Qūrylys mamany su qoimalaryn tekseru keregın aitady

4542
Adyrna.kz Telegram
https://adyrna.kz/content/uploads/2024/04/whatsapp-image-2024-04-10-at-18.07.36-1.jpeg
Soŋǧy aptadaǧy su tasqyny atalǧan salada köp kemşılık bar ekenın aŋǧartty. Su qoimalary men böget, toǧandardyŋ tozuy jäne jönsız qūrylys saldarynan adamdar köp zardap şektı. Qūrylys injenerı kemşılıkterdı uaqtyly jöndegende qazırgıdei apat bolmas edı dep esepteidı.   Erbol Süleimenov – qūrylys injenerı. Ol Qazaqstan Japoniia men Oŋtüstık Koreia sekıldı teŋızdıŋ janynda ornalaspasa da qauıppen betpe bet kelıp otyrǧanyn aitady. Onyŋ sebebın ol bylai dep tarqatqan. «QŪLSARYNYŊ TÖMENGI JAǦYNAN ÜI SALYNBAU KEREK EDI» Erbol Süleimenov su tasqynynyŋ negızgı üş sebebın atady. – Bırınşıden, su tasqyny qar men jaŋbyr suynyŋ bır jerde jinaluynan tuyndauy mümkın. Qazırgı körıp otyrǧanymyz – osy. Mäselen, Atbasardaǧy bır auyldy su alyp ketu oqiǧasy osydan tuyndaǧan. Ekınşıden, özennıŋ tasuy nemese kanaldyŋ jaryluynan bolatyn su tasqyny bar. Üşınşı bır sebep – eldegı gidroqūrylystardyŋ denı 50-60 jyl būryn salynǧandyqtan äbden eskırgen. Qazır bilık «Apat aityp kelmeidı» dep aqtalyp jatyr. Äitse de mamandar jaŋaǧyndai sebebın jılıktep bere alatyn edı. Iаǧni, būl aitpai kelgen apat emes. Osydan jiyrma jyl būryn keşendı türde gidronysandardy jöndeuden ötkızıp, äreket etkende bügıngı jaǧdai bolmas edı, - deidı maman. Ol osy aralyqta mynandai jailardy baiqaǧanyn aitady. - Osy jiyrma jylda baiqaǧanymyz mynau. Su tasqynyndaǧy eŋ basty qatelık tūrǧyn üi saluǧa berılgen jer telımın oŋdy-soldy taratyp berude jatyr. Mysaly Qūlsaryda su tasqynyna tap bolǧan jerler jaŋadan salynǧan üiler bolyp şyqty. Negızı atalǧan qalanyŋ tömen ornalasqan jerınde tūrǧyn jai salynbauy kerek edı. Mysaly, barlyq qala men eldımeken belgılı bır özennıŋ jaǧasyna salynady jäne onyŋ su qoimasy bolady. Qazır keibır özender aǧyp kelıp, üş-tört bölıkke bölınıp ketıp, qaitadan bır arnaǧa qosylyp jatyr. Al osydan 100 jyl būryn būl esep qalai boldy? Eldımekenderdı ornalastyrǧan kezde sudyŋ qai jaqtan keletını eskerıletın edı, - deidı ol. «SU BASQAN AUYLDARDY BİIK JERGE KÖŞIRU KEREK» İnjener özenderdıŋ oŋ jaǧaluy biık, sol jaǧalauy tömen bolatynyn aitady. Bıraq būl mäselenı keiıngı kezde jergılıktı bilık eskermegen körınedı. – Bır qyzyǧy Sovet ükımetı kezınde qazaqy auyldar özennıŋ sol jaǧalauynda qalǧanyn baiqaisyz. Mysaly, Astananyŋ maŋaiyndaǧy Aleksandrovka, Malotimofeevka degen auyldardy su alyp ketıptı degendı estımeisız. Esesıne Qosşy, Taitöbe, Qajymūhan, Talapker, Qoiandy auyldaryn jylda su alyp ketedı. Sebebı atalǧan auyldar özennıŋ sol jaǧynda ornalasqan, - deidı maman öz topşylauyn tüsındırıp. - Däl qazır bızge su baspaǧan auyldardy aman saqtauǧa köŋıl bölu kerek. Mysaly, 10 auyldyŋ beseuın su şaimasa, demek ol biık jerde ornalasqan degen söz. Al su basqan auyldardy biık jerge köşıru kerek. Sonymen qatar jaŋadan qūrylatyn auyldardy saiǧa emes, biık jerge ornalastyru kerek. Jergılıktı bilık osy su tasqynynan sabaq almasa, onysy taza aqymaqtyq bolady, - deidı ol. «TARAZ BEN JETISAI QAUIPTI JERDE TŪR» İnjener el oŋtüstıgındegı körşıles eldermen ırgeles aimaqta jatqan Taraz qalasy men Jetısai qalasy su tasqynyna tap boluy mümkın ekenın aitady. Sebebı atalǧan qalalarǧa Qyrǧyzstan men Özbekstannan qauıp tönuı mümkın. – Öz basym Tarazdyŋ tübınde tūrǧan Qyrǧyzstandaǧy Kirov su qoimasynan qatty qauıptenemın. Eger ol jarylatyn bolsa, adamdar közdı aşyp jūmǧanşa sudyŋ astynda qalady. Naǧyz katastrofa sol kezde bolady! Sebebı su qoimasy men Taraz qalasynyŋ arasy tym jaqyn. Su tasqyny bolmau üşın qosymşa böget jasap, qala men su qoimasynyŋ arasynda qosymşa basseinder jasau kerek. Iаǧni, su tasqyny bola qalsa, keptelıs bolmas üşın qalanyŋ ainalyp ötetın 4-5 arna jasau kerek. Būl sudy egıstık jerge emes, jaiylym jerge jıberuge tyrysu kerek. Sebebı ülken su egın egetın jermen ötetın bolsa, ol jer egın eguge jaramai qalady, - deidı Erbol Süleimenov. Qūrylys injenerı Jetısaiǧa tönuı mümkın qater jaiynda mynany aitady. - Taraz qalasynan keiıngı qauıptı aimaq Jetısai bolyp otyr. Türkıstan qalasy teŋız deŋgeiınen 200 metr biıkte ornalassa, Şymkent qalasy 490 metr biık jerde ornalasqan. Demek, Şymkent Türkıstannan 290 metrge biık ornalasqan degen söz. Al Jetısai teŋız deŋgeiınen 200-240 metr biıkte bolǧanymen atalǧan qalanyŋ joǧarǧy jaǧynda Özbekstannyŋ on şaqty su qoimasy tūr. Būl su qoimalarynyŋ bırı jarylsa, ondaǧy su Jetısaiǧa äp-sätte jetıp keledı, - degen maman Sardoba apatyn da eske saldy. - 2020 jyly Sardoba su qoimasy jarylǧan kezde onyŋ zardaby Qazaqstanǧa tidı. Degenmen myna jaidy aitpai ketpeuge bolmaidy. Sol apat kezınde  oŋtüstıkte kelgen topan sudy özge arnaǧa būryp jıberuge tyrystyq. Sol arqyly bıraz sudy Arnasai kölıne qarai ötkızıp jıberdı. Bız Sovet ükımetın jatpai, tūrmai jamandaimyz ǧoi. Bıraq kezınde  salynǧan kanaldar bolmaǧanda sol apat kezınde Qazaqstan jaǧynan 30-40 myŋ adamdy su şaiyp ketuuı mümkın edı. Sudy basqa jaqqa aǧyzyp jıberudıŋ arqasynda negızgı topan su tömenge qarai aǧyp kettı, – deidı ol. Erbol Süleimenov osyndai jaǧdaida el ışındegı su qoimalarymen qosa, şekaralas elderde joǧaryda ornalasqan su qoimalaryn zerttep, tekseru jön bolatynyn aitady. Aituynşa, būl jūmystar memleketaralyq kelısımderde naqtylanǧan. Būdan aldyn “Adal adam” iutub kanalyna bergen sūhbatynda Su resurstary komitetınıŋ būrynǧy töraǧasy İslam Äbışev Şardara su qoimasynyŋ berık ekenın aitqan. – Özım basşy bolǧan kezde, Şardaranyŋ dambasy oiylyp, tüsıp ketken bolatyn. Osydan keiın tereŋ zertteu jūmystaryn jasadyq. Dambanyŋ aralarynda quys paida bola bastaǧan eken. Sony tyŋǧylyqty qarap, jöndep şyqtyq. Oǧan arnaiy bölıngen qarjy bolmasa da, qordaǧy bar qarjyny ünemdei otyryp jaqsylap jöndedık. Sodan soŋ qaitadan qūjat daiyndap, 7-8 bal jer sılkınısıne laiyqtap jasadyq. Sol sebeptı onyŋ senımdılıgın jaqsy dep aituǧa bolady. Bıraq bır mäsele bar, 1969 jyly öte köp su kelgen bolatyn. İnjenerler osyndai ülken su qoimalaryn josparlaǧanda 100 nemese 500 tıptı, 1000 jylda bır qaitalanuy mümkın apattarǧa qarsy josparlaidy. Sol kezde Şardara su qoimasyna qatty köp su kelgende qandai jaǧdai bolady dep Arnasaiǧa sekundyna 2 600 kubometr su aǧatyn kanal jürgızgen. Qysqasy, 1969 jyly nauryz aiynan bastap öte köp su keldı. Al endı negızı Şardara küzde, qysta, köktemde sudy jinap, jaz boiy sudy egıske beru üşın salynǧan. Iаǧni, nauryzdyŋ aiaǧynda Şardara su qoimasynda 5 milliard kubometr su bolady. Bıraq 1969 jyly 40 milliardqa juyq su keldı, – degen İslam Äbışev.  

Şynar Aqjanqyzy

   
Pıkırler