Jaqynda bız tūryp jatqan üidıŋ qarama-qarsysynda ornalasqan mekteptıŋ qaqpasyna qarai şamamen 4-5-synyptarda oqityn ekı qyz bala aiaŋdap bara jatty. Üstıne qazaqtyŋ ūlttyq kiımı – qos etek jelbırı bar, sarǧaldaq tüstes ädemı köilek kigen. Köilektıŋ syrtynda qyzyl kamzoldary bar. Şamasy jaqynda bolatyn Nauryz merekesıne arnap körınıs qoiatyn boluy kerek. Közge ottai basylatyny – şaştaryna taqqan şaşbauy. Syŋǧyr-syŋǧyr etken şolpylaryna qastarynan ötıp bara jatqan şaǧyn audannyŋ asyǧys jūrty erıksız būrylyp, qarap ötıp jatty. Bır sätte älgı ekı qyzdyŋ oiyna äldene tüstı me eken, keşıgıp qalmaiyq degendei bır-bırıne ymdady da mekteptıŋ esıgıne qarai jügıre jöneldı. Şaştaryndaǧy şaşbauy syŋǧyrlaǧan näzık ünı ūzap baryp, ary qarai üzılıske şyqqan oquşylardyŋ şulaǧan dausyna ūlasyp, estılmei kettı. Bır kezderı özım de mektepte oqyp jürgen kezde himiia pänınen beretın Jämilä apaidyŋ: «Qyzdar, şaşbaudyŋ dausyn qatty şyǧarmai, barynşa syldyrlatpai jüredı, ūiat bolady» degen eskertpesı esıme tüsıp, erıksız jymidym. «Qyzǧa qyryq üiden tyiu» dep, qyz balanyŋ tärbiesıne ülken jauapkerşılıkpen qaraǧan ata-babamyz qyzyna taqqan äşekeiınıŋ de män-maŋyzyna erekşe köŋıl bölgen. Qazaq qyzdarynyŋ basyna ükılı säukele kigızıp, qūlaǧyna syrǧa taǧuy, sausaǧyna saqina, bılegıne bılezık kiiuı, belıne beldık buynyp, şaşyna şolpy qadauy olardyŋ parasatynyŋ biıktıgın, estetikalyq talǧamynyŋ joǧarylyǧyn tanytady. Al osy qymbat äşekei būiymdardy taǧudyŋ özındık qataŋ qaǧidasy bar.
Syldyr, syldyr, syldyr…
Qanymdy qainatty qūrǧyr.
Şyq-şyq jürekke tiedı,
Külpara talqan bop syŋǧyr, – dep jyrlaǧan Maǧjan aqynnyŋ öleŋınen de şaşbau taqqan qyzdyŋ asa körıktı, symbatty, qylyqty körınetının baiqaimyz. «Şaşty jerge tastama!», «Şaşyŋdy jinap jür!» – dep tyiym salǧan ata-babamyz adamnyŋ şaşyn kez kelgen jerge tastamaidy. Öitkenı äiel şaşynyŋ ūşynda tırşılıktıŋ küşı bar dep eseptelgen. Osy nanym-senımge säikes qyzdardyŋ şaşyn qimai, būrym etıp ösırıp qoiady. Onyŋ ūşyna şolpy, şaşbau bailaidy. Şaşbau – örılgen būrymnyŋ ūşyn bekıtetın sändık būiym. Ol kümıs tiyn, marjan qadalǧan bauy bar küiınde kezdesedı. Şaşbaudy kümısten qaqtap jasaidy, oǧan türlı-tüstı asyl tastardy ornatady, monşaq tızılgen ūzyn kümıs şynjyrly bauy bar türlerı jiı taraǧan. Ol jasalǧan materialyna bailanysty altyn şaşbau, kümıs şaşbau, tılla şaşbau dep atalady. Būryndary qazaqtar «şaşbau şaş arasyndaǧy jyn-şaitan-dy qaşyrady» – dep ilanǧan. Al şolpy bolsa, kümıs nemese altyn tiyndar qadalǧan şaşbau. Qazaqtardyŋ ejelgı nanym-senımı boiynşa, būrymdaǧy şolpy syŋǧyry boijetkendı qara niettı küşterden qorǧauǧa kömektesedı. Şolpyny qyzdar men jas kelınşekter taǧady. Şolpynyŋ türlerı: üzbelı şolpy, közdı şolpy, qozaly şolpy, şynjyrly şolpy, qos üzbelı şolpy, marjandy şolpy, meruerttı şolpy, aqyqty şolpy, taǧy sol siiaqty. Olardyŋ salmaǧy 3 kelıge deiın jetken. Jas qyzdar üşın kışkene kümıs qoŋyrauşalardy üzbelep te şolpy jasaidy. Onyŋ syŋǧyrlaǧan ünı ädemı jarasyp tūrady. Şolpy boijetkennıŋ boiynda oilylyq, zerdelılık, biiazylyq tärızdı qasietterdı qalyptastyrady. Keudesıne öŋırjiek, şaşyna şolpy taqqan qyzdyŋ moiny qūryqtai bolyp ösken, boiyn tık ūstaǧan, dene bıtımıne köŋıl bölgen. Anasy qaşanda qyzyna: «Qatty jügırme, oqys qozǧalma, şolpyŋ qatty syŋǧyrlasa senı ädepsız qyz deidı» – dep tärbielegen. Şaşteŋge – kümıs, altyn tiyndardy tızbelep jasaǧan şolpynyŋ bır türı. Şaşteŋgenı qyzdarǧa mezgılsız jürmeuı üşın taǧyp qoiady. Öitkenı keşkılık onyŋ syŋǧyry qyz balanyŋ älı dalada qydyryp jürgenın jan-jaǧyndaǧylarǧa «habarlap» tūrady. Boijetken qyz balanyŋ jürısın, qimylyn jöndeu üşın qoŋyrauly şolpyny qoldanǧan. Qoŋyrauly şolpyny taqqan qyz balanyŋ kele jatqanyn estıgende, üidegı ülkender qaljyŋyn toqtatsa, būl dybys jastardy eleŋ etkızıp, jinaqy otyruǧa tärbielegen, ekınşı jaǧynan qyz balaǧa degen qūrmettı bıldıredı. Al boijetken qyzdar men kelınşekterdıŋ üi şaruasyn jasaǧanda būrymdy şaŋ-tozaŋnan, kün közınen qorǧau üşın kigen şaşqap degen būiymy da bolǧan. Ol maqpal, şūǧa, barqyt, mauyty siiaqty kök, qyzyl, qara tüstı matalardan tıgılıp, jelkeden belge jetetın etıp būrymnyŋ juandyǧyna qarai pışılıp tıgıledı, kestelenedı. Joǧary jäne tömengı jaǧynan oiu-örnekpen bezendırılıp, zer, oqa, monşaqpen äşekeilenedı. Ony jas kelınder jün sabau, kiız basu, şi tartu, mal sauu siiaqty jūmystarǧa aralasqan kezde, tazalyq saqtau maqsatynda kigen. Bır ǧana şaşqa arnalǧan sändık būiymdardyŋ özı san türlı. Şaşbaudy qazırgı taŋda köbıne tek arnaiy konserttık baǧdarlamalar men ūlttyq merekelerde ǧana ara-tūra ūlttyq kiım kigen qyz-kelınşekterdıŋ şaşynan köruge bolady. Al kündelıktı tūrmysta taǧyp, qoldanyp jürgender ūlttyq tärbienı boiyna tereŋ sıŋırıp, myqtap saqtap qalǧan ıleude bır otbasynyŋ sausaqpen sanarlyq qana qyzdary. Şaşbaudan görı qazaqy syrǧa men alqany, jüzık pen saqinanyŋ san aluanyn bügıngı qazaq qyzdary köp qoldanady. Bıraq keibır näzık jandylardyŋ badanadai qylyp qūdaǧi saqina, qalyŋdyq saqinalaryn orynsyz taǧyp jürgenderın de köresıŋ. Negızı saqinanyŋ da jas erekşelıkterıne qarai jas qyzdarǧa, kelınşekterge, egde jastaǧy äielderge arnalǧan türlerı bolatynyn bılıp, soǧan sai qoldanǧan jön. Aldymen, saqina men jüzıktıŋ aiyrmasyn aitsaq, asyl tastardan köz qondyrylǧanyn jüzık dep, tasy joq tek altyn, kümıstıŋ özınen ǧana köz şyǧarǧanyn saqina, közı joq şyǧyr türındegısın baldaq dep ataidy. Saqina men jüzıkterdıŋ kielılıgı men qasietın baǧalauǧa qatysty qazaqtar arasynda keŋ taraǧan tüsınıkter jiı kezdesedı. Ertede qazaqtar äieldıŋ qolynda ne jüzıgı, ne saqinasy boluy kerek dep sanaǧan, ol bolmaǧan jaǧdaida daiyndaǧan taǧamyn aram dep bılgen. Kümısten saqina, jüzık salǧan äiel qolynan ışken susyndy qonaq adal dep, süisınıp ışken. Şynynda da kümıstıŋ emdık qasietı qazırgı medisinada däleldengen. Al qazaq emşılerı öte erte zamandarda-aq kümıstıŋ qasietın erekşe baǧalaǧan. Ǧalymdar bolsa, kümıstıŋ būl qasietterıne HIH ǧasyrdyŋ aiaǧynda ǧana män berıp, zerttei bastapty. Kümıs (lat. Argentum, Ag) – elementterdıŋ periodtyq jüiesınınıŋ I tobyndaǧy atomdyq nömırı 47, atomdyq massasy 107,88 bolatyn himiialyq element. Kümıstıŋ erekşelıgı sumen äreketteskende iondalyp, onyŋ qūramynda ūzaq saqtalady. Sondyqtan kümıs qosylǧan su aǧzadaǧy köptegen ziiandy mikroaǧzalardy joiady. Adam aǧzasynyŋ tūmau jäne jūqpaly aurularǧa tötep bere almauynyŋ sebebı immundyq jüiedegı kümıstıŋ azaiuynan bolady. Kümıs tek qana auru tudyratyn elementterdı joiyp qoimai, aǧzadan ziiandy toksinder men mikrobtardy şyǧarady. Tıptı, aǧzada az ǧana kümıs jetıspeuşılıgı baiqalǧan jaǧdaida adamnyŋ jūmys ısteu qabıletı tömendep, qorǧanyş qasietı azaiyp, tez şarşau paida bolady. Şeteldık därıger Robert Beker kümıs iondary adam aǧzasyndaǧy jasuşalardyŋ köbeiuıne äser ete alatyndyǧyn däleldegen. Ol özınıŋ ǧylymi kıtabynda kümıs iondarynyŋ qaterlı ısık auruyna şaldyqqan adamdardyŋ jasuşalaryn qaita tırıltıp, köbeiuıne kömegı barlyǧyn jazǧan. Al qazaq halqy kümıstıŋ paidasyn qaǧazǧa qattap jazbaǧanymen kündelıktı ömırınde jetık bılgen. Qazaqtyŋ ūǧymynda kümıs tazalyqtyŋ, adaldyqtyŋ belgısı. Tek äşekei būiymdar ǧana emes, tūrmys zattary, jihaz, er-tūrmandar da kümıspen küptelgen. Kümısten jasalǧan būiymdardyŋ tärbielık mänıne toqtalsaq, aldymen qūstūmsyq jüzık pen qūdaǧi jüzık turaly söz qozǧaǧanymyz dūrys. Qūstūmsyq jüzıktı boijetken qyzdar taqqan, būl jüzık – baqyttyŋ, täuelsızdıktıŋ, qūs tärızdı erkındıktıŋ belgısı. Dästür boiynşa ūzatylyp bara jatqan qyzynyŋ qolyndaǧy qūstūmsyq jüzıktı anasy şeşıp alyp, qyz jasauymen bırge oramalǧa tüiıp, sandyǧyna salyp jıberetın bolǧan. Būl jüzık qyz jaǧdaiynyŋ habarşysy retınde keiın qaityp keluı kerek. Sondyqtan qyzdyŋ törkın jaǧynan onyŋ qal-jaǧdaiyn bıluge barǧan ınılerı osy qūstūmsyq jüzıktı qaityp äkelse, qyzdyŋ anasy qatty quanyp, qūdaǧaiym qyzyma öz qyzyndai qaraidy eken dep, auyl arasyna kışıgırım toi jasaǧan. Qazaq dästürınde kelın bolyp tüsken qyzǧa enesı arnaiy tıkken otauyŋ biık bolsyn, dep otaujüzık soqtyrǧan. Atynan-aq bılınıp tūrǧandai, otau jüzık – otaudy beineleidı. Būl jüzıktı qalyŋdyqtyŋ sausaǧyna küieuınıŋ ūrpaǧyn jalǧastyruşy retınde kigızgen. Jüzıktıŋ üstı konus tärızdı bolyp jasalady. Iаǧni, bızdıŋ tüsınıgımızde sändık būiym bolyp esepteletın jüzıkterdıŋ maǧynaly maqsaty bolatyndyǧyn ata-babalarymyz ūstanǧan osy salttan köruge bolady. Qazaq halqynyŋ saltyndaǧy qūdaǧilarǧa ūsynylatyn qūdaǧi jüzık – zor syi-qūrmettıŋ belgısı. Ol basqa jüzıkterge ūqsamaidy. Ekı sausaqqa qatar kiıletın, ekı şeŋberden tūratyn jüzık üstıŋgı betı bırtūtas bolyp keletın ūlt önerındegı bıregei dünie. Erekşelıgı – jas jūbailardyŋ jūby jazylmasyn, ekeuı bırıgıp tatu otbasy bolsyn degendı meŋzeidı. Qūdaǧi jüzıktı qalyŋdyqtyŋ şeşesı qūdaǧaiyna özınıŋ qyzyna meiırımmen qarauy üşın jäne qūdandaly ekı rudyŋ bır-bırıne yntymaǧy üşın syiǧa tartatyn. Qūdaǧi jüzık – adamdar arasyndaǧy syilastyqtyŋ, adamdarǧa körsetılgen ıltipattyŋ, qūrmettıŋ belgısı. «Qūlaǧyŋa altyn syrǧa» dep eskertıp, «syrǧa salu» dästürın qalyptastyrǧan qazaq halqynyŋ ǧūrpynda, syrǧanyŋ alar orny tıpten erekşe. Qyzyn qyrqynan şyǧara salysymen syrǧalyǧyn tarynyŋ dänımen uqalap, etın öltırıp, syrǧa taǧuǧa daiyndaǧan. Qazaqta qyz balanyŋ qūlaǧyn köbıne jetı jastan asqanda tesken. Qūlaǧy tesılgen qyz, keşegı quyrşaq pen dop qualap oinaityn jas bala emes. Syrǧa salu erteŋ kelın boluǧa daiyndyqtyŋ alǧaşqy qadamy ıspettes. Ülkender «Sen endı syrǧaly qyz boldyŋ» dep aqyryndap tüsındırıp, üi tırşılıgıne baulyǧan. Qūlaqqa syrǧa taqqan uaqytta «Qūlaǧyŋ auyrmasyn, jamanşylyq estıme, betıŋ ajarly bolsyn, auyrǧan jaǧdaida, qoidyŋ syŋǧyryǧyn jaq» degendei jaqsy sözdermen yrymdap, tıl- közden saqtar tūmar bolsyn dep te taǧatyn bolǧan. Al syrǧa salynǧan qyz öz därejesıne sai qyzmet jasap, üi tırlıgıne maşyqtana bastaǧan. Syrǧasy anadaidan «menmūndalap» tūrǧandyqtan oǧan bögde jıgıtter köz sala almaǧan. Qazaq äielderı syrǧany bala kezınen qartaiǧanşa taǧady. Syrǧanyŋ da türlerı jäne taǧu retı bar. Syrǧalar negızınen ekı topqa bölınedı: jalpaq syrǧalar, kölemdı syrǧalar, sabaqty syrǧa, salpynşaq syrǧa, siraqty syrǧa, aiaqty syrǧa, tamşyly syrǧa, şaşaqty syrǧa bolyp kete beredı. Orys zertteuşısı İ.G. Andreev bylai dep jazady: «Qazaq äielderı mūrnyna kışkentai kümıs syrǧa taǧyp jüredı, osy arqyly äkesınıŋ eŋ süiıktı qyzy ekenın aŋǧartqan. Sausaqtaryna jüzıktı molynan salady: al qūlaqtaryna köbıne ınju qadaǧan ūzynşa syrǧalar taǧady». Osy derekterge qaraǧanda, qazaq tūrmysynda mūrynǧa syrǧa taǧu dästürı bolǧandyǧyn boljai alamyz. Qalyŋdyq jasyna jetken qyzdardyŋ syrǧalarynda künnıŋ, jūldyzdyŋ, aidyŋ, al salpynşaqtarynda tūqymnyŋ, gül japyraqşalarynyŋ, dänderdıŋ boluy özınen taraityn ūrpaqtyŋ köp boluyn meŋzeidı. Orta Aziia äielderı kölemı ülken syrǧalar taqqan. Kölemı ūlǧaiǧan saiyn syrǧa baǧaly ärı äsem bolyp tabylatyndyqtan äiel märtebesın asqaqtata tüsken. Būndai auyr kümıs syrǧalardy jiyn-toilarda ǧana taqqan. Qazırgı taŋda köŋıl quantarlyq bır jait, qazaqtyŋ ūlttyq äşekei, sändık būiymdary qyz-kelınşekterdıŋ arasynda qaita sänge ainalyp, tıptı ülken sūranysqa ie bolyp otyr. Degenmen üide de, tärbie oşaqtarynda da äşekei būiymdy taǧyp qana qoimai, ony retımen, män-maǧynasyn tüsınıp taǧu jaǧy köbırek üiretılgenı dūrys.
Jadyra Jaqsytai
"Adyrna" ūlttyq portaly
