy baǧa berudı, sondai-aq özderınıŋ basqa studenttermen salystyrǧandaǧy salystyrmaly reitingın baǧalaudy ötındı. Tanymdyq tapsyrmalarda eŋ naşar nätije körsetken studentter ärdaiym nätijelerı jaqsy bolady dep, özderın asyra baǧalap otyrǧany qyzyq. Sondai-aq kerısınşe bolyp otyrdy — özderın tömen baǧalaǧan oquşylar tapsyrmalardy zertteuge qatysqandardyŋ üşten bırınen jaqsy oryndaǧan. Būl «senımdılık illiuziiasy» universitetten tys salalardy da qamtidy jäne şynaiy ömırdı de jailaidy. Kelesı zertteulerınde Danning pen Kriuger zerthanadan şyǧyp, myltyq atyp maşyqtanatyn jerge bardy. Ol jerde olar myltyq atuǧa äuestenetınderden qarudyŋ qauıpsızdıgı turaly sūrap bıldı. Olardyŋ aldyŋǧy nätijelerı siiaqty sūraqtarǧa dūrys jauapty eŋ az bergender özderınıŋ atys qaruy jaiyndaǧy bılımderın asyra baǧalady. Naqty bılımder aiasynan tys jerde Danning-Kriuger effektın adamdar özderınıŋ jeke basynyŋ köptegen qarym-qabyletterın baǧalauynan da köruge bolady. Eger sız daryndylar şouyn körseŋız, kastingten öte almai, qazylar kerı qaitarǧan şouǧa qatysuşylardyŋ bet-jüzınen şokty baiqai alasyz. Adamdar jalǧan üstemdıgı arqyly özderın sonşalyqty şatastyryp jürgenı qyzyqty körınuı mümkın. Bızge özımızdıŋ qarym-qabyletımızdı asyra baǧalap jıberu tän ekenı sözsız. Bır zertteu kölık tebetınderdıŋ 80% özderınıŋ kölıktı jürgızu daǧdylarynyŋ ortaşadan joǧary baǧalaǧanyn körsetken, būl statistikalyq tūrǧyda mümkın emes. Adamdar özderınıŋ tanymaldylyǧyn jäne kognitivtık qabyletın baǧalaǧanda da osyndai ürdıs baiqalady. Mäsele adamdar bılıksız bolǧan kezde qate oi tüietındıgınde ǧana emes, sonymen qatar, olar özderınıŋ qatelerın körıp-bılu mümkındıgınen aiyrylyp qalǧandyǧynda. Semestr boiy sozylǧan bır zertteu ülgerımı jaqsy oquşylardyŋ, būrynǧy alǧan baǧalaryn negızge ala otyryp, özderınıŋ nätijesın jaqsy boljai alǧanyn körsettı. Alaida, ülgerımı naşar oquşylar, oqytuşylardyŋ anyq ärı talai ret bergen terıs baǧalaryna qaramastan, özderınıŋ problemalary bar ekenıne kelıspei qoiǧan. Abdyrap-sasu, qairan qaludyŋ nemese özderınıŋ dūrys ıstep jürmegenı jaiynda oilanudyŋ ornyna dymbılmes studentter özderınıkı dūrys ekenın aityp tūryp alǧan. «Adamnyŋ şyǧu tegı» (1871) kıtabynda Charlz Darvin jazǧandai:
«Nadandyq bılımnen görı senımdılıktı jiırek tudyrady».Özderınıŋ klassikalyq zertteuınde Danning pen Kriuger şynymen aqyldy adamdar özderınıŋ qarym-qabyletterın däl baǧalauǧa qauqarsyz bolatynyn baqylap köre aldy. Kognitivtık körsetkışterı joǧarǧy kvartilde ( joǧarǧy kvartil — statistikalyq zertteulerde mänderı barynşa joǧary derekter jiyntyǧynyŋ bır bölıgı) bolǧan studentter özderınıŋ salystyrmaly türdegı bılımdarlyǧyn jete baǧalamaǧan. Ondai studentter, eger tapsyrmalar oŋai bolsa, onda olar barlyq studentter üşın de oŋai bolady, dep oilaǧan. Būl «ötırık iesı sindromy» delınıp jürgen närse jäne ony körsetkışterı joǧary oquşylar özderınıŋ daryny baryn anyqtai almai, basqalardy da bılıktı dep oilaityny kezınde baiqalatyn Danning-Kriuger effektınıŋ taǧy bır qyrymen salystyruǧa bolady. Aiyrmaşylyǧy sol, bılıksız adamdarǧa qaraǧanda şynymen bılımdar adamdar basqalardyŋ synauynan qaşpaidy jäne säikestı kerı bailanys boiynşa özdık baǧasyn tüzetıp otyruǧa qauqarly. Bank tonauşynyŋ essız äreketınıŋ sebebı osynda jatyr. Kei kezderı bız jaqsy nätijege jetkızetın närselerdı jasaimyz, bıraq kei kezderı bızdıŋ oilap tabatynymyz — limon şyrynyn üstımızge tögu ideiasy sekıldı — jaŋsaq, qisynǧa kelmeitın, jönsız nemese baryp tūrǧan aqymaqtyŋ qylyǧy. Abzaly, özıŋdı basqadan artyqpyn degen illiuziiaǧa aldanyp jüre bermei, özıŋnıŋ bılımdarlyǧyŋdy jüielı türde qaita qarap, synnan ötkızıp otyru. Ärı-berıden soŋ, Konfusii aitpaqşy,
«Naǧyz bılım — öz nadandyǧyŋnyŋ deŋgeiın bılu».Derekköz: aeon.co «What know-it-alls don’t know, or the illusion of competence»
"Adyrna" ūlttyq portaly
