Säbit Dönentaev jäne onyŋ zamany
«Būl zaman baiqaǧanǧa küştınıkı...» (Säbit)
Säbit ömır sürgen kez (1894 - 1933) qazaq tarihyndaǧy asa auyr uaqyt bolatyn, būl qazaq elınıŋ es jinap etek jabuǧa tyrysqan kezı edı, bıraq tarih köşı müldem özgeşe sipatta, jat beinede pışın alyp, jūrt jalauy jyǧylyp, er bügılıp, tu qūlady.
Al Säbit osy kezeŋde tırşılık keşıp, ömırdıŋ «bar uyn» qoǧammen bırge ıştı. Bız Säbittei alyp tūlǧany zerttegende elden bölek, jūrttan jyraq qaraudy ūnatamyz. Aqyn qoǧam müşesı, ūlt tuyndysy. Qazaqtan Säbit bölek emes, al qazaq orystan alşaq şyqpai şyrǧauly, būǧauly halde edı. Al būl uaqytta Resei ışı qūbylmaly, mol tolquda bolatyn, ekı türlı Resei, ekı nanymda (hristian - mūsylman), ekı tanymda (slavian-tūran) endı jaŋaşyl jäne eskışıl bolyp bölıne bastaǧan. Būl turaly N.A. Nekrasov «asa ırı talant» dep sanaǧan V.S. Kurochkinnıŋ (1831-1875) «Dvugolovyi orel» tuyndysynda aitylady: Iа naşel, druzia, naşel Kto vinovnik bestolkovyi Naşih bedstvii, naşih zol. Vinovat vo vsem gerbovyi Dvuiazychnyi, dvuhgolovyi Vserossiikii naş orel. Pravd net ottogo v russkom mire, Nedosmotry vezde ottogo, Chto vsevidiaşih glaz v nem chetyre, Da ne videt oni nichego: Ottogo my k şpionstvu privychny, Ottogo my hrabry na slovah, Chto my vse, gospoda, dvuiazychny Kak orel naş o dvuh golovah. (1857 j.) Būl turaly Euraziia ideiasy avtorlarynyŋ bırı N.S.Trubeskii orys psihologiiasynda tūrandyq mınez bar dedı. «Ärkımnıŋ jäne bütın ūlttyŋ ömırge közqarasynda tūrandyq psihologiialyq tip belgısı bar» ekenın aitady (Trubeskii «O turanskom elemente v russkoi kulture», «Rossiia mejdu Evropoi i Aziei: Evraziiskii soblazn» Antologiia M. 1993. S74).
Al patşaly Resei osyny tüsıne otyryp, bır-bırıne qarama-qaişy, bır arnada jürmes, därgei bırge bolǧanmen däret bölek ekı negızgı ūlysty bırge qainatyp, sorpadan slavian iısın şyǧarǧysy keldı. Eger «Kärlı İvan» Qazanǧa şabuyl jasaǧanda mūsylmandar 95% bolsa, HH ǧasyr basynda Qazan mūsylmandary 30% boldy. Qazan özınıŋ aibatynan aiyrylyp, tek Reseidegı türkı jūrty ruhani ortalyǧy men tatarlardyŋ sauda-öndırıstık monopoliialyq oşaǧynyŋ da bedelı qaşa bastaidy. Resei qoldauyna ie orys burjuaziiasy tatar-türkı kapitalyn talqandap jıberdı. Orynbordaǧy 25%, Ufadaǧy 50% mūsylman bırden es jiyp, Ufa, Orynbordaǧy islam pırädırlerı, sufizm şeihtary ataǧy şyǧyp, jaŋa ülgıdegı mūsylman medrese-mektepter salynyp, osyǧan qyzmet etetın qaiyrymdylyq qorlar aşylyp, Ufa men Orynbor mūsylmandary qoldau körsetken gazet-jurnaldar jaryq köre bastady. Qazanda pozisiiasynan aiyrylǧan mūsylmanşylyq ideiasyna Ufa, Orynbor, Troisk, Semei, Omby şaharlarynda jaŋa maidan alaŋy aşyldy. Keiın ekı dın tartysy qazaq dalasyna bet būrdy. Ökınışke orai orystyq-kommunistık ideologiiaǧa qarsy tūrar küş qazaq elınde bolmai şyqty. Türkı mūsylmandarynyŋ jalǧyz islamdyq zaiyrly memleketı «Şyǧys Türkıstan» boldy. Ol da ūzaq ömır süre alǧan joq. HIH ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda islamdy tūtynatyn türkı qauymyn joiyp jıberuge Resei küş saldy. Būl jolda qarjy, adam, qaru äkımşılık tetıkterden eşteŋe qalǧan joq. Būǧan orys missionerlerı jan sala kırıstı (Missionerskii protivomusulmanskii sbornik. Vyp. HH: Kazan, 1894). Ärine, orys missionerlerı ışınde sol kezdeg jaǧdaidy zerttei jazǧandar boldy (Koblov Iа.D. O magometanskih mullah: religiozno-bytovoi ocherk. Kazan, 1907). Atalmyş ruhani, ideologiialyq kompaniiaǧa qarsy aqparattyq şabuyldar boldy (Davlet-Kildeev. Magomet kak prorok. Spb., 1881). Osyndai tausylmas, ūzaq maidandar ışınde «mūsylmandyq, ūltşyldyq» nemese «panislamizm», būl orys missionerlerınıŋ qoiǧan aty bolatyn, keiın osy termindı patşaly Reseidegı orystyŋ dınıne keŋ, mūsylman dınıne qabaǧy kelıspegen keŋester jalaulatyp ärı äkettı, būl öz därejesınde onsyz da «ırgesı myqty islamdy odan ärı küşeite tüstı», deidı nemıs qoǧamtanuşysy M.A. Batunskii (M.A. Batunskii. Pravoslavie, islam i problemy modernizasii v Rossii na rubeje H H-HH vekov// Obşestvennye nauki i sovremennost. 1996. 2. 88-b.). Belgılı bır uaqyttarda, Reseide HIH ǧasyrdyŋ soŋy men HH ǧasyr basynda şeteldıŋ ırı islamtanuşylarynyŋ eŋbekterı audarylyp basyldy (Vamberi G. Ocherki i kartiny vostochnyh nravov. Per.İ. Krachkovskogo. Spb., 1911). Būǧan qosa orys ǧalymdarynyŋ da zertteulerı jaryq kördı (Krymskii A.E. Musulmanstvo i ego buduşnost. Proşloe islama, sovremennoe sostoianie musulmanskih narodov, ih umstvennye sposobnosti, ih otnoşenie k evropeiskoi sivilizasii. M., 1899). Bıraq A.E. Krymskii, V.V. Bartold, N.N. Ostroumovtar eŋbegı basqynşy jūrt piǧylyna toly boldy. Osylardyŋ ışınde baiyppen, tereŋ zerttei jazǧan S.G. Rybakov ǧana boldy (Rybakov S.G. İslam i prosveşenie inorodsev v Ufimskoi gubernii. SPb.,1900). Atalǧan eŋbekterden basqa keŋestık däuırde Orta Aziia, Qazaqstan, Tatarstan, Başqūrtstan islamy turaly eŋbekter de boldy. Markstık baǧyttaǧy zertteulerde dın-islamnyŋ ışkı ruhyn zertteuden basqa äleumettık-ekonomikalyq aspektıler negızgı sanalyp, M.N. Pokrovskii ūsynǧan «sauda kapitalizmı» eŋ basty sebep bolyp sanaldy. Atalǧan sebepter tübırımen qate bolatyn. Ökınışke orai, osy ūstanymdaǧy L.İ. Klimovich, M.A. Raisner eŋbekterı jaryq körıp, osy jol negızgı delınıp būiyryldy (Pochta Iý.M. Revoliusionnaia Rossiia i musulmanskii mir (sovetskoe islamovedenie v 20- 30-e gody)// Vostok. 1993. 4. 85, 86, 88-b.) Keŋes töŋkerısıne deiıngı islam orny Qazaqstanda müldem zerttelgen joq. Al tatarlar ışınde Z.A. İchimuhametovtıŋ 1949 jyly Qazanda şyqqan «Sosialnaia rol i evoliusiia islama v tatarii» eŋbegı Ufa zertteuşısı D.D. Azamatovtyŋ aituynşa kemşılıgı boldy desek te (Azamatov D.D. Orenburgskoe magometanskoe duhovnoe sobranie v konse HV -H H vv. Ufa, 1999.7-b.), bızde ol da bolmady. Atalǧan eŋbekterden baiqap otyrǧanymyzdai, qazaq elınıŋ ūlttyqoianuy islamdaǧy jaŋaru, reformamen bırge damydy. Bıraq būǧan qarsy şyǧuşylar da, islamda özgerıs bolmady deuşıler de bar (Stepanians M.T. Musulmanskie konsepsii v filosofii i politike (H H-HH vv.) M. 1982. Oişyl ǧalym E. Gellner öz eŋbekterınde müldem basqaşa bylai dep jazdy: «İslamdaǧy reformasiia men dıni şaiqastar, ekınşı jaǧynan industrasiialanu men halyqtandyru bärı bır kezde kezeksız, qabattasa keldı» (Gellner E. İslamskii mir i Evropa: kultura Elita i Mass // Sivilizasiia vyp. 3 M. 1995. 109-b.). HH ǧasyr basyndaǧy HIH ǧasyr aiaǧyndaǧy millet oianuy, ūlt tuynyŋ köterıluı, türkı jūrtynyŋ tötenşe es jiiu dın ışındegı jaŋaşyldyqpen bailanysty boldy. Būl turaly fransuz zertteuşısı A. Bennigsen aita kelıp, äsırese, Ş. Marjani, M. Bigidı atap, olardy arabtardan, türıkterden, irandyqtardan, industardan būryn qūrannan jäne hadisten saiasi, äleumettık, dıni tärtıpter turaly ärbır mūsylmannyŋ ızdeu qūqyǧy bar ekenın aitqan mūsylman oişyldar boldy deidı. Osylardyŋ reformatorlyq qozǧalysynyŋ äserı tek Reseide ǧana emes, barlyq mūsylman älemınde maŋyzdylyǧy jaǧynan erekşe boldy. Tek osylardyŋ eren eŋbegı arqasynda basqa taraptarda reformalarǧa, tılge, bılım beruge jäne saiasi qūylymdarǧa jol aşyldy (Bennigsen A. Musulmane v SSSR (pereizdanie). Kazan, 1999. S.) Al Reseidegı, keŋes däuırındegı zertteuşıler islamdy zerttegende bodan türkı jūrtyn sanaly türde ainalyp ötıp, bızge qatyssyz elderdı zerttedı (Stepanians M.T. İslam v filosofskoi i obşestvennoi mysli zarubejnogo Vostoka (H H-HH vv.) M., 1974). Qazaqtarmen salystyrǧanda, tatarlar öz ışındegı HIH-HH ǧasyrlar kezeŋındegı A.Htyz-İmiani, A.Kursavi, Ş.Marjanid zerttegen A.N. Iýzeev eŋbegı (Iýzeev A.N. Tatarskaia filosofskaia mysl konsa HV -H H vekov (evoliusiia, osnovnye napravleniia i predstaviteli): V 2-h kn.Kazan, 1998. Kn. 1.7-31-b., 1-k tap, 39-bet)-dedı. Iаǧni Resei mūsylmandarynyŋ jaŋaruy, oianuy, ösuı mūsylman dınımen tıkelei bailanysty boldy. Būl öz kezegınde «jäditşıldık» terminıne äkeldı. Resei mūsylmandarynyŋ HH ǧasyr basyndaǧy jaǧdaiyn zerttei otyryp, «jäditşıldıktı» attap ötu mümkın emes. Älıppenı, arab ärıpterın fonetikalyq oqytudyŋ jaŋa ädısı degendı bıldıretın «usul-i-djadid» sözı mektepten bastalyp jaŋa sipat aldy. A.N. Iýzeev jäditşıldık är kezeŋdegı islamdyq reformatorlyq, aǧartuşylyq jäne liberalşyldyq dese (A. Iýzeev Mesto djadidizma v tatarskoi obşestvennoi mysli konsa H H - nachala HH veka// ǧasyrlar avazy (Eho vekov). Kazan, 1999 1/2. 164, 165-b.), belgılı tatar tarihşysy jäditşıldıktı Ündı, Egipet, İranmen salystyra qaraidy (Gubaidullin G.K. voprosu ob ideologii Gasprinskogo (Predvaritelnoe materialy) // ǧasyrlar avazy (Eho vekov). Kazan, 1998 3/4 101-b.). 20 jyldary Ǧalymjan İbragimov tatar ruhani damuynyŋ bır kezeŋı dep baǧalasa, keiın osy pıkırdı Qazan oqymystysy Iа.G. Abdullin qostaidy (Abdullin Iа.G. Djadidizm, ego sosialnaia priroda i evoliusiia // İz istorii tatarskoi obşestvennoi mysli. Kazan, 1979. 97-b.). 30-60 jyldary jäditşılık kereksız ziiandy «reaksiialyq-burjuaziialyq ūltşyldyq aǧym» dep qaralandy (Arşaruni A., Gabidullin G. Ocherki panislamizma i pantiurkizma v Rossii. M., 1931). Tarihşy R.İ. Navichov jäditşıldıktı ekı kezeŋge böldı: demokratiialyq-aǧartuşylyq (H H ǧ. 80 jyldaryna deiın), burjuaziialyq (80 jyldardan keiın) (R.İ. Nafigov Formirovanie i razvitie peredovoi tatarskoi obşestvenno-politicheskoi mysli (Ocherk istorii 1895 - 1917 gg.) Kazan, 1964. 98,99-b.). «Jäditşıldık» qai kezde bolmasyn asa mol qyzyǧuşylyq tudyrdy. Būl ǧasyr toǧysynda türkı jūrtynyŋ ışkı älemınde tötenşe töŋkerıster äkelgen kezeŋ edı. Abai, Marjani, Ahmet, Mırjaqyp sekıldı tūlǧalardyŋ ösıp-önıp şyǧuynyŋ basy «jäditşıldıkten» bastalǧan bolatyn. Atalǧan ürdıs «mūsylmandyq ruhani-ziialy tūlǧanyŋ» paida boluyna äkeldı (Sm.: Rahimov S. Sosialno-pravovoi status tatarskih uchebnyh zavedenii poslednei chetverti HV - nach. HH vv. // İslam v tatarskom mire: istoriia i sovremennost. Kazan, 1997. 16-b.). Eger tatar zertteuşısı D.M. İshanov «jäditşıldıktı» tatar ūltynyŋ «joǧary mädeniettılıgı» (İshakov D.M. Fenomen tatarskogo djadidizma: vvedenie k sosiokulturnomu osmysleniiu. Kazan, 1997. 12-b.) dese, būl özge ūlt, äsırese, qazaq zertteuşılerınıŋ, jazuşylarynyŋ aşu-yzasyn tudyrdy. Ūlttar oianuy äsırese tatar, qazaq, äzırbaijan, özbekte ūlttyq jıger jalauyn köterılgen köptegen partiialardy tudyrdy. Būǧan deiın Reseide bır ǧana partiia «bolşevik» partiiasy zerttelıp, äspettelıp keldı de özge ūlttyq partiialar sonyŋ ışınde «Alaşorda» tarih qoqysyna laqtyryldy. Tek 80 jyldardan bastap ǧana seŋ sögılıp, jabuly qazannyŋ betı aşyldy (Şelohaev V.V. Kadety - glavnaia partiia liberalnoi burjuazii v borbe s revoliusiei 1905-1907 gg. M.). Keiınderı müldem jaŋa baǧyttaǧy, jaŋa qyrly, köp betkeilı zertteuler jaryq körıp, bılmes belesterge şyǧardy (Stepanov S.A. Chernaia sotnia v Rossii. 1905-1914 gg. M.,1992). Däl osy uaqyttarda asa ırı ırgelı ekı eŋbek jaryq kördı. «Programma politicheskih partii Rossii kones H H - nachalo HH v.» (M.1995), ensiklopediia «Politicheskie partii Rossii: kones H H - pervaia tret HH v.» (M. 1996). Tarihi tartys kezeŋınde Resei imperiiasynda zertteuşı V.V. Krivenkonyŋ aituy boiynşa «1905 jyldan bastap 1917 jylǧy aqpanǧa deiın 45 jalpy orystyq, 113 ūlttyū partiialar ömır sürdı» (Krivenkii V.V. Novye dannye sravnitelno-kolichestvennogo analiza politicheskih partii Rossii // Tam je. 127-b.). Būlǧaq uaqytynda mūsylmandar odaǧy «İttifak al Muslimin» partiiasy jaŋa uaqyttyŋ jelkenıne jarmasuǧa, jaŋa jaǧaǧa jetuge tyrysty, bıraq Reseidegı mūsylmandardyŋ keŋ joly tarǧa, külkıs zarǧa ainalyp ketken edı. «İttifak» tarihyna keŋes ǧalymdary qalam terbedı. Ä. İbragimov, A. Arşaruni, H. Ǧabidullin, S. G.Batyev, H. H. Hasanov, Z.A.İşmuhambetov (İbragimov G. Tatary v revoliusii 1905 goda. Per. s tat. Kazan, 1926) sekıldı ǧalymdar eŋbegı burjuaziialyq-ūltşyldyq partiia dep ökım kesılıp, zertteu örısı tar aiadan şyǧa almady. Qazırgı sätte mūsylman qauymynyŋ sanalyq ösuın «jalpyǧa bırdei», «mūsylmandyq ūltşyldyq» dep qarau da bar (Sm.: İshakov S. M. Revoliusiia 1905-1907 gg. İ rossiiskie musulmane // 1905 god - nachalo revoliusionnyh potriasenii v Rossii HH veka: Materialy mejdunarodnoi konferensii. M., 1996. 192-210-b.). Ärine, būl «mūsylmandyq türkılık» ösu bolatyn. Būǧan deiın Reseideg türkılık keŋ türde qarastyrylǧan joq bolatyn. Zaman jelı jaǧymdy sipat ala bastaǧan kezeŋde ǧana türkılık ideiasyna qaita qarauǧa mümkındık tudy. G. Ǧūbaidullin, S. M. Chervonnaia, R.F. Mūhammetdinov siiaqty ǧalymdar kölemdı eŋbekterın osy taqyrypqa arnady (Gubaidullin G.K. voprosu ob ideologii Gasprinskogo (predvaritelnye materialy) (pereizdanie) // Gasyrlar avazy (Eho vekov). Kazan, 1997 3/4 208-214-b.). Osy eŋbekter ışınde R.F.Mūhammetdinovtıŋ «Zarojdenie i evoliusiia tiurkizma» (Qazan, 1996) eŋbegı saliqaly, salmaqty zertteu. Türkışıldıktıŋ äleumettık-saiasi jaǧyna män bergen ǧalymdar A. Arşaruni, H. Ǧabidullin, V. A.Ndein-Raevskii, İ. Giliazov (Arşaruni A., Gabidullin H. Ukaz. Soch.; Nadein-Raevskii V. A. Pantiurkizm: mif ili realnost. M., 1995) boldy. Atalǧan eŋbekter ışınde de basqa zertteulerde de tatar ūltynyŋ gegemondyǧy qūptalyp, özge ūlttardyŋ jeke şaŋyraq qūruy tatar ideiasyna satqyndyq dep sanalyp jatary ras. Būndai tūjyrymdar S.İshanov jūmysynda anyq körınedı. Ol tatar jaŋaşyl-liberaldary S.Maqsūdovty, G.İshanovty ūnata, öbektei jazsa, başqūrt qozǧalysy kösemı (1917-1920) A.Z.Uälididı anyq jek köre aitady (İshakov S.M., A.-Z. Validov: prebyvanie u vlasti // Otechestvennaia istoriia. 1997. 6 55-74-b.). Öz kezegınde başqūrt zertteuşılerı D. J. Valeev, V. M. Iýldambaev, M. M. Kulşaripov qazandyq zertteuşılerdıŋ «tatarlyq gegemonizmın» HH ǧasyr basyndaǧy türkı halyqtary bırlıgınıŋ negızgı ideiasy dep qarauyna qarsy şyǧady (İshakov S. M., A.-Z. Validov: prebyvanie u vlasti // Otechestvennaia istoriia. 1997. 6 55-74-b.). Türkı-tatar jūrtynyŋ oianuyna bırden-bır negız jasaǧan būl merzımdı basylym boldy. 1905 jyldan bastap şyqqan alǧaşqy türkılık-tatarlyq gazet «Nūr», «Qazan muhbire», «Qazan habarşysy» gazetterı 1916 jyldary 25 myŋ jazylymşyǧa ie boldy. Iаǧni onyŋ şyǧarylymy 16 esege östı (GA RF. F. 102. DPOO. Op. 1916. D. 74, t.3. L. 47). Türkı tıldı gazet-jornal Reseidıŋ baspasöz ısterı boiynşa Bas basqarmada (Glavnyi upravlenie po delam pechati Rossiskii imperii) tekserılıp, zerttelıp, jabylyp nemese aiyppūl salynyp otyrdy. Būl basqarma türkı mūsylmandary gazetter ışınen ideialyq jaǧyna basa män berdı (Musulmanskaia pechat Rossii v 1910 godu. Sostavleno po rasporiajeniiu g. Nachalnika Glavnogo upravleniia po delam pechati pod redaksiei Vladimira Golmstrem / Obşestvo issledovaniia Srednei Azii. Oksford, 1987. 33-b.). Patşa şeneunıkterı «Vahyt» gazetı betınde ūltşyldyŋ ünı aşy da qatqyl şyǧatynyna män berdı (Sonda. 48-b.). 1905 jyly 24 qaraşada «Merzımdı baspasöz turaly uaqytşa Erejeler özgertılıp» alynyp tastalsa da artynan «Merzımdı baspasöz turaly uaqytşa erejelerdegı özgerıster men qosymşalar» («Ob izmenenii i dopolnenii Vremennyh pravil o periodicheskoi pechati») atty Zaŋ 1906 jyly 18 nauryzda şyqty. Būl öz kezegınde «baspasöz erkındıgıne qarsylyq» dep baǧalandy (Sm.: Rossiiskoe zakonodatelstvo H-HH vekov. T. 9. Zakonodatelstvo epohi burjuazno-demokraticheskih revoliusii. M., 1194. 193-194-b). Būl köptegen jaǧdaida aiyppūl saludan ūlttyq gazetterdı jabuǧa deiın äkeldı. «Vahyt» gazetınıŋ 1911 jylǧy 12 nauryzdaǧy «Ökımettegı auysym» («Peremena pravitelstvo») maqalasy üşın bas redaktor M.F.Karimovke aiyppūl salyndy (GA RF F. 102. DPOO. Op. 1911. D. 74, ch. 53. L. 7 i ob.). Al taǧy osy gazettegı 1912 jylǧy 16 qyrküiektegı «Kımdı sailau kerek?» maqalasy üşın M.F.Karimov 6 aptalyq tūtqynǧa alynady (GA RF F. 102. D-4. Op. 1912. D. 130, ch. 47. L. 23). Resei tek auzymen aitsa da, tıl ūşy kübırlegenmen ışkı mūzy erımegen qalpy qaldy. «Rossiiskie poddonnye polzuiutsia svobodoiu very" degenmen (Sm.: Tysiachnyi nomer gazety «Iýlduz» // Mir islama. 1913. T. 2 Vyp. V. 399-400-b.) şyndyǧynda olai bolmady. Mysaly, Türkıstan ölkesınde bırde-bır mūsylman balasy jer nemese qozǧalmaityn mülık satyp aluǧa qūqyǧy bolmady. Türkıstan ölkesın basqaru Erejesınıŋ 262-tarmaǧynda bylai dep jazyldy: «Priobretenie zemel i voobşe nedvijimyh imuşestv v Turkestanskom krae... vsemi za iskliucheniiam tuzemsev lisami nehristianskih veroispovedenii vospreşaetsia» (Polnyi svod zakonov Rossiiskoi imperii. -HV tt. Kn. 1. T. . Stb. 966 ). Būǧan qosa oqu oryndaryndaǧy basqarma müşelıgı turaly aityldy: «Predsedatelstvovat v uchelişnyh sovetah, kak uezdnyh, tak i gubernskih, a ravno byt izbiraemymi v chleny o nih ot zemstva i gorodov, imeiut pravo odni tolko lisa hristianskogo veroispovedeniia» (Polnyi svod zakonov Rossiiskoi imperii. -HV tt. Kn. 2. T. H . ch.1. Stb. 1732). 1889 jyly 8 qaraşadaǧy jarlyqta mūsylmandarǧa advokattyqpen ainalysuǧa tyiym salynady. Iаǧni mūsylmandar öz ūlttyq müddesın qorǧau qūqyǧynan aiyrylady. Qaraŋǧylyq ezgısınde, tūman tūsta qalǧandar sol jerde qaluǧa tiıstı boldy. Mūsylman jūrty az emes bolatyn. 1907 jyly şyqqan «Tärjıman» gazetınde mūsylmandar sany 19 million dep körsetıldı. «Mir islama» jurnalynda B.B. Bartold 1912 jyly 20 million dedı, 1917 jyly mamyrda ötken Bükılreseilık mūsylmandar sezınde A. Salikov 30 million dep söiledı. Reseidıŋ resmi sanaǧyna süiene otyryp, S.G.Rybakov Resei mūsylmandary 1897 jyly 13 889 421, 1912 jyly 1 qaŋtarda 16 226 073 bolǧanyn aitady (S. Rybakov Statistika musulman v Rossii // Mir islama. 1913. T.2 Vyp. H . 758-759-b). Jäditşıldıktıŋ şyǧuy turaly belgılı tatar ǧalymy Ǧ.Ǧūbaidullin bylai dedı: «Reseiden tys «modernistık» qozǧalystardy zerttei otyryp, bız reseilık jäditşıldıkpen köptegen ūqsastyqty baiqadyq» (Gubaidullin G. K voprosu ob ideologii Gasprinskogo (Predvaritelnye materialy) // Gasyrlar avazy (Eho vekov). Kazan, 1998. 3/4. 101-b.). Zertteuşı sol kezderde Ündıde, Parsyda, Egipette jäne Türkiiada däl osyndai «ekonomikalyq belgıler baiqaldy» deidı. Zertteuşı Stepanians «islamda basqa dınderdegı sekıld jaǧdai boldy; eskı etikalyq talaptar jaŋa talaptarǧa jauap bere almady, iaǧni jaŋaşa oilanudyŋ, reformasiianyŋ kerektıgı paida boldy» (Gubaidullin G. K voprosu ob ideologii Gasprinskogo (Predvaritelnye materialy) // Gasyrlar avazy (Eho vekov). Kazan, 1998. 3/4. 101-b.) deidı. Jai reforma emes, batys pen şyǧystyŋ maidandasqan tūsynda, eskılık pen jaŋalyq jaǧalasqan kezde «joǧary ideologiia» kerek boldy (Sm.: Hasanov M.M. Fenomen rossiiskogo musulmanstva // İslam v tatarskom mire: istoriia i sovremennost. Kazan, 1997. 9-10-b.) kerek boldy. Keibır zertteuşıler Oral-povolje mūsylmandarynyŋ töŋkerıstık ideia dümpuın A.Htyz-İmiani (1754 - 1834) jäne A.Kursavi (1776-1815) esımımen bailanystyrady". Būl kezeŋdegı jaŋaşyldyq «aşyq esık idjihatyna negızdeledı» (Iýzeev A.N. Tatarskaia filosofskaia mysl konsa HV -H H vekov (evoliusiia, osnovnye napravleniia i predstaviteli). Kazan, 1998. Kn. 1. 93-b.) Osy uaqyttaǧy Ufadaǧy dıntanuşylar ışınde qoǧam jaŋalyǧynan qalmau üşın bar bolmysymen jaŋaşyldyqty jaqtaǧan jandar boldy. Būl öz kezegınde jaŋalyq pen eskılık arasyndaǧy dau talas, oi maidanyn bastaǧan edı. Sözımızge Qazan gubernatyna hat joldaǧan poliseilerdıŋ esebı kuä. «Eskıler» (qadymşylar) jaŋaşylldar (jäditşılder) dınge jeŋıl qaraidy, halyqty basqa baǧytqa alyp ketedı dep qoryqsa, «jaŋaşyldar», «eskıler» ūlt ösuıne böget jasap, qaraŋǧy halyqty tek tonauda (NA RT F. 199. Op.1. D. 771. L. 252) deidı. Eskışılder men jaŋaşyldar arasyndaǧy pıkırler saiysy aqşa, bailyq mäselesınde de boi körsetıp jatty. Reformator jaŋaşyldar är mūsylmannyŋ basy bütındei mūsylman jamaǧatyna paidaly ekenın, mūsylmandar ışınen mesenatter paida bolaryn paiymdady (Diuduanon S. Kadimizm: elementy sosiologii musulmanskogo tradisionalizma v tatarskom mire i v Maverannahre (kones HV - nach. HH vv.) // İslam v tatarskom mire: istoriia i sovremennost. 63-64-b.). «Vahyt» gazetınıŋ 1913 jylǧy 10 säuırındegı 1175-nömırındegı bas maqalada bylai dep jazdy: «Bız ärbır jeke adamnyŋ bailyǧy, jeke adamnyŋ ǧana ısı emes dep qoǧamdyq közqaraspen qarauymyz kerek. Ärkım mūsylmanşylyq qoǧamdyq qor nemese mektep jabylyp qalmauyna jaǧdai jasap, osyǧan qosa äldebır mūsylmandyq lavkasy ıstemei qalmai nemese äldebır mūsylmandyq firma bankrot bolmauyna jaǧdai jasau kerek. Eger mūsylmandyq firma köp bolsa, olardan mūsylmandarǧa köp jūmys orny tabylady. Qazırgı ottomandyq türıkter bastan keşıp otyrǧan myŋdaǧan päle-qala olardyŋ ekonomiialyq jaǧdaidan qūldar bolyp otyrǧanynan». Mūsylmanşylyqtyŋ taraluy da ärtürlı baǧytta boldy. Äsılı dalalyq dınnıŋ taraluy men qalalyq dınnıŋ taraluy ekı baǧytta damydy. «Joǧary» iaǧni klassikalyq ülgıdegı qalalyq islam tūrpaty şahardyŋ erekşelıgıne boi ūra damydy. Qalalyq islam sol jerdegı sauda erekşelıkterın, ömır boiaularyn negızge aldy (Sm.: Polonskaia L. R. Sovremennye musulmanskie ideinye techeniia // İslam: problemy ideologii, prava, politiki i ekonomiki: Sb. Statei. M., 1985. 8-b.). Ūlttyŋ oianuyna Oral-Povolje öŋırınde Hūsaiyn Faizhanov (1828-1866) jäne Qaiym Nasyri (1825-1902), Miftahedtin Aqmolla (1831-1895) jäne Mūhametsalim Ümetbaev (1841-1907) sekıldı jandar tıkelei äser ettı. Mūsylman mektepterınde zaiyrly baǧyttaǧy jalpy älemdık ortaq pänder bel ala bastady. Resei imperiiasynyŋ baspa jönındegı Bas basqarmasy 1910 jylǧy esebınde mūsylmandar mektebınde dıni kıtaptar 56,4%-dan 1909 jyly 60,3%-ǧa deiın öskenın aitady. «... Oqulyq şyǧaru bütındei jaŋa baǧyttaǧy jandardyŋ qolynda eken , al dıni kıtaptarda jazu eskı jäne jaŋa közqarastaǧy adamdar qolynda bolsa da keiıngı jaŋaşyldar bel alyp kele jatqanyn eskertedı» (Musulmanskaia pechat Rossii v 1910 godu. 80-81-b.). Bırınşı düniejüzılık soǧysqa deiın mūsylmandar arasynda özgeşe bır tanym qalyptasty. «Müldem bölek tendensiia tuyp, mūsylman mektepterınıŋ joǧary, orta, tömen därejelı bölımderı öz baǧdarlamasymen mūsylmandarǧa yŋǧailanǧan mūǧalımder men erler men qyzdar institutynda täuelsız finansistık-qarjylyq, iaǧni mūsylmandar aqşasy negızınde nemese mūsylmandar köp şoǧyrlanǧan jerlerde guberniialardyŋ zemstvo qoryna süiene otyryp, damydy» (Şkolnyi vopros v russkom musulmanstve // Mir islama. 1913. T. 2.Vyp. . 131-132-b.) delındı. Däl osyndai qoǧam qūbylysy Kereku öŋırınde negız aldy. Äsırese, Kereku qalasy ırgesındegı Qasym Qajynyŋ mektebı osyǧan mysal boldy. Būl jerden tek S. Dönentaev qana emes köptegen mūsylman jastary bılım aldy. Mūsylman bailarynyŋ jaŋa ülgıdegı mekteptı aşuyna sol şaqtaǧy ekonomikalyq tartys da negız boldy. Būǧan deiın el qajetın ötep kelgen dın islam endı toqtalyp, tūralap qaldy. Qazaqstan men Türkıstandaǧy orys äkımşılıgı küşeidı de tatar, qazaq bailaryn yǧystyryp jıberdı. Temırjol el bailyǧyn syrtqa, jatqa şömıştep emes, qoimalap, qambalap äketuge mümkındık berdı. Būl turaly M. Jūmabaevtai aqyn «Otarba» öleŋınde aitty. Osy taqylettes öleŋdı S. Mūqanov «Ömır mektepterınde» B. Iztölin öleŋınde bolǧanyn aitady. «Menıŋ äkem Ufadaǧy Ǧaliia degen mekteptı bıtırgen adam, mūǧalım edı». M.Älımbaev Közın kördık, jaqsy menen jaisaŋnyŋ» Almaty "Qazaqstan" 2002 j. 11-bet Sol kezderdegı oqu ornyn bıtırgender jaŋa ideiany äkeluşıler boldy. Mysaly, 1901-1902 jyldary Troiskıdegı «Rasuliia» medresesınde «Jamgyiate gymlmiia» («Ǧylymi qoǧam») ūiymynda başqūrt aqyny Majit Ǧafuri (1880-1934) jurnalist ärı pedagog Hamit İskanderov (1888-1958) boldy. Būlar öz uaqytynyŋ aldyŋǧy qatarly ideiasyn köterdı. Atalǧan jandar ışınde S.Dönentaevtyŋ ūstazy Nūrǧali molda da boldy (Sm.: Tatarskii ensiklopedicheskii slovar. 193, 228-b.). Ǧaliia medresesındegı jastar qazaq dalasyna baryp bılım şyraǧyn jaqty. Tek bılım äkelgen joq, qazaq jūrtynyŋ oianuyna da tıkelei äser ettı. Būl turaly jardarm ofiserler küiıne baiandady (121-122-bet). Iаǧni «Ǧaliia», «Rasuliia» sekıldı medreselerden dın tanytuşylar, uaǧyzşylar ǧana emes, türkı jūrtyna qyzmet etetın jandar ösıp şyqty. Tek "Ǧaliia" medresesınen 1906-1919 jyldary 1500 şäkırt, «Husainiiadan» 1903 pen 1916 jyldar ışınde 500 şäkırt baulyp şyǧaryp otyrdy (Kamalov T. Ukaz. soch. 26-b.; Rahimkulova M. Ukaz. soch. 14-b.). Osy şäkırtter-mūǧalımder ışınde türkı jūrtyna aty mälı Ahmet-Zäki Uälidi (1890-1970), Ǧalymjan İbragimov (1887-1938), Saäit Rameev (1880-1926), būǧan qosa, kösemsözşı Būrhan Şaraf (1883-1942), «Vahyt» gazetınıŋ redaktory Qabrahman Fahreddinov (1887-1937), "Iаz" gazetınıŋ redaktory jäne şyǧaruşysy "Orynbor qalasy mūsylmandarynyŋ ädebiet üiırmesı" müşesı Iýsuf Muzafarov (1887-1929), «Qarmaq» gazetın şyǧaruşy ärı redaktory Mahmut Ǧaliiautdinov (Ǧaliiau) bar. Ärine türkı mūsylmandarynyŋ damuyna «Tärjıman» gazetı tıkelei yqpal ettı. Būl aldyŋǧy tolqynnyŋ oianuyna äser ettı. Al būl tolqyndaǧylar Orynbor dıni mäjılısınıŋ qazysy, türkı jūrtynyŋ alǧaşqy tarihşylarynyŋ bırı Hasan-Gata Gabiaşi (1863-1936), Strelibaş medresesınıŋ mudarrisy jäne Memlekettık Dumanyŋ deputaty Mūhamet-Şäkır Toqaev (1862-1932), Ufadaǧy «Usmaniia» medresesınıŋ negızın saluşy Hairulla Usmanov (1848-1907) Ufadaǧy 3-meşıttıŋ imam hatiby, Duma deputaty Mūhamet-Sabyr Hasanov (1866-1922), al qazaqtaǧy Baqytjan Qarataev säl bölek baǧytta boldy. Sol kezdegı «İttifak» fraksiiasyna bız taǧy qaitalap soǧamyz.Tatar jūrty ışınde türkı jūrtynyŋ oianuyna tıkelei üles qosqan jandar asa köp boldy. Äsırese, S.Dönentaevtyŋ kıtabyn şyǧarǧan baspahana iesı, «Vahyt» gazetınıŋ redaktory Mūhamet-Fatyh Karimov (1870-1937) boldy. Būl turaly jandarm mälımdemelerınde ol «polzuias takim moguşestvennym orudiem v dele agitasii, kak pechat energichno rabotaiut nad osuşestvleniem nasionalnoi idei» (GA RF. F. 102. DPOO. Op. 1913. D. 74, ch. 2. L. 144) delındı. M.-F. Karimov tek redaktor ǧana bolyp qoiǧan joq, barlyq mūsylmandar sezınde (1905, 1906, 1914, 1917) delegat, Orynbordaǧy ekı islam qaiyrymdylyq qorynyŋ müşesı, Bükılreseilık mūsylmandar Ūlttyq keŋesı Melli Şuronyŋ müşesı edı.Säbit osyndai mol qyspaqty şaqta jazuşylyq eŋbek jolyna aralasty. (Jalǧasy bar)
Basqa materialdar
Adyrna.kz ūlttyq portalynyŋ maŋyzdy aqparattaryna jazylu
Soŋǧy jaŋalyqtar turaly habardar bolyŋyz