Qazaqstandaǧy däl qazırgı saiasi äleumettık jaǧdai 1969 jylǧy Malaiziiadaǧy saiasi äleumettık jaǧdaiǧa qatty ūqsaidy. Malaiziiada 1969 jyly qytailar men aǧylşyndardyŋ bilıgı küştı bolǧan. Okkupanttardyŋ bilıgı būqara qalyqty äbden şarşatyp jıbergen. Qai okkupant bolsa da jergılıktı halyqqa jaqsylyq alyp kelmeitının tarih rastap otyr. Eldegı barlyq qarjy men biznes qytai men aǧylşyndardan kelgen investorlardyŋ uysynda boldy. Al bızde qalai? Bızdegı mūnai men jer asty resurstarynyŋ asa köp bölıgı qytailyqtar men reseilıkterdıŋ, basqa da şeteldık investorlardyŋ uysynda kettı. Sonymen qosa Malaiziiada jer resurastary da, auyl şaruaşylyǧy da özge ūlttar men kelımsekterdıŋ qolynda boldy. Al bızdegı qazırgı qazaq balasynyŋ ıstep, näpaqasyn tauyp jatqan sala – qūrylys salasy. Bızdegı qūrylys salasy türıkterdıŋ, kärısterdıŋ, qytailardyŋ ülesıne ötıp ketken. Al arada örıp jürgen «posrednikterdıŋ» barlyǧy da türıkter. Jai ortada jürıp, olar qazaq balasynyŋ nesıbesın uystap alyp otyr. Bız būl kelımsekterdı qalai ysyryp şyǧara alamyz? Bızdıŋ oǧan josparly türde jasalǧan saiasi taktikalyq qadamdarymyz bar ma? Mıne, mäsele sauatty taktikalyq qadam men josparda. Oǧan bılım de, qabılet te, jıger de, mınez de bızdıŋ tarapymyzdan jetıspei otyr. Ony moiyndap, ıske kırıspesek, bılım men mınezge ie bolmasaq, bız taǧy da jeŋılıske ūşyraimyz. Būl öte özektı mäsele.
Bızge de Malaiziiadaǧy 1969 jylǧy taktikalyq saiasi qadamdardy zerttei otyryp, josparly türde ıske köşetın uaqyt kelıp otyr. Menıŋşe būl qazırgı közı aşyq, talaby taudai, ūlttyq ptoensialy joǧary jastardyŋ enşısınde tūr. Bızdıŋ qazırgı osy tolqyn osy missiiany jüzege asyruǧa äbden daiyn. Tek bastamany kütıp, küreske sauatty daiyndaluy kerek. Bızdegı tek ūlttyq mentalitet qana olarmen salystarǧanda özgeşeleu bolmasa, basqa äleumettık teŋsızdık men halyqtyŋ salǧyrttyǧy, öz qolyndaǧy ülesın özgege ülestırıp otyrǧany, saiasi äleumettık reformalardyŋ jürgızılmeuı qazırgı jaǧdailarmen öte ūqsas. Malaiziiada da kezınde bilıktı basyp alǧan kammunistık uzurpatorlarmen halyqty qanauşy tap otyrǧan. Halyqty sauatsyzdandyru reformalary üzdıksız jasalǧan. 1969 jyly būl elde näsıldık qaqtyǧystardyŋ, dıni alauyzdyqtyŋ, ūlttar arasyndaǧy kikıljıŋnıŋ oty būrq etken. Al dıni alauyzdyq, özge ūlttardyŋ äleumettık jaǧynan üstemdıgı däl qazırgı bızdegı jaǧdaimen ūqsas. El äleumettık teŋsızdık pen haostyŋ qaq ortasynda qalǧan. Osy jaǧdaiǧa jetuıne halyqtyŋ sauatsyzdyq faktory da ülken röl atqaraǧan.
Sonymen...
Sonymen Malaiziiadaǧy bilıktegı teketırester qarsaŋynda parlamenttık sailauda Mahathir Momamad bastaǧan Malaiziia ūlttyq bırlestıgı partiiasy (Alliance - United Malays National Organisation) 57 mandatpen jeŋıske jetedı. Būl Alians bilıkke kelgennen keiın özınıŋ qaramaǧyna ūltyna, tılıne, dıni ūstanymyna qaramai barlyq ūlttardyŋ ökılderın şoǧyrlandyra berdı. Būl aldyn ala ūiymdastyrylǧan sauatty saiasi taktika bolatyn. Jetekşısı Mahathir Mohamad bolǧan būl ūiym özınıŋ saiasi auqymyn keŋeitıp, eldegı barlyq reformalarǧa kırısıp, özderınıŋ qarsylastaryna deiın saiasi arenada jol aşyp, aşyq bäsekelestık oiyndy bastaidy. Būl oiynnyŋ ışınde de tılı men dınıne, näsılıne qarai bölu degen oryn almaidy. Osy saiasi taktikalyq qadamdar arqyly ūiym malai ūltynyŋ eŋ aldymen äleumettık jaǧdaiyn jaqsartudy qolǧa alady. Eŋ basty mäsele, eldegı qūldyraǧan äleumettık jaǧdaidy köteru (eŋ aldymen malailyqtardyŋ jaǧdaiyn özge ūlttarmen teŋestıru), öndırıs oryndaryn salu, palma maiy öndırısı, auylşaruaşylyǧyn jandandyru, ekonomikalyq ärtaraptandyru alda tūrdy. Dūrys jasalǧan reformalardyŋ arqasynda özgeşe oilaityn, saiasi praktikada belsendı toptar qalyptasyp, ülken oiyndarǧa kırısedı. Aşyq alaŋda bäseke qalyptasady. Osynyŋ arqasynda elde aqyryndap tehnoloiialyq progresterge jol aşylady. Ärine, būl qysqaşa ǧana tarihy. Arada köptegen sätsızdıkter oryn alyp, onyŋ bärın ūstamdylyqpen jeŋıp şyǧady.
Al däl qazır bızdegı azamattyq qoǧamnyŋ demı äl tūnşyǧyp jatyr. Qozǧalys endı ǧana bastaldy. Osy inersiiany toqtatpai, bilıkpen aşyq saiasi dialogty bastap, ülken oiynǧa kırısu kerek. 1969 jylǧy Malaiziiadaǧy jaǧdai däl bızde qaitalanyp otyr. Sol kezdegı malaiziialyq belsendıler äreket jasap, el müddesıne paidalana bıldı. Qoǧamnyŋ reaksiiasyn basyp, tamyryn türtıp körıp otyrǧan qazırgı bilık qoǧam men belsendıler tarapynan jaibaraqattylyqty baiqasa, özınıŋ degenın taǧy da ıske asyra beredı. Būl bilık qoǧam men onyŋ belsendılerınıŋ qolyn sıltep kete saluyn ǧana kütıp otyr. Äitpese, özınıŋ aitarlyqtai potensialy da qalmady. Prezident janynan qoǧamdyq kelısım jönındegı keŋes qūrylmaqşy. Bilık oǧan özınıŋ jaldamaly oiynşylaryn mındettı türde qosady. Özınıŋ degenıne mındettı türde jetkısı keledı. Būl joly bızdıŋ qoǧamnyŋ elşıl belsendılerın (äsırese jastardy) halyqtyq, ūlttyq ortaq ideia ǧana bırıktıruı kerek. Sonyŋ barlyq pozisiiasyn sauatty jazyp, elge tarata beru kerek. Halyqtyq ortaq ideiaǧa ǧana senım mol boluy kerek. Äitpese mynau qatyp semıp qalǧan jüiege äser etu qiynnyŋ qiyny. Jeke tūlǧany mynau saiasi arenada alǧa salyp qoiyp, bız eşqandai da nätijelı äreketke bara almaimyz. Ol keşegı sailaudan da körınıs berdı. Halyqtyq ideiany ıske asyruda azamattyq qoǧamǧa, belsendılerge mınez ben saiasi taktika kerek. Onsyz bolmaidy. Menıŋşe, osy jolǧy oiyn bızdıŋ qazırgı közı aşyq jastar üşın öz täjıribesın arttyruǧa, alǧa qarai jolyn aşyp, baǧyt aluyna ülken mümkındık.
1969 jyldan bastalǧan Malaiziiadaǧy saiasi äleumettık reformalar aqyryndap özınıŋ jemısın bere bastady. Äleumettık serpılıster jasalyp, öndırıs oryndary salynyp, malailyqtar lek legımen käsıpke tartyla bastady. Elde sauatty privatizasiia prosesı jürgızıldı. Bary joǧy 20 jyldyŋ ışınde malailyqtardyŋ barlyq biznes salasyndaǧy ülesı 45 paiyzǧa deiın artty. Ǧylymi tehnikalyq progresterge jol aşylyp, kompiuterlık däuır bastaldy. Elde tūtasymen ūlt qūrauşy malailyqtar eldıŋ qojaiyny degen statusty ielenıp, bank salasynda, investorlyq paketterge qol jetkızıp, kompaniialardyŋ aksiialaryn ielendı. Öte sauatty ǧylymi reformalardyŋ nätijesınde malailyqtar özge kelımsekter men şeteldık investorlardy aqyryndap ysyryp, elderınen şyǧaryp tastady. Mūnyŋ barlyǧy Mahathir Mohamadtyŋ sauatty reformatorlyq äreketınen bastau aldy. Al endı bızde şe? Bızdıŋ qolymyzdan ne keledı, bärıbır şeşıp qoiǧan ǧoi, dep otyra beremız be? Ärine, bärın şeşıp qoiady sensız-aq, eger de sen bärın bızsız aq şeşıp qoiady dep otyra berseŋ. Onsyz da 30 jyl boiy sensız-aq bärın şeşıp keldı. Otyra bersek, olar bärın de şeşe beredı. Oilana bılsek, qazaq elı tūtas qoǧamymen bırge tarihi jolairyqqa kelıp toqtap tūr. Ne alǧa qarai qozǧalasyŋ, ne bolmasa köşlıkte qalasyŋ. Şyǧatyn jol bar. Ol mınez ben bılım, azamattyq belsendılık qana. Qazırgı uaqyt azamattarymyzdy ūlttyq tūtastyq ideiasyna jūmys jasai alady ma dep tosyp otyr. Bızge endı bıreulerdıŋ şarbaqtyŋ syrtynda tūryp ürgenıne nazar salatyn kez emes, halyqtyq ideia töŋıregınde toptasa bılu, ortaq ideiaǧa bırıgıp jūmys jasau ǧana tiımdı. Qoǧamnyŋ talabyn jeke tūlǧa arqyly ötkıze almaimyz. Bız tek azamattyq qoǧamnyŋ belsendı dauysy men mınezı, bılıgı men täjıriesı arqyly ǧana öz talaptarymyzdy ötkıze alamyz. Erteŋ erkındıkke şyǧyp jatsa, eldegı barlyq reformalardy qoǧamnyŋ talqysyna şyǧaryp, retımen ıske asyruymyzǧa äbden bolady. Aldaǧy uaqytta saiasi ärı ūlttyq potensialy joǧary, elşıl jastar tobyn parlamenttıŋ qabyrǧasyna ötkızu kerek. Özgerıs osy taraptan bastalatynyna kümänım joq. Mahathir Mohamad däl osylai jasaǧan bolatyn.
MAHATHİR MOHAMAD
Mahathir Mohamad, 1925 jyly 20 jeltoqsanda düniege kelgen. Mamandyǧy därıger. Singapur universitetınıŋ tülegı. 20 ǧasyrdyŋ törtınşı şiregındegı älemge tanylǧan älemdık deŋgeidegı talantty reformator, malai bilıgıne jaŋaşa lep pen özgerıs alyp kelgen tūlǧa. 19 jasynan bastap Malai ūlttyq bırlestıgı ūiymynyŋ müşesı (OMNO - United Malays National Organisation), 1969 jyldan bastap osy ūiymnyŋ atynan parlamentke deputat bolǧan. Däl osy kezeŋnen bastap onyŋ elitaly qyzmettık karerasy bastalǧan. Mahathir Mohamadtyŋ negızgı ūstanymy – malai ūltynyŋ azattyǧy jolyndaǧy küres, malai ūltyn okkupanttardan (qytai men aǧylşyndardan) azat etıp, eldegı malai ūltynyŋ äleumettık jaǧdaiyn köteru, basqynşy investorlardan malai ūltyn bılım men örkenietke ūmtylu arqyly azat etıp, bükıl qarjy men biznestı malailyqtarǧa alyp beru, ūltty bılım men tehnologiialyq progress jolyna jūmyldyru bolǧan. Tyǧyryqtan şyǧu üşın eldıŋ negızgı salasy - ekonomikadan bastaǧan. Būl ataqty reformator öz degenıne jetken. Osy jolda talai ret jeŋılıs tapsa da alǧan betınen qaitpaǧan. Malaiziia halqyn aqyr soŋy qara tünekten ǧylym men progrestyŋ daŋǧyl jolyna alyp kelgen. Malaiziiany "multimediialyq superkoridorǧa" ainaldyrǧan. Singapurdegı Li Kuan Iý sekıldı, Mahathir Mohamadty da malailyqtar tu töbesıne köteredı. Qysqaşa tarihy osy. Būl azamatqa ūltyn osy jolǧa jetektep keluıne qandai küş sebep boldy degende, özı: «Būl planetada menıŋ aldymda bır ǧana adal missiia boldy. Ol ūltymdy qūtqaru. Ol ūltyma degen mahabbat. Men ūltymdy osy qara tünek pen tyǧyryqtan alyp şyǧu jolynda oǧan degen mahabbatym öz közıme ūltymnyŋ bır de bır kemşılıgın körsetpedı. Ūlt pen memlketke degen mahabbat maǧan orynsyz aşulanu men tüŋıluge de jol bermedı»-dep jauap berıptı. Aldaǧy uaqytta būl tūlǧa jaiynda köp jazylatyn bolady.
Mahathir Mohamad, 1925 jyly 20 jeltoqsanda düniege kelgen. Mamandyǧy därıger. Singapur universitetınıŋ tülegı. 20 ǧasyrdyŋ törtınşı şiregındegı älemge tanylǧan älemdık deŋgeidegı talantty reformator, malai bilıgıne jaŋaşa lep pen özgerıs alyp kelgen tūlǧa. 19 jasynan bastap Malai ūlttyq bırlestıgı ūiymynyŋ müşesı (OMNO - United Malays National Organisation), 1969 jyldan bastap osy ūiymnyŋ atynan parlamentke deputat bolǧan. Däl osy kezeŋnen bastap onyŋ elitaly qyzmettık karerasy bastalǧan. Mahathir Mohamadtyŋ negızgı ūstanymy – malai ūltynyŋ azattyǧy jolyndaǧy küres, malai ūltyn okkupanttardan (qytai men aǧylşyndardan) azat etıp, eldegı malai ūltynyŋ äleumettık jaǧdaiyn köteru, basqynşy investorlardan malai ūltyn bılım men örkenietke ūmtylu arqyly azat etıp, bükıl qarjy men biznestı malailyqtarǧa alyp beru, ūltty bılım men tehnologiialyq progress jolyna jūmyldyru bolǧan. Tyǧyryqtan şyǧu üşın eldıŋ negızgı salasy - ekonomikadan bastaǧan. Būl ataqty reformator öz degenıne jetken. Osy jolda talai ret jeŋılıs tapsa da alǧan betınen qaitpaǧan. Malaiziia halqyn aqyr soŋy qara tünekten ǧylym men progrestyŋ daŋǧyl jolyna alyp kelgen. Malaiziiany "multimediialyq superkoridorǧa" ainaldyrǧan. Singapurdegı Li Kuan Iý sekıldı, Mahathir Mohamadty da malailyqtar tu töbesıne köteredı. Qysqaşa tarihy osy. Būl azamatqa ūltyn osy jolǧa jetektep keluıne qandai küş sebep boldy degende, özı: «Būl planetada menıŋ aldymda bır ǧana adal missiia boldy. Ol ūltymdy qūtqaru. Ol ūltyma degen mahabbat. Men ūltymdy osy qara tünek pen tyǧyryqtan alyp şyǧu jolynda oǧan degen mahabbatym öz közıme ūltymnyŋ bır de bır kemşılıgın körsetpedı. Ūlt pen memlketke degen mahabbat maǧan orynsyz aşulanu men tüŋıluge de jol bermedı»-dep jauap berıptı. Aldaǧy uaqytta būl tūlǧa jaiynda köp jazylatyn bolady.
Bekbolat Qarjan
"Adyrna" ūlttyq portaly
