Eldikti nyǵaıtyp, birlikti bekemdeý maqsatymen memleket tarıhynda qaıta jańǵyrǵan Ulttyq quryltaıdyń eki otyrysy ótkeni barshaǵa málim. Alǵashqysy – Ulytaýda, odan keıin Túrkistanda. Ultty uıystyrǵan eki jıyn da mazmundy bolyp, halyqtyń kókeıinde júrgen kóptegen keleli máseleler aıtyldy. Tyń oılar ortaǵa salyndy. Aıtylyp qana qoımaı júzege asyrylyp keledi. Bir ǵana mysal, Ulytaýdaǵy jıynnan keıin ataýsyz qalǵan «Respýblıka kúnine» ulttyq mereke mártebesi qaıtaryldy.
Ulttyq quryltaıda jalpyulttyq birlikti nyǵaıtý, jańa tehnologııalar arqyly halyqty aýqymdy reformalarǵa qatystyrý, eńbekke baýlý jáne jas urpaq tárbıesi, kadr saıasaty, memlekettik nyshandardy jetildirý, ultymyzdyń tarıhı sana-sezimin jańǵyrtý, mádenı muralardy jan-jaqty dáripteý, aqparat saıasatynyń tıimdiligin arttyrý, memlekettik saıasatta taldaý jáne saraptama jasaý qyzmetiniń sapasyn jaqsartý, elimiz úshin strategııalyq mańyzy bar shekaralas aımaqtardy damytý, qoǵamda memlekettik basqarý júıesin jańǵyrtý syndy máseleler talqylandy.
«Men úshin Ulttyq quryltaı jurtshylyqpen kezdesip, jáı ǵana pikir almasatyn jer emes. Ony elimizdiń mádenı-rýhanı órleýine jol ashatyn shamshyraq deýge bolady»,- degen edi Túrkistanda ótken Quryltaıda Memleket basshysy.
Prezıdent bul oıyn «Egemen Qazaqstan» gazetine bergen suhbatynda ústemeleı túsedi.
«Ulttyq quryltaıdyń otyrystary ıdeologııa salasyndaǵy máselelerdi, ulttyń jańa sapasyn qalyptastyrý isin, qoǵamnyń qundylyqtar júıesin jańǵyrtý jaıyn talqylaıtyn tıimdi pikirtalas ornyna aınaldy»- dedi Qasym-Jomart Toqaev.
Ulttyq quryltaıdyń úshinshi otyrysy osy kóktemde uıymdastyrylatyny aıtyldy. Onyń el tarıhynda aıryqsha orny bar shejireli aımaq – Atyraý oblysynda ótetini de kópke málim. Osy aımaqtaǵy áıgili Saraıshyq qalasynda ataqty handarymyz ordasyn tikkeni tarıhtan belgili. Qoǵam únin jetkizetin bıylǵy keńeste qandaı keleli máseleler kóterilýi tıis? Ǵalymdar men zııaly qaýym ókilderi paıymdy pikir, parasatty oı, usynystarymen bólisti.
Dosaly SALQYNBEK, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty, professor:
– Respýblıkalyq deńgeıdegi úshinshi Ulttyq quryltaı ótkeli otyr. Tarıhqa kóz júgirtip qarasaq, Quryltaıdyń qazaq qoǵamyndaǵy róli óte kúshti bolǵan. Sonaý Táýke han kezindegi «Jeti jarǵy» zańy boıynsha jyl saıyn Kúltóbeniń basynda Quryltaı shaqyryp otyrǵan. Onda el men jer úshin, memleket úshin tarıhı mańyzdy máseleler aqyldasyp, kelisip sheshilgen bolatyn. Qazaqta «Kelisip pishken ton kelte bolmas» degen qaǵıda bar. Alǵashqy Ulttyq quryltaı Ulytaýda, odan keıin Túrkistanda ótti. Endi elimizdiń batysynda Saraıshyqta ótkeli otyr. Saraıshyqtyń tańdalýy da jaıdan-jaı emes. Saraıshyq sonaý Altyn Orda memleketiniń iri saýda jáne ekonomıkalyq ortalyǵy, bertinde Qazaq handyǵynyń Qasym han tusynda astana bolǵan oryn. Iaǵnı, Ulttyq quryltaılardyń ózi osyndaı tarıhı oryndarda ótkizilýiniń óziniń astarynda úlken mán bar.
Ulttyq quryltaıdyń maqsaty – jańa ıdeıalar men jasampaz qadamdar arqyly ult birligin nyǵaıtý. Osyǵan deıin ótkizilgen Ulttyq quryltaılarǵa mán berip qarasaq, memleketimiz, el birligi úshin, memleket pen qoǵam múddesin bárinen joǵary qoıý syndy máseleler, ultymyzdyń tarıhı sana-sezimin nyǵaıtý, mádenı murany jan-jaqty dáripteý, óskeleń urpaq tárbıesi syndy qadaý-qadaý máseleler talqylanǵan bolatyn. Jalpy Ulttyq quryltaıda ultymyzdyń rýhanı ózegi talqylanatyn máseleler ǵoı. Batysta ótetin Ulttyq quryltaıdyń jumysyna tabys tileımiz. Rýhanııat, mádenıet, urpaq tárbıesi salasynda qordalanǵan máseleler óte kóp. Osy quryltaıda da urpaq tárbıesi qaıta qaralsa deımin. Memlekettik til máselesi de tilge tıek etiledi degen oıdamyn. Ulttyq quryltaı ult birligin bekemdeıdi.
Murat JURYNOV, QR UǴA akademıgi:
– Quryltaıdyń quramy qalaı qurylady? Bul úlken suraq. Óıtkeni onyń ishinde ár sala mamandary, bilgir, elge belgili, bedeldi adamdar bolý kerek. Quryltaıdy Prezıdenttiń aqylshysy degen maǵynada qaraý kerek. Onda aýdannyń, oblystyń maıda-shúıde máseleleri talqylanbaýy tıis. Alqaly jıyn bolǵan soń, onda memlekettiń bolashaǵyna qatysty másele qaralýy qajet. Máselen, Qazaqstanǵa qandaı tabıǵı apattar kelýi múmkin? Odan qorǵanýdyń joldary qandaı? Halyqaralyq jaǵdaı Qazaqstanǵa qalaı kórinip tur? Mysaly Amerıkada olar barlyq elderdiń saıasatyn tekserip, «Amerıkanyń dosy», «Amerıkanyń jaýy» dep memleketterdi eki bólip qaraıdy. Ol kásipkerlerdiń, jalpy halyqtyń sol el týraly kózqarasyn qalyptastyrady. Onyń túbi – saqtyq, qorǵanys. Mine, osyndaı jaǵdaılar Quryltaıda talqylanýy kerek.
Jumyssyzdyqty joıý jáne kedeıshilikpen qalaı kúresý kerek? Qandaı joldary bar. Úkimet osy týraly ne daıyndady jáne ol qalaı iske asyp jatyr? Ulttyq qundylyqtar talqylanyp, solardy damytýdyń joldary qarastyrylý kerek. Qazaq tili – ana til, din (dinniń durys áseri bolý kerek, keri áser beretin din salalaryn jabý kerek), ulttyq salt-dástúrimiz, tarıhymyz, buny da ólshep-ólshep zertteýimiz kerek.
Óńirlik jerlerge elektr energııasy jetpeı jatyr degen másele Quryltaıdyń jumysy emes, ol úshin jergilikti ákimdikter men máslıhat depýtattary, mamandary bar, solar sheshý kerek. Buny ajyrata bilý kerek. Aldymen Ulttyń quryltaıdyń ne úshin kerek ekenin anyqtap alý kerek. Eger Quryltaı barlyq máseleni qamtý kerek bolsa, onda ol ár deńgeıde qurylý kerek. Aýdandyq deńgeıde ár aýdannyń, oblystyq deńgeıde ár oblystyń jáne memleket deńgeıinde Úkimettiń Quryltaıy bolýy kerek dep esepteımin.
Quryltaıdyń quzireti buıryq emes, jalpy Prezıdenttiń aldyna qoıylatyn másele bolý kerek. Quryltaıǵa ómir kórgen, tájirıbeli, qazaq tilin, tarıhyn, dástúrin, qundylyqtaryn jetik biletin ǵalymdar, jazýshylar, sala mamandary kerek. Halyqpen burynnan jumys istep kele jatqan maıtalman jýrnalıster, saıasatkerler, qoǵamdy zertteıtin uıym ókilderi kerek. Árıne, aqsaqaldardy jınap alǵan ol da durys emes. Qazirgi ómirden habary bar aqyldy jastar da kóp. Quryltaıdyń quramynda jas ta, orta jastaǵy da, aqsaqaldar da bolý kerek dep sanaımyn.
Quryltaı bizde áýelden bar. Qazaqstannyń ár qıyrynan bıler, aqyndar, danyshpandar, t.b bir týdyń astyna jıylyp, halyqtyń jaǵdaıy, memleketke qandaı qaýip bar, eldi qalaı qorǵaý kerek, qalaı ásker jınaý kerek, kimdi basshylyqqa qoıý kerek, osyndaı máseleler talqylanǵan. Ony han bile bermeýi múmkin, sondyqtan negizgi mindeti–basshyǵa durys keńes berý.
Talqybek JUMADILOV, hımııa ǵylymdarynyń doktory, professor:
– Sońǵy jyldary halyqaralyq shıelenistiń kúsheıýi baıqalady. Jer qoınaýyndaǵy shıkizatty ıgerý maqsatynda memleketter arasynda teketirester kúsheıýde. Osy shıelenister birtindep qarýly qaqtyǵystarǵa ulasýda. Bizdiń túrki memleketter osyndaı qıyndyqtarǵa daıyn bolýy kerek. Buny sheshýdiń bir joly – túrki memleketteri musylman
memleketterimen birge iri ǵylymı-tehnıkalyq ortalyqtar qurý. Bul ortalyqtardyń basty maqsaty – strategııalyq baǵyttaǵy jańa ǵylymı-tehnıkalyq zertteýlerdi damytyp, ekonomıka jáne qorǵanys salalaryn jańa tehnıkalyq quraldarmen, tehnologııalarmen qamtamasyz etý. Bul ortalyqqa búkil musylman jáne túrik álemindegi jetekshi ǵalymdardy
toptastyrý. Bul ortalyqty basqaratyn memleketaralyq uıym qurý.
Men ǵalym retinde alda ótetin Ulttyq quryltaıda memlekettiń qaýipsizdigi men qorǵanys qabileti de qozǵalsa degen usynys bildiremin.
Ádilǵazy QAIYRBEKOV, aqyn, Halyqaralyq «Alash» ádebı syılyǵynyń laýreaty:
– Quryltaıda bizdiń qoǵamdaǵy jurtty qatty tolǵandyryp júrgen máseleler qozǵalýy kerek, qozǵalyp ta júr. Ol máseleler sheshimin tabýy kerek. Bálkim, osy Quryltaıda qozǵalǵan ótkir máselelerdi sheshý úshin «osy mańyzdy máseleni sheshýdi osy mınıstrlikke tapsyramyz» degen sııaqty belgili bir mınıstrlikterge júkteý kerek shyǵar.
Quryltaı kúnde bola bermeıdi. Onda kóteriletin máseleler ózekti, aýqymdy, ótkir bolýy kerek. Máselen, oqýlyqtarǵa baılanysty. Qazaq mektepterindegi oqýlyqtar, ásirese bastaýysh synyptardaǵy oqýlyqtardyń daıyndalýy áli de syn kótermeıdi. Óıtkeni balanyń uǵymyna, oqýyna aýyr tıetin taqpaqtar, shyǵarmalar, beriletin tapsyrmalar olardyń bári bir-eki ǵana adamnyń taldaýymen, tańdaýymen oqýlyqqa enip ketedi. Bulaı bolmaý kerek. Ony kóptegen pedagog-ǵalymdar aqyldasa otyryp, birneshe usynylǵan shyǵarmalardyń ishinen iriktep alý kerek. Olaı bolmaı júr. Biz keıde balalarymyz ben nemerelerimizge keıbir taqpaq pen men óleńderdi jattata almaı qınalamyz. Sebebi eksheýden ótpegen, kez kelgen nárseni qoldaryna ala salǵan sııaqty áser qaldyrady.
Túrkistanda ótken Quryltaıda Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev ulttyq ıdeologııany qalyptastyrýdyń tıimdi quralynyń biri – kitap shyǵarý isimen tyǵyz baılanysty ekenin basa aıtqan edi. Prezıdenttiń «kitap oqıtyn halyq qana naǵyz zııaly bola alady» degen pikirine tolyq qosylamyn. Sondyqtan óskeleń urpaqtyń kitap oqýǵa degen qyzyǵýshylyǵyn oıatýǵa bar kúsh-jigerimizdi salý kerekpiz.
Janna Jomart
