Bır qaraǧanda sūraqty būlai qoiuǧa bolmaityn siiaqty. Qisyn mynada: auyl tūrǧyndary, orta jäne joǧary oqu oryndaryn qazaq tılınde bıtırgender, qazaqtıldı BAQ-nyŋ jurnalisterı, filologtar, jazuşylar qazaqşa bıledı. Köpşılık osy qisyndy qabyldap alǧan.
Qazaq tılınde körkem şyǧarmalar basylyp, monografiialar jazylyp, dissertasiialar qorǧalyp jatyr. BAQ arqyly aqparat taralyp jatyr. Mektep qazaq tılınde bılım berıp jatyr,.. Osylardyŋ bärı tıldıŋ öz qyzmetın atqaryp jatqanyn, būl tıldı bıletın adamdardyŋ bar ekendıgın körsetpei me?
Körsetedı nemese körsetpeidı degen nyq tūjyrym aitudan būryn būǧan qarama-qarsy ekınşı tendensiiaǧa nazar salu kerek: qazaq balasy ūlttyq aurasy tūnyp tūr dep sanalatyn, tuǧan üiınen tıl bılıp şyqpaidy. Balabaqşa säbige tıl üirete almaidy. Mektep arnaiy baǧdarlamamen, oqulyqpen, ädısteme qoldanatyn mūǧalımnıŋ küşımen, baǧa qoiyp yntalandyryp, reglamenttep oqytyp şäkırtke qazaq tılın bılgızıp şyǧarmaidy. Auyl mektebın, sonan keiın, JOO-ny qazaqşa bıtırıp, öndırıske kelgen maman qyzmet baby qajet etetın mölşerde qazaqşa söileudıŋ ülgısın körsete almaidy, bırden orysşaǧa auysyp ketedı.
Elde ondaǧan jyldar boiy jüzden astam tıl üiretu kurstary jūmys ısteidı. Bıraq, olardyŋ eşqaisysy qazaq tılınde resmi aqparatty jetkıze alatyn bırde bır adam daiyndap şyǧarǧan joq. Şyǧara almaidy da.
* * * *
Būl tūstaǧy mäselenıŋ ülkenı tıl töŋıregınde qalyptasqan ahualda emes, qūbylystyŋ özınıŋ ne sebepten tuyndap otyrǧanynda, etiologiiasynda bolyp otyr. Tıldı tyǧyryqqa äkep tıregen qandai küş? Mıne, osy faktor dūrys tüsındırılmei keledı. Qatardaǧy būqaranyŋ källasynda ǧana emes, filolog ataulynyŋ sanasynda myǧym ornyǧyp alǧan täpsır mynau: «şeneunıkter qazaqşa söilemeidı». Barşa jūrt qazaq tılınıŋ aldynda tūrǧan kederıgınıŋ bärı osyǧan tırelıp tūr dep oilaidy.
İä, şeneunıkterdıŋ resmi aqparatty qazaqşa jetkıze almai jürgenı ras. Olai bolsa, nege olarǧa ana tılınde söileudıŋ ülgısın körsetıp, oqytyp jıbermeimız?
Oqytyp jıbere almaimyz. Öitkenı, şeneunıkterge dūrys söileudıŋ ülgısın körsetıp, oqytyp jıberetın küştıŋ özı joq.
Bızde qazaq tılın «anau bılmeidı», «mynau bılmeidı» dep, ziialy ataulynyŋ özara, bırın bırı közge türtuı bar. Mūndaimen adym attaǧan saiyn ūşyrasamyz. Alaida, osyny aityp jürgen, «tıl bıletınderdıŋ» arasynda resmi aqparatty dūrys jetkızudıŋ ülgısın körsete alatyn da eşkım joq.
Aityp-aitpai ne kerek, bız būǧan deiın tıl subektterı turaly ǧana, «bıledı-bılmeidı» deŋgeiınde söz etıp kelemız. Obekttıŋ – demek, tıldıŋ özınıŋ industriialy qoǧam jaǧdaiyndaǧy küiı turaly söz qozǧamaimyz. Qazaq tılınıŋ memlekettık ıs basqaruda, halyqaralyq qatynastarda, qarjyda, biznes jürgızude, ǧylymda, tehnikada, tehnologiiada, äsker ısınde,.. bolyp jatqan üderıster men qūbylystardy resmi stilde reprezentasiiauǧa äleuetı jetıp jür me? Mıneki, tılge qatysty söz qozǧalǧanda bırınşı kezekte talqylauǧa tüsetın mäsele osy boluǧa tiıs edı.
Qazaq tılınde industriialy qoǧam ömırın sipattaityn kontent joq, ädebi normaǧa tüsırılgen leksikalyq korpus te qūrylǧan joq. İndustriialy qoǧamnyŋ qoinaularynda bolyp jatqan üderısterdı qazaq tılınde, resmi stilde jetkızudı jüzege asyruǧa qajettı şarttar da jasalǧan joq.
Qazaqşa söile dep, kez kelgen şeneunıktıŋ şaujaiynan ala tüsetınderdıŋ äreketı korrektılıkke jatpaidy. Eger, şeneunık jetkıze almaǧan oidy, «qazaqşa özıŋ jetkızıp körsetşı» dep, jazǧyruşynyŋ özıne bere qoisa ne bolar edı? Qazaqşa söileudı tabandy talap etıp jürgen deputatyŋyz, aitylar oidy qalai jetkızerın bılmei, auzyn buǧan ögızdei, melşiıp tūryp qalar edı.
Öz aramyzda «adamdar qazaq tılınde dūrys söilemeidı» degen renış jiı estıledı. Bır eskererlıgı, olar tek şeneunıkter arasynan ızdestırıledı. Dūrys söilemeudıŋ qazaq tılınıŋ kontentın jäne ony būqaranyŋ qūlaǧyna jetkızudıŋ normalaryn jasaityn adamdardan bastau alyp otyrǧanyn, bülıngennıŋ bärı solardyŋ ülgısımen taralyp jatqanyn eşkım aŋǧarmaidy.
Akademiialyq ǧylymi mekemelerde daiyndalǧan oqulyqtar men sözdıkterdegı qatelerdı jıberetınder kımder – därejelengen filologtar.
Stilistikalyq qatelerge malşynǧan mätınderdı BAQ arqyly taratyp otyrǧandar kımder – jurnalister.
Orystıldı subektınıŋ ruhani sūranysyna tatityn, tıl üirenuge qajettılık tudyratyn kontent jasai almai otyrǧandar kımder – jazuşylar.
Filolog, jurnalist, jazuşy – tıldı tüzeitınder de, büldıretınder de osylar. Tıl taǧdyry osylardyŋ qolynda. Qatardaǧy şeneunıktıŋ, injenerdıŋ, qūrlysşynyŋ, mūǧalımnıŋ,.. dūrys söilei almauynyŋ sebebı de olardyŋ atalǧan üş kategoriiaǧa enetın adamdar jasap bergen, anomaliiaǧa malşynǧan kontentten suarylyp otyruymen tüsındırıledı.
Qazaqtıldı mektep pen filologiia fakultetterınde sintaksis pen stilistikany terıs oqytu, söilem qūrai almaudyŋ ülgısın körsetu, mektep pen JOO-ny qazaqşa bıtırgennen keiın, qoǧamdyq qyzmetke aralasqanda, orys tılıne auysyp ketetın mamandar daiyndau,.. – bärı, bırınşı kezekte, filologtardyŋ qoly. Olardyŋ aralarynan agrarly qoǧamda qatelerge kömılıp şyqqan tıldı industriialy qoǧamda ämbebap qoldanuǧa daiyndau qajettıgın tüsınuge zerdesı jetetınder tabylmai otyr.
Eskı Qazaqstannyŋ essız ūrany: «Qazaq tılın şeneunıkter meŋgersın, bilık olardy mäjbürlesın, ol üşın ärekettegı zaŋnyŋ orys tılınıŋ resmilıgı bekıtılgen tarmaq alynyp tastalsyn». Ǧylymi negızsız, qūqyqtyq sauatsyz ekendıgı qarusyz közge körınıp tūrǧan osyndai talaptarmen tıl janaşyrlary 30 jyl beker şulap keldı. Tıldı tejeuşı faktorlar – sözdıkterdıŋ qatelerge tūnyp tūruy, oqulyqtyŋ oŋbauy, qazaq tılınde zamanaui azamattyŋ talǧamyna tatityn kontent bolmauy, tolyqqandy qazaqtıldı ortanyŋ qalyptaspauy,.. bärı şeneunıkterdıŋ kesırınen emes, filologtardyŋ käsıpqoilyǧynyŋ kemşındıgınen oryn alyp kelgenın tüsınu qiynǧa soqpasa kerek edı.
* * *
Köptıŋ narazylyǧyna ūşyrau qaupı bola tūra, Halyqaralyq «Qazaq tılı» qoǧamynyŋ prezidentı Rauan Kenjehanūly qazaqtıldı mekteptegı bılım deŋgeiı turaly halyqaralyq ūiymnyŋ bergen baǧasyn jariialauy būl töŋırekte qalyptasqan ahualǧa obektivtı saraptama beru mümkındıgıne jol aşyp otyr. Türlı elderdegı bılım beru deŋgeiın aiqyndaumen ainalysatyn halyqaralyq ūiym (PISA) «Qazaq mektebındegı oquşynyŋ 64 %-y qazaq tılınde oqyǧan mätındı tüsınbeidı, ony qorytyp, oiyn auyzşa-jazbaşa jetkıze almaidy» degen qorytyndy şyǧaryp bergen eken. PISA körsetıp otyrǧan 64 % degende üstırttık bar, ärine. Naǧyzynda, jaǧdai älde qaida naşar. Öitkenı, qazaq tılınıŋ ädebi normaǧa tüspegen, qatelerge kömılgen küiı mektep oqulyqtarynan da, sabaq berıp jürgen mūǧalımnıŋ tılınen de sinhrondy körınıs beredı. Oquşy qoimaljyŋ tıl şatyry astynan sytylyp kete almaidy.
Osy ahualǧa tura qatysy bar faktor – mūǧalımnıŋ tılı. Mektep mūǧalımderı baǧdarlamalyq materialdy ǧylymi stilde jetkıze almaidy, tūrmystyq («jalpaq tıl») stilde, şaşyratyp beredı. Terminder men ūǧymdardy şatastyryp söileu, punktirlık forma siiaqty,.. tıl qoldanystaǧy anomaliianyŋ tūrpatty ülgılerın mūǧalımnıŋ tılınen tabasyz. Mekteptı qazaq tılınde bıtırıp şyqqan tülekter ǧylymi-tehnikalyq terminderdı aitpaǧanda, äleumettık, tarihi-mädeni salalarda jiı qoldanylatyn ūǧymdardyŋ maǧynasyn ajyratpai şyǧady. Stilistikalyq tūrǧydan dūrys qūrylǧan söilemdı, mūǧalımdı qoiyp, därejelengen filologtardyŋ mätınderınen tabu oŋaiǧa soqpaidy. Akademiialyq ǧylymi-zertteu mekemelerınıŋ «mamandarynda» bolmaǧan resmi stilder turaly tüsınık auyl mūǧalımınde qaidan bolsyn. JOO-nyŋ professory üş bettık ǧylymi saraptamasynda 48 qate jıbergende (osy soraqylyq turaly äleujelıde jariialanǧan), sol «professordan» «sabaq alyp», filologiia fakultetın «bıtırıp» şyqqan auyl mūǧalımınıŋ är betten 48 qate jıberuge qūqyǧy joq dep kım aita alady? Oquşynyŋ baǧdarlamalyq materialdy ūqpauynyŋ bırden bır jäne substansiialy sebebı osynda jatyr.
Qazaq tılın mektepten oquşy meŋgerıp şyǧa almaǧanda, sabaq beretın mūǧalım baǧdarlamalyq materialdy resmi stilmen jetkıze almaǧanda, tıl mamandarynyŋ özderı söilemderın dūrys qūra bılmegen jaǧdaida, şeneunık nege qazaqşa söilemeidı degen sūraqty alǧa şyǧarudyŋ ne jönı bar?
Qanaǧat JÜKEŞ
