Sońǵy aptadaǵy sý tasqyny atalǵan salada kóp kemshilik bar ekenin ańǵartty. Sý qoımalary men bóget, toǵandardyń tozýy jáne jónsiz qurylys saldarynan adamdar kóp zardap shekti. Qurylys ınjeneri kemshilikterdi ýaqtyly jóndegende qazirgideı apat bolmas edi dep esepteıdi.
Erbol Súleımenov – qurylys ınjeneri. Ol Qazaqstan Japonııa men Ońtústik Koreıa sekildi teńizdiń janynda ornalaspasa da qaýippen betpe bet kelip otyrǵanyn aıtady. Onyń sebebin ol bylaı dep tarqatqan.
«QULSARYNYŃ TÓMENGI JAǴYNAN ÚI SALYNBAÝ KEREK EDI»
Erbol Súleımenov sý tasqynynyń negizgi úsh sebebin atady.
– Birinshiden, sý tasqyny qar men jańbyr sýynyń bir jerde jınalýynan týyndaýy múmkin. Qazirgi kórip otyrǵanymyz – osy. Máselen, Atbasardaǵy bir aýyldy sý alyp ketý oqıǵasy osydan týyndaǵan. Ekinshiden, ózenniń tasýy nemese kanaldyń jarylýynan bolatyn sý tasqyny bar. Úshinshi bir sebep – eldegi gıdroqurylystardyń deni 50-60 jyl buryn salynǵandyqtan ábden eskirgen. Qazir bılik «Apat aıtyp kelmeıdi» dep aqtalyp jatyr. Áıtse de mamandar jańaǵyndaı sebebin jiliktep bere alatyn edi. Iaǵnı, bul aıtpaı kelgen apat emes. Osydan jıyrma jyl buryn keshendi túrde gıdronysandardy jóndeýden ótkizip, áreket etkende búgingi jaǵdaı bolmas edi, - deıdi maman.
Ol osy aralyqta mynandaı jaılardy baıqaǵanyn aıtady.
- Osy jıyrma jylda baıqaǵanymyz mynaý. Sý tasqynyndaǵy eń basty qatelik turǵyn úı salýǵa berilgen jer telimin ońdy-soldy taratyp berýde jatyr. Mysaly Qulsaryda sý tasqynyna tap bolǵan jerler jańadan salynǵan úıler bolyp shyqty. Negizi atalǵan qalanyń tómen ornalasqan jerinde turǵyn jaı salynbaýy kerek edi. Mysaly, barlyq qala men eldimeken belgili bir ózenniń jaǵasyna salynady jáne onyń sý qoımasy bolady. Qazir keıbir ózender aǵyp kelip, úsh-tórt bólikke bólinip ketip, qaıtadan bir arnaǵa qosylyp jatyr. Al osydan 100 jyl buryn bul esep qalaı boldy? Eldimekenderdi ornalastyrǵan kezde sýdyń qaı jaqtan keletini eskeriletin edi, - deıdi ol.
«SÝ BASQAN AÝYLDARDY BIIK JERGE KÓShIRÝ KEREK»
Injener ózenderdiń oń jaǵalýy bıik, sol jaǵalaýy tómen bolatynyn aıtady. Biraq bul máseleni keıingi kezde jergilikti bılik eskermegen kórinedi.
– Bir qyzyǵy Sovet úkimeti kezinde qazaqy aýyldar ózenniń sol jaǵalaýynda qalǵanyn baıqaısyz. Mysaly, Astananyń mańaıyndaǵy Aleksandrovka, Malotımofeevka degen aýyldardy sý alyp ketipti degendi estimeısiz. Esesine Qosshy, Taıtóbe, Qajymuhan, Talapker, Qoıandy aýyldaryn jylda sý alyp ketedi. Sebebi atalǵan aýyldar ózenniń sol jaǵynda ornalasqan, - deıdi maman óz topshylaýyn túsindirip.
- Dál qazir bizge sý baspaǵan aýyldardy aman saqtaýǵa kóńil bólý kerek. Mysaly, 10 aýyldyń beseýin sý shaımasa, demek ol bıik jerde ornalasqan degen sóz. Al sý basqan aýyldardy bıik jerge kóshirý kerek. Sonymen qatar jańadan qurylatyn aýyldardy saıǵa emes, bıik jerge ornalastyrý kerek. Jergilikti bılik osy sý tasqynynan sabaq almasa, onysy taza aqymaqtyq bolady, - deıdi ol.
«TARAZ BEN JETISAI QAÝIPTI JERDE TUR»
Injener el ońtústigindegi kórshiles eldermen irgeles aımaqta jatqan Taraz qalasy men Jetisaı qalasy sý tasqynyna tap bolýy múmkin ekenin aıtady. Sebebi atalǵan qalalarǵa Qyrǵyzstan men Ózbekstannan qaýip tónýi múmkin.
– Óz basym Tarazdyń túbinde turǵan Qyrǵyzstandaǵy Kırov sý qoımasynan qatty qaýiptenemin. Eger ol jarylatyn bolsa, adamdar kózdi ashyp jumǵansha sýdyń astynda qalady. Naǵyz katastrofa sol kezde bolady! Sebebi sý qoımasy men Taraz qalasynyń arasy tym jaqyn. Sý tasqyny bolmaý úshin qosymsha bóget jasap, qala men sý qoımasynyń arasynda qosymsha basseınder jasaý kerek. Iaǵnı, sý tasqyny bola qalsa, keptelis bolmas úshin qalanyń aınalyp ótetin 4-5 arna jasaý kerek. Bul sýdy egistik jerge emes, jaıylym jerge jiberýge tyrysý kerek. Sebebi úlken sý egin egetin jermen ótetin bolsa, ol jer egin egýge jaramaı qalady, - deıdi Erbol Súleımenov.
Qurylys ınjeneri Jetisaıǵa tónýi múmkin qater jaıynda mynany aıtady.
- Taraz qalasynan keıingi qaýipti aımaq Jetisaı bolyp otyr. Túrkistan qalasy teńiz deńgeıinen 200 metr bıikte ornalassa, Shymkent qalasy 490 metr bıik jerde ornalasqan. Demek, Shymkent Túrkistannan 290 metrge bıik ornalasqan degen sóz. Al Jetisaı teńiz deńgeıinen 200-240 metr bıikte bolǵanymen atalǵan qalanyń joǵarǵy jaǵynda Ózbekstannyń on shaqty sý qoımasy tur. Bul sý qoımalarynyń biri jarylsa, ondaǵy sý Jetisaıǵa áp-sátte jetip keledi, - degen maman Sardoba apatyn da eske saldy.
- 2020 jyly Sardoba sý qoımasy jarylǵan kezde onyń zardaby Qazaqstanǵa tıdi. Degenmen myna jaıdy aıtpaı ketpeýge bolmaıdy. Sol apat kezinde ońtústikte kelgen topan sýdy ózge arnaǵa buryp jiberýge tyrystyq. Sol arqyly biraz sýdy Arnasaı kóline qaraı ótkizip jiberdi. Biz Sovet úkimetin jatpaı, turmaı jamandaımyz ǵoı. Biraq kezinde salynǵan kanaldar bolmaǵanda sol apat kezinde Qazaqstan jaǵynan 30-40 myń adamdy sý shaıyp ketýýi múmkin edi. Sýdy basqa jaqqa aǵyzyp jiberýdiń arqasynda negizgi topan sý tómenge qaraı aǵyp ketti, – deıdi ol.
Erbol Súleımenov osyndaı jaǵdaıda el ishindegi sý qoımalarymen qosa, shekaralas elderde joǵaryda ornalasqan sý qoımalaryn zerttep, tekserý jón bolatynyn aıtady. Aıtýynsha, bul jumystar memleketaralyq kelisimderde naqtylanǵan.
Budan aldyn “Adal adam” ıýtýb kanalyna bergen suhbatynda Sý resýrstary komıtetiniń burynǵy tóraǵasy Islam Ábishev Shardara sý qoımasynyń berik ekenin aıtqan.
– Ózim basshy bolǵan kezde, Shardaranyń dambasy oıylyp, túsip ketken bolatyn. Osydan keıin tereń zertteý jumystaryn jasadyq. Dambanyń aralarynda qýys paıda bola bastaǵan eken. Sony tyńǵylyqty qarap, jóndep shyqtyq. Oǵan arnaıy bólingen qarjy bolmasa da, qordaǵy bar qarjyny únemdeı otyryp jaqsylap jóndedik. Sodan soń qaıtadan qujat daıyndap, 7-8 bal jer silkinisine laıyqtap jasadyq. Sol sebepti onyń senimdiligin jaqsy dep aıtýǵa bolady. Biraq bir másele bar, 1969 jyly óte kóp sý kelgen bolatyn. Injenerler osyndaı úlken sý qoımalaryn josparlaǵanda 100 nemese 500 tipti, 1000 jylda bir qaıtalanýy múmkin apattarǵa qarsy josparlaıdy. Sol kezde Shardara sý qoımasyna qatty kóp sý kelgende qandaı jaǵdaı bolady dep Arnasaıǵa sekýndyna 2 600 kýbometr sý aǵatyn kanal júrgizgen. Qysqasy, 1969 jyly naýryz aıynan bastap óte kóp sý keldi. Al endi negizi Shardara kúzde, qysta, kóktemde sýdy jınap, jaz boıy sýdy egiske berý úshin salynǵan. Iaǵnı, naýryzdyń aıaǵynda Shardara sý qoımasynda 5 mıllıard kýbometr sý bolady. Biraq 1969 jyly 40 mıllıardqa jýyq sý keldi, – degen Islam Ábishev.
Shynar Aqjanqyzy
