“Qoıshy Arman, kitap oqýdyń paıdasyn nesine aıtasyń? Onsyz da túsinikti nárse ǵoı. Onyń ústine, maqtanǵandaı bolyp…” Bir oıym osylaı keri tartady. Biraq aınalamdaǵy kóptegen kislerge qarap áli de kitap oqýdy nasıhattaı túsý kerek ekenin uǵamyn. Kerek bolsa, paıdasyna jaratar. Kereksiz bolsa, kórmegensip óte shyǵar. Odan bólek keshe Feısbýkta dabyrlatyp jarnama da jasap jiberdik. Endeshe, ne turys?
Ulylarmen syrlasý, suhbattasý
Kim de bolsa uly adamdarmen dos bolǵysy keledi. Dym bitirmese de sondaı ulylardyń qasynda 1 mınýt birge tursa, óz-ózin sheksiz baqytty sezinýi múmkin. Biraq bul múmkin be? Kóp jaǵdaıda joq, múmkin emes. Dańqty oıshyldar, ǵulamalardyń kóbi bul ómirmen qoshtasyp ta ketken. Alaıda siz qam jemeńiz, qatty ýaıymdamańyz. Siz ol adammen syrlas dos bolýǵa, qalaǵan saýaldaryńyzdy qoıyp suhbattasýǵa da múmkindigińiz bar. “Qalaısha?” dep tań qaldyńyz ba? Sol ulylardyń jazǵan shyǵarmalaryn, eńbekterin oqý arqyly siz bir saty olarǵa jaqyndaı túsesiz. Tipti olardyń shyǵarmasyn oqý kezinde belgili bir mezetterge bolsa da ıyq tiresip qatar otyrasyz. Kitap oqyǵanda solaı avtordy elestetip oqyńyz. Shyn máninde odan suhbat alyp otyrmyn dep elestetińiz. Bul sizdi óz-ózińizdi baǵalaýǵa ǵana emes, zeıinińizdi bir baǵytqa qaraı shoǵyrlanýǵa kómektesedi.
Ádette sizdiń aınalańyzda ozyq oıly adamdar óte sırek kezdesedi. Tipti joqqa tán bolýy da múmkin. Bul sizdi damytpaıdy, keri ketiredi. Al sizdiń dostaryńyz kitaptar bolsa, jáı kitaptar ǵana emes, álemniń úzdik kitaptary bolsa, onda siz erekshe qarqynmen órkendeıtin bolasyz. Sizdiń endigi dostaryńyz sol uly týyndyny jazǵan uly avtorlar ekenine esh kúmánińiz bolmasyn.
Shahmattyń bir erejesinde “únemi ózińnen myqty qarsylaspen oına!” dep jazylǵan. Pikir almasatyn adamyńyz da neǵurlym tuńǵıyq bolsa, soǵurlym paıdalyraq. Bıologııada “kez kelgen tirshilik ıesi ózi qorshaǵan ortasyna qaraı beıimdeledi” deıtin adaptaııalyq zańdylyq bar. Bul adamdarǵa da tikeleı qatysty. Qazaq muny “Kórshiń soqyr bolsa, bir kózińdi qysyp júr” dep bir-aq aýyz sózben túıindegen. Demek, siz oqıtyn kitap álemdik deńgeıdegi ǵajap týyndy bolsa, sizdiń oı-órisińiz de osal bolmaǵany.
Mı qurylysy men ereksheligin tereń zerttegen japon ǵalymy Rıýta Kavashıma adam qabyldaǵan kez kelgen aqparat umytylmaıdy. Beınelep aıtqanda, arnaıy uıashyqtarǵa, seıfterge salynyp, aýzy jabylady. Kúnderdiń bir kúninde kerek bolǵan kezde álgi “uıashyqtardan” aqparattardy mı syrtqa ózi qaıta shyǵarady. “Oqyǵandarymdy báribir de umytyp qalamyn ǵoı” dep kitap oqymaý úlken qate túsinik. Árıne, oqyǵan dúnıeni qaıtalap otyrýdyń paıdasy tipti zor.
Meniń túsinigimde oqylǵan árbir kitabymyz adam sanasyn, jan-dúnıesin “programmalaıdy”. Iaǵnı, kisiniń bolmys-bitimin, tulǵalyq beınesin qalyptastyrady. Ol aldaǵy ómirińizdiń túrli sheshimderdi qabyldaý sátińizdiń, dúnıege degen qandaı da bir kózqarasyńyzdyń qalyptasýyna keıde tikeleı, keıde janama áser etedi.
Qandaı kitaptardy oqymaý kerek?
Din baǵytynda jazylǵan kitaptardy oqýǵa múlde bolmaıdy dep esepteımin. Ásirese, buǵanasy bekimegen jastardyń oqýyna múlde tyıym salynýy kerek. Sebebi, mundaı kitaptardy ártúrli teris dinı aǵymdar shyǵarady. Álgi kitaptardy oqyǵan kisiler “qudaıdyń sózi ǵoı” dep qatty mán berip júrekterimen berilip oqyp túpsanalaryna qate uǵymdardy bekitip alady. Aınalasynan pikirles adam tappaı aqyrynda álgi dinı jamaǵatty izdep tabady. Oı-pikiri tolyqtaı úılesetin ortada álgi adam óz-ózin jaıly sezinedi. Sol ortadan aırylyp qalmaý úshin jamaǵat kósemi qandaı “tapsyrma” berse de oryndaýǵa ázir turady. Osylaısha jamaǵattyń “qulaqkesti qulyna” aınalady. Osylaısha jastar ózderi de baıqamaı óz bolashaqtaryna ózderi balta shabady.
Búginde birshama baspahanalar ádebıet, tanymdyq baǵytta jumys istegendeı bolyp astarlap dinı ıdeologııaǵa qyzmet etedi. Ókinishke oraı, mundaı baspahanalar sany jyl saıyn eselep artýda.
Óz basym “Atamura” baspasy men “Mazmundama” qorynyń kitaptaryn turaqty oqımyn. Bul eki baspa da eshqandaı quıtyrqy múddelerdiń shylaýyna túspegen, prınpti túrde elge qyzmet etýdi uly murat tutqan mekeme dep bilemin. Baspahana ıeleriniń de el men jer múddelerin bárinen joǵary qoıatyn memleketshil azamattar ekenine talaı kóz jetken.
Qysqasy, taza dinı baǵyttaǵy, astarlap din nasıhattaıtyn kitaptarǵa tyıym salyný kerek. Joq degende kitap syrtyna +18 belgisi qoıylýy kerek. Tanym-túsinigi áli qalyptaspaǵan balalar men jastar dinı kitaptar oqýdan aýlaq júrgeni abzal.
Bizdegi Mádenıet jáne aqparat mınıstrligi, Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrligi, Oqý-aǵartý mınıstrligi dinı jáne astyrtyn dinı kitaptardyń zaıyrly mekemelerge taraýyna, bilim oshaqtaryna kirýine tyıym salý kerek. Zombılanǵan qazaq urpaǵy qalyptaspasyn desek, qazirden bastap bul máselege erekshe kóńil bólýimiz kerek.
Jas kezinde dinı bilim alǵan adamdar geografııalyq, arheologııalyq, astranomııalyq bilimdi teris úırenedi. Din jolynan bas tartsa da qate túsinikter (jer jalpaq, juldyzdar aspaly shamdar degen tárizdi) ómir boıyna qalyp qoıady.
Eń qundy, eń qymbat dúnıe ol - ýaqyt. Kitap oqý eleýli ýaqyt alady. Teris pıǵyldy toptardyń tarapynan jazylǵan kitaptardy oqýǵa ketken ýaqyt - eń úlken ókinish… Saldary batpan.
Sózimniń sońyn Abaısha aıaqtasam, “Artyq bilim - kitapta
Erinbe oqyp kórýge!”
Dese de, oqıtyn durys kitap tańdaı bilý - ózińizdiń tulǵa bolyp qalyptasýyńyzǵa, urpaǵyńyzdyń bolashaǵyna da áser etetinin umytpaǵaısyz!
Arman ÁÝBÁKIR
