Ziiandy ädetter ülken keselge soqtyrady

Alkogol men temekı şegu, alkogolizm men naşaqorlyq – densaulyqqa ziiandy faktorlar ekendıgı turaly köp aityldy jäne aitylyp jür. Keide olardy öte jūmsaq türde «jaman ädetter» dep ataidy. Alkogol men nikotin «mädeni» ulanular dep ataldy. Bıraq däl osy «mädeni» ular otbasylarda, eŋbek ūjymdarynda köptegen qiynşylyqtar men qasıret äkeletın jäne qoǧam üşın äleumettık zūlymdyq bolyp tabylady. Onyŋ üstıne jaman ädetterdıŋ saldarynan ömır süru ūzaqtyǧy qysqaryp, ölım-jıtım artyp, sapasyz ūrpaqtar düniege keledı. Temekı şegudıŋ ziiany turaly köp aityldy. Degenmen, ǧalymdar men därıgerlerdıŋ būl ziiandy ädettıŋ taraluyna bailanysty alaŋdauşylyqtary artyp keledı, öitkenı adamdardyŋ aitarlyqtai bölıgı älı künge deiın temekı şegudı densaulyqqa ziian dep sanamaidy. Temekı şegu - küş jūmsamai tastauǧa bolatyn ziiansyz äreket emes. Būl naǧyz naşaqorlyq jäne odan da qauıptı, öitkenı köbısı ony baiyppen qabyldamaidy. Alkogoldı tūtynu mäselesı de osy künderı öte özektı. Qazır älemde alkogoldı ışımdıkterdı tūtynu ülken sandarmen sipattalady. Būdan bükıl qoǧam zardap şegedı, bıraq eŋ aldymen jas ūrpaq: balalar, jasöspırımder, jastar, sondai-aq bolaşaq analardyŋ densaulyǧyna qauıp tönedı. Öitkenı, alkogol qalyptaspaǧan aǧzaǧa erekşe belsendı äser etedı, ony bırtındep būzady. Esırtkılerdı terıs paidalanu jäne olardyŋ zaŋsyz ainalymy soŋǧy kezderı älemnıŋ köptegen, äsırese damyǧan elderınde apatty deŋgeige jettı. AQŞ-tyŋ, Germaniianyŋ, Fransiianyŋ, Angliianyŋ, Şvesiianyŋ resmi baspasözı kündelıktı derlık öz azamattarynyŋ esırtkı jäne psihotroptyq zattardy terıs paidalanu saldarynan qaitys bolǧany turaly habarlaidy. Naşaqorlyq tıptı köptegen elderde de oryn aldy Bızdıŋ zamanymyzda «jaman» ädetter mäselesı öte özektı. Olarmen küreste basty «qaru» aqparat bolyp tabylady. Ärbır adam äreket turaly, olardyŋ adam aǧzasyna keltıretın ziiany turaly bıluı kerek. Temekı şegu – eŋ ziiandy ädetterdıŋ bırı. Zertteuler temekı şegudıŋ ziianyn däleldedı. Temekı tütınınıŋ qūramynda 30-dan astam uly zattar bar: nikotin, kömırqyşqyl gazy, kömırtegı totyǧy, sian qyşqyly, ammiak, şaiyrly zattar, organikalyq qyşqyldar jäne t.b. Nikotin - ösımdık tektes eŋ qauıptı ulardyŋ bırı. Qūstar (torǧailar, kögerşınder) olardyŋ tūmsyǧyna nikotinge malynǧan şyny taiaqşany äkelseŋız öledı. Nikotinnıŋ 1/4 tamşysynan qoian, 1/2 tamşydan it öledı. Adamdar üşın nikotinnıŋ ölımge äkeletın dozasy 50-den 100 mg-ǧa deiın nemese 2-3 tamşyny qūraidy. Būl kün saiyn 20-25 temekı şeguden keiın qanǧa tüsetın doza (bır temekıde şamamen 6-8 mg nikotin bar, onyŋ 3-4 mg qanǧa tüsedı). Nikotinnıŋ şaǧyn, ölımge äkelmeitın dozalaryn jüielı türde sıŋıru ädettı, temekı şeguge täueldılıktı tudyrady. Nikotin adam aǧzasynda bolatyn metabolikalyq prosesterge kıredı jäne qajet bolady.Temekı şegetın ata-analardyŋ balalarynda ömırdıŋ bırınşı jylynda bronhit pen pnevmoniia jiılıgı artyp, auyr aurulardyŋ damu qaupı artady. Temekı tütını ösıp kele jatqan bala üşın maŋyzdy künnıŋ ultrakülgın säulelerın bögeidı, zat almasuǧa äser etedı, qanttyŋ sıŋuın naşarlatady jäne vitaminderdı būzady. C, ösu kezınde balaǧa qajet. 5-9 jasta balanyŋ ökpe qyzmetı būzylady. Sonyŋ saldarynan temekı şegetın otbasylarda balalar, äsırese erte jasta jedel pnevmoniia men jedel respiratorlyq aurulardy jiı bastan keşıredı. Şylym şekpeitın otbasylarda balalar ıs jüzınde sau boldy. Analary jüktılık kezınde temekı şegetın balalar ūstamaǧa beiım. Olardyŋ epilepsiiany damytu yqtimaldyǧy äldeqaida joǧary. Temekı şegetın analardan tuǧan balalar psihikalyq damuy jaǧynan qūrdastarynan artta qalady. Nikotin balalardaǧy köptegen allergiialyq aurulardyŋ damuyna yqpal etedı, al bala neǧūrlym kışkentai bolsa, temekı tütını onyŋ denesıne soǧūrlym köp ziian keltıredı. Jasöspırımder arasynda temekı şegu eŋ aldymen jüike jäne jürek-tamyr jüiesıne äser etedı. 12-15 jasta olar fizikalyq jükteme kezınde entıguge şaǧymdanady. Statistika bylai deidı: temekı tartpaityndarmen salystyrǧanda ūzaq uaqyt temekı şegetın adamdarda stenokardiia 13 ese, miokard infarktısı 12 ese, asqazan jarasy 10 ese jiı kezdesedı. Şylym şegetınder barlyq ökpe ısıgımen auyratyndardyŋ 96-100% qūraidy. Ūzaq temekı şegetın ärbır jetınşı adam qan tamyrlarynyŋ auyr auruy bolyp tabylatyn obliterasiialyq endarteritpen auyrady. Statistikalyq zertteuler temekı şeguşılerde basqa müşelerde – öŋeşte, asqazanda, kömeide jäne büirekte ısık ısıkterı jiı paida bolatynyn körsettı. Temekı şeguşıler tütıktıŋ auyz quysynda jinalatyn syǧyndynyŋ kanserogendık äserınıŋ nätijesınde tömengı erınnıŋ qaterlı ısıgın jiı damytady. Tuberkulezdıŋ paida boluynda temekı şegu de maŋyzdy röl atqarady. Osylaişa, auru bastalǧanǧa deiın onymen auyratyn 100 adamnyŋ 95-ı temekı şegetın. Temekı şeguşıler jiı jürek auruyn sezınedı. Būl stenokardiia damuymen jürek būlşyqetın qamtamasyz etetın koronarlyq tamyrlardyŋ spazmy (koronarlyq jürek jetkılıksızdıgı). Temekı şeguşılerde miokard infarktısı 3 ese jiı kezdesedı.