1 AQŞ dollary 700-800 teŋgege deiın jetuı mümkın

Qazaqstan Respublikasynyŋ ūlttyq valiutasy bügınge deiın 6 ret qatty devalvasiiaǧa ūşyrady. Mūnyŋ bärı QR Ūlttyq Bankınıŋ baqylauymen jürgızıldı. Al Ūlttyq Bank ökılderınıŋ bergen jauaptaryna taldau jasaityn bolsaq, olar kezektı ülken qūldyrau prosesıne daiyndalyp jatqandai körınedı. Būǧan qandai faktorlar meŋzeidı?

Teŋgenıŋ kürt qūnsyzdanuy kımge tiımdı?

Ekonomikalyq tūrǧydan ūlttyq valiutanyŋ qūldyrauy eşkımge de tiımdı emes. Tek Ūlttyq Bank tarapynan intervensiiaǧa jūmsalyp jatqan qarjynyŋ kölemın azaitu maqsatynda osyndai şeşım qabyldanuy mümkın. Būl argumenttıŋ salmaǧyn arttyru üşın soŋǧy 2 devalvasiiaǧa köz jügırtsek. 2014 jyldyŋ aqpan aiynda 1 AQŞ dollarynyŋ qūny 155,5-ten 185 teŋgege deiın östı. Osy devalvasiiadan üş ai būryn Ūlttyq Bank töraǧalyǧyna Qairat Kelımbetov sailanǧan bolatyn. Ol köp ötpei jürgızılıp jatqan qarjy-nesie saiasatynyŋ özgertılmeitını turaly mälımdeme jasaidy. Al 2014 jyldyŋ aqpan aiynda Ūlttyq Bank baspasöz qyzmetı devalvasiia bolmaityny turaly taǧy bır ret aqparat taratady. Bıraq sol jyldyŋ 11 aqpan künı teŋge qūny 20 paiyzǧa qūldyraidy.

"Devalvasiia endı bolmaidy" degenge el senuden qaldy

2014 jyldyŋ basynda teŋge 20 paiyzǧa qūnsyzdanǧannan keiın Ūlttyq Bank ökılderı endıgärı mūndai devalvasiia bolmaidy deumen boldy. Bıraq mūnai naryǧynda ülken toqyrau bastaldy. 2014 jyldyŋ basynan 2015 jyldyŋ ekınşı jartysyna deiın mūnai baǧasy $140-dan $50-ǧa deiın qūlady. Būl Qazaqstan syndy mūnai eksportyna täueldı elder üşın qara būlt üiırılgen künderdıŋ jaqyndaǧanyn bıldırdı. 2015 jyly 19 tamyzda 1 AQŞ dollarynyŋ teŋgege şaqqandaǧy qūny 188-den 255-ke deiın östı. Ūlttyq Bank töraǧasy Qairat Kelımbetov devalvasiia turaly barlyq qazaqstandyqtardai sol künı bılgenın mälımdedı. Sarapşylar Kelımbetovtıŋ halyq arasyndaǧy dürlıkpenıŋ azaitu maqsatynda osyndai mälımdeme jasaǧanyn, şyndyǧynda Ūlttyq Banktıŋ būl devalvasiiaǧa şarasyzdyqtan barǧanyn aitady. 2015 jyldyŋ tamyz aiynda ūlttyq valiuta erkın ainalymǧa tüstı. Naqtyraq aitar bolsaq, teŋgenıŋ qūny endı naryqtaǧy özgerısterge orai özgerıp otyrady. Sol sätten bastap bügınge deiın teŋge qūny üdemelı türde ösıp, 1 AQŞ dollarynyŋ baǧasy 345 teŋgege deiın jettı.

Syrtqy faktor?

Ūlttyq Bank töraǧasy Daniiar Aqyşev teŋgenıŋ biylǧy qūldyrauyna syrtqy naryqtyŋ köbırek äser etkenın aitady. Qazaqstandyqtardyŋ özge elderge demalys uaqytyn josparlap, şetel valiutasyn jappai satyp aluyn ışkı faktor desek, AQŞ dollarynyŋ paiyzdyq mölşerlemesınıŋ ösuı men sauda soǧysy syrtqy faktorǧa jatady. – Mūnaidyŋ baǧasy tūraqty türde ösıp keledı. Sondyqtan teŋgenıŋ kürt qūldyrauyna eş sebep joq. Al soŋǧy ekı aida teŋge pozisiiasynyŋ joǧaluyna köbıne syrtqy faktorlar äser etıp otyr, – dedı Aqyşev Ūlttyq Banktıŋ BAQ ökılderımen kezektı otyrysynda. Pro Gente ekonomikalyq zertteu ortalyǧynyŋ jetekşısı Maqsat Halyq ta Ūlttyq Bank töraǧasynyŋ pıkırımen kelısetının aitady. – Jyl basynan AQŞ-tyŋ Federaldy Rezervter jüiesı (FRJ) amerikalyq valiutanyŋ şeteldık qarjy instituttaryna arnalǧan paiyzdyq mölşerlemesın ekı ret (1,5-ten 2 paiyzǧa) ösırdı. Soŋǧy ösım 13 mausym künı bolyp, qazaqstandyqtardyŋ şetel valiutasyna sūranysynyŋ artatyn uaqytyna tura keldı. Būl ūlttyq valiutanyŋ 15-16 teŋgege deiın qūlauyna jetkızıp otyr, – deidı ekonomist. Maqsat Halyqtyŋ oiynşa, Ūlttyq Banktıŋ teŋgege qatysty paiyzdyq mölşerlemesın tüsıruge baǧyttalǧan infliasiialyq targetteu saiasaty ta ūlttyq valiutanyŋ qūnsyzdanuyna alyp kelgen. – Qazırgı taŋda, teŋgenıŋ bazalyq mölşerlemesı 9 paiyzdy qūraidy. Al Elbasy ūsynǧan jaŋa ipotekalyq baǧdarlama boiynşa berıletın nesie 7 paiyzdyq üstemaqyny körsetedı. Demek ekeuı bır-bırıne sai keluı üşın Ūlttyq Bank paiyzdyq körsetkıştı kem degende 2 paiyzǧa tömendetuı kerek. Al onyŋ üstınen ekınşı deŋgeilı bankter tabys köruı üşın Ūlttyq Banktıŋ körsetkıştı odan da tömendetuı tiıs. Būl infliasiianyŋ kölemın azaitqanymen, teŋgenıŋ quattaluyna kedergı bolady, – deidı Maqsat Halyq.

Ūlttyq Banktıŋ qatelıgı nede?

Qazaqstannyŋ qarjy naryǧyndaǧy qalyptasqan prosess boiynşa, Ūlttyq Bank ökılderı aldymen halyqtyŋ senımıne kırıp, soŋyra teŋgenıŋ qūldyrauyna jol beredı. Marchenkonyŋ da, Kelımbetovtıŋ kezınde de būl bırneşe ret qaitalandy. Al Aqyşev, äzırge, ondai qatelık jıbere qoiǧan joq. Qarjy mamandary Ūlttyq Banktıŋ ūlttyq valiuta baǧamyna qatysty osyǧan deiıngı jasalǧan keibır şeşımderı qarapaiym halyq üşın tiımsız bolǧanyn aitady. Mysaly, mūnai baǧasy 2014 jyldyŋ qaŋtar aiynan bastap tömendedı. Säikesınşe, teŋge de sol kezden berı az mölşermen qūnsyzdana bastauy tiıs edı. Bıraq Ūlttyq Bank ökılderı naryqtaǧy valiuta saudasyna jasandy türde aralasyp, teŋgenıŋ qūnyn uaqytşa ūstap tūrudy jön kördı. Resei Federasiiasynyŋ Ortalyq Bankı rubldıŋ AQŞ dollaryna qarsy pozisiiasyn az mölşerde uaqtyly jıberıp otyrdy. İntervensiianyŋ kömegımen teŋge tūraqtylyǧyn saqtasa, rubl qūnsyzdandy. Söitıp, kapital aǧymy Qazaqstannan Reseige köp mölşerde kettı. Būl da Qazaqstan ekonomikasyna belgılı bır deŋgeide kerı äserın tigızdı. Sarapşylardyŋ oiynşa, QR Ūlttyq Bankı ökılderı ärı intervensiiaǧa qomaqty qarjy jūmsap, ärı Qazaqstannyŋ ışkı naryǧynan Reseige aqşa aǧymynyŋ ketuıne jol berdı. Maqsat Halyqtyŋ aituynşa, bügınde Ūlttyq Bank barynşa aşyq saiasat jürgızuge tyrysyp jatyr. İntervensiia turaly statistikalyq mälımetter keş bolsa da, ai saiyn jariialanady. Teŋgenıŋ erkın ainalymǧa ketuı de sonyŋ nätijesı.

Tek teŋge qūnsyzdanyp jatqan joq

Sarapşylar valiuta naryǧyndaǧy qarjy operasiialary jyldam jürgızıle bastady deidı. Sebebı naryqtaǧy tūraqsyzdyq belgılı bır deŋgeide tabysqa jetuge septıgın tigızedı. Dese de, kapitaldan aiyrylu mümkındıgı de joq emes. – AQŞ dollarynyŋ paiyzdyq mölşerlemesı özgergen kezde, älemdegı barlyq valiutalar qūnsyzdandy. Qazaqstandyqtar taǧy da Ūlttyq Bank qarjy saiasatyn jamandap, belgılı bır küştıŋ teŋge qūnynyŋ qūldyrauyna jasandy türde aralasyp jatqanyn aitudan jalyqpady. Al şyndyǧynda, būl naryqtaǧy tabiǧi prosess bolatyn, – deidı Maqsat Halyq. Ekonomistıŋ aituynşa, tıptı japon ienı de öz pozisiiasyn joǧaltqan. Ädette damyǧan elderdıŋ ūlttyq valiutalary AQŞ dollarynyŋ küşeiuıne qarsy tötep beretın. Bıraq būl kezdegı qarsy üderıske eşbır valiutanyŋ qauqary jetpegen.

Teŋge qūnsyzdansa, eksportpen ainalysatyn käsıpkerlerdıŋ tabysy artady

Ekınşı düniejüzılık soǧysynan keiın Bretton-Vuds kelısımı boiynşa halyqaralyq sauda valiutasy retınde AQŞ dollary taŋdap alynǧan. Oǧan aǧylşyndardyŋ funt sterlingı de ümıtker edı. Sodan berı kez kelgen el ükımetı nemese jeke käsıpker eksport jäne import jasau kezınde amerikalyq valiutany qoldanady.. Halyqaralyq saudaǧa şyǧarylatyn tauardyŋ qūny aldymen AQŞ dollarymen, sosyn ūlttyq valiutamen esepteledı. Būl tauar men aqşa tepe-teŋdıgın saqtau üşın jasalady. Mysaly, qazaqstandyq käsıpker 100 myŋ barrel mūnai öndırıp, ony Austriiaǧa eksporttaudy josparlasa, naryqqa şyǧarylǧaly jatqan şikızat turaly aldymen Ūlttyq Bank ökılderıne aqparat beruı tiıs. Al qarjy retteuışı şikızat kölemı men onyŋ dollardaǧy ekvivalentın öz kezegınde anyqtap, AQŞ-tyŋ Federaldy Rezervter jüiesın (FRJ) aqparattandyrady. Al FRJ qyzmetkerlerı naryqtaǧy teŋdıktı saqtau üşın satylymǧa şyǧatyn qazaq mūnaiynyŋ qūnyna teŋ AQŞ dollaryn basyp şyǧarady. Qazaqstandyq käsıpker mūnaidy AQŞ dollarymen satyp, kapitaldy Qazaqstan naryǧyna alyp keledı. Sosyn ol qarjysyn ışkı naryqta paidalanu üşın ūlttyq valiutaǧa aiyrbastaidy. Säikesınşe, dollar qūny ösken saiyn, onyŋ teŋgedegı ekvivalentı de arta beredı. Būl käsıpker üşın tiımdı.

Şılde jäne tamyz ailarynda teŋge tūraqtanady

Teŋgenıŋ soŋǧy ekı aidaǧy kürt qūldyrauyna AQŞ valiutasyna qatysty paiyzdyq mölşerlemenıŋ köterılgendıgı türtkı bolǧany jaily joǧaryda jazdyq. Ekonomist Maqsat Halyq teŋgenıŋ tūraqtaluyna negız bolatyn bırneşe faktorlardy atap öttı. – Teŋge şıldenıŋ soŋyna qarai tūraqtaluy mümkın. Oǧan Qazaqstandaǧy käsıpkerlerdıŋ 2018 jyldyŋ bırınşı jartysyna qatysty salyq esepterın jasauy negız bolady. Işkı naryqta salyq töleu prosesı ūlttyq valiutada jürgızıletındıkten, teŋgege sūranys artady. Al sūranys artqan kezde, valiutanyŋ qūny da arta tüsedı, – deidı Maqsat Halyq. Ekonomistık oiynşa, tamyz aiynda demalu üşın şetel asatyn otandastarymyz azaiady. Būl halyq arasynda AQŞ dollaryna sūranystyŋ tömendeuıne alyp kelıp, teŋgenıŋ tūraqtanuyn qamtamasyz etedı.

Golland auruynan aiyǧa almai jürmız

Ekonomist Maqsat Halyqtyŋ oiynşa, mūnai baǧasynyŋ kūrt tömendeuı Qazaqstan ekonomikasynyŋ diversifikasiialanuy prosesıne jaŋa serpın bergen. – Qazaqstanda 2003 jyly ekonomikanyŋ jan-jaqty damuyna qatysty arnaiy zaŋ qabyldanyp, basqa sektorlarǧa basa nazar audaryla bastady. Al mūnai baǧasy barrelıne 100 AQŞ dollarynan asqan kezde, ükımettegı şeneunıkterdıŋ ekonomikanyŋ özge sektorlaryn qoldauy bäseŋdedı. Bır sözben aitqanda, ekonomikanyŋ basqa sektorlaryndaǧy innovasiialyq bastamalar golland auruynyŋ köleŋkesınde qalyp qoidy, – deidı Maqsat Halyq. Ekonomistıŋ aituynşa, mūnai eksportynan el biudjetıne qyruar qarjy qūiyluy şeneunıkterdıŋ bosaŋsuyna jetkızdı. Al mūnai baǧasy barrelıne 30 AQŞ dollaryna şeiın tömendeuı, Qazaqstan bylai tūrsyn, Saud Arabiiasyn da qiyn jaǧdaida qaldyrdy. – Sol kezde Qazaq ükımetı eldıŋ syrtqy qaryzyn öteuge qinalyp qaldy. Maqtanyş bolyp jürgen ūlttyq kompaniialardyŋ şyǧyny tabysynan artyp kettı. "Samūryq-Qazyna" qory esebınen kün körıp kelgen kompaniialar sany da qysqartyldy. Ükımet şette qalyp qoiǧan innovasiialyq jobalaryn qaita qarauǧa bet būrdy, – deidı ekonomist. Pro Gente ekonomikalyq zertteu ortalyǧynyŋ jetekşısı mūnai baǧasynyŋ tym qymbattap ketpeuı Qazaqstan ükımetıne tiımdı ekenın aitady. Bır jaǧynan mūnaidyŋ baǧasy qymbattap, eksporttan tüsetın tabystyŋ artqany dūrys. Bıraq ekonomikany diversifikasiialau bärınen maŋyzdy.

Jyl soŋyna deiın teŋge taǧy da qūldyrauy mümkın

2014 jyly mūnai daǧdarysy bastalǧan kezde The Wall Street Journal basylymynda Financial Experts of America qauymdastyǧynyŋ valiuta naryǧyna qatysty köp jyldyq boljamy jariialandy. Sarapşylardyŋ oiynşa, Federaldy Rezervter jüiesı AQŞ dollarynyŋ tūraqtylyǧyn saqtau üşın onyŋ paiyzdyq mölşerlemesın üdemelı türde köteruge müddelı. Nätijede 2020 jylǧa deiın AQŞ dollarynyŋ paiyzdyq mölşerlemesı 3-3,5-ke deiın ösu mümkındıgı aitylady. Teletrade sarapşysy amerikalyq ärıptesterınıŋ boljamymen kelısetının bıldırıp, eŋ naşar ssenariige sai 1 AQŞ dollary 700-800 teŋgege deiın jetuı mümkın ekenın jasyrmady. Pro Gente zertteu ortalyǧynyŋ mälımetıne orai, teŋge jyl soŋyna deiın pozisiiasyn bırşama joǧaltady. – Eger Ūlttyq Bank ökılderı intervensiia jasamasa, onda amerikalyq valiutanyŋ qūny 350-355 teŋgege deiın köterıluı mümkın. Al eŋ naşar ssenarii boiynşa,da boljam aitu qiyn. Menıŋşe, ondai jaǧdaida Ūlttyq Bank qol qusyryp otyrmaidy, – deidı Maqsat Halyq.