Kısınıŋ körkı bolyp sanalatyn şaşta kie bolatyny baǧzydan aitylatyn boljam. Şaşqa qatysty yrym, nanymdar da, qazaqi tyiymdar da jeterlık. Būrynyraqta analarymyz belden asqan şaşty kespegen. Ūzyn şaşty orynsyz kesu ülken qasıretke ūşyratuy mümkın dep paiymdaǧan. «Bır tal tüsken şaşty kez kelgen jerge tastamaidy, qūs ılıp ketse, bas auruyna şaldyǧady» degen de būrynnan bar tyiym.
Ǧalymdar osy tyiymnyŋ astarynda aqiqattyŋ jatqanyn anyqtady. Olardyŋ paiymdauynşa, adam şaşy ǧaryş energiiasyn qabyldaityn «antenna» bop tabylady eken, iaǧni şaş özın qorşaǧan ortamen habar almasyp tūrady-mys.
Ǧalymdardyŋ sözıne sener bolsaq, antennaǧa şaştyŋ syrtqy ǧana emes, ışkı qūrylysy da ūqsas keledı. Soŋǧy jyldary ǧalymdar aşqan taǧy bır jaŋalyq — adam şaşynyŋ Iаn quatyna baǧynatyndyǧy. Ǧaryştyq säuleden paida bolatyn būl quat erık-küştı, dūrys şeşım qabyldaudy, tereŋnen oilaudy darytatyn körınedı.
Osy oraida zertteuşıler Şäkärım, Töle bi tärızdı ūlylarymyz ben kemeŋger atalarymyz şaş, saqal, mūrtyn ädemı etıp qoia bılgendıgı men olardyŋ boiyndaǧy köptegen ızgı qasietterdıŋ arasynda tyǧyz bailanys baryn rastaidy. Bärı de mümkın. Sebebı, ömır boiy qyrynbaǧan Bethovenge zamandastarynyŋ bırı eskertu jasaǧanda, ol: «Eger qyrynsam, şyǧarmaşylyq şabytym joǧalady», — dep jauap qaitarǧan ǧoi. Demek qazırgı ǧylym adam şaşy men densaulyǧynyŋ arasynda tyǧyz bailanys baryn däleldep otyr.
Sonymen qatar ǧalymdar äielderdıŋ şaşy İn quatyna baǧynatynyn aitady. Būl quat qyz-kelınşekterdıŋ boiyna jūmsaqtyq, meiırımdılık, baiyptylyq, keşırımdılık tärızdı qasietterdı darytady eken. Olai bolsa, bızdıŋ atalarymyz ben äjelerımızdıŋ qyz-kelınşekterge jalaŋbas jürmeudı, meşıtke oramal tartyp kırudı talap etuı tegın emes. Meşıt töbesı, onyŋ ainalasyndaǧy keŋıstık erler şaşy baǧynatyn Iаn quatyna tūnyp tūr. Sondyqtan da äieldıŋ şaşy aşyq bolsa, özıne kereǧar osy quattardy tez qabyldap alady. Sol sebeptı bolar, ejelgı Ruste äiel ekıqabat bolǧanynda ıştegı balaǧa kereǧar quattar, är türlı jaǧymsyz jaǧdailar şaş arqyly äser etpesın dep, olardyŋ şaşyn tyqyrlap alyp tastaityn bolǧan.
Şaşqa qatysty aŋyzdardy, adam sengısız äŋgımelerdı köp estıp, köp oqimyz. Osydan ekı-üş jyl būryn Mäskeu teledidarynyŋ «Densaulyq» baǧdarlamasynan berılgen habarda HH ǧasyrda Qytaida taŋǧajaiyp bır sūmdyq oqiǧanyŋ oryn alǧandyǧy jönınde aitylǧan edı. Onda belgısız, közge körınbeitın bır küş qytailyq qyzdardyŋ būrymdaryn kesıp alyp kete bergen. Şaŋqai tüste osylaişa şaş ūrlau 3 jylǧa sozylǧan. Būl jaǧdai sol jyldary Londonda da qaitalanady. Biologtar, fizikter, dınbasylar, poliseiler būl oqiǧanyŋ jūmbaq syryn aşa almai, är türlı boljam aitady. Sol boljamdardyŋ bırı mynadai edı: «Özın özı ölımge qiǧandar ölgennen keiın de būl dünieden kete almai qinalady. Tömengı astralǧa, iaǧni, jerdegı tırşılıkke ūzaq uaqyt bailanyp jüredı. Oǧan sebepşı — jerdegı küş quatqa toly şaştar eken».
Boljamnyŋ astarynda ülken män bar. Qazırgı ǧylymnyŋ şaşqa bailanysty yrym, tyiymǧa eskınıŋ qaldyǧy dep qaramaudy, oǧan jaŋaşa közqaraspen qaraudy ūsynuy — basty negız.
Şaş küş jinaǧyş qasietke ie. Qytaidyŋ äskeri önerdı meŋgergen batyrlary men jaqsy jaisaŋdary turaly körkem filmderınde özderınıŋ bioenergiiasyn basqara alatyn monahtar barlyq küş quatyn būrymdaryna jinap, ony qaru retınde qoldanady. Qazırgı ǧylym onyŋ aqiqat ekenın däleldep qana qoimai, şaştan är türlı «habar» aludy da üirene bastady. Oǧan naqty dälel: kriminalister bır tal şaşy arqyly iesınıŋ anaşa qabyldaityn, qabyldamaitynyn, taǧy da basqa jaǧdailardy anyqtai alady. Adamnyŋ sausaqtarynyŋ taŋbalary bır-bırıne ūqsamaityny siiaqty kısınıŋ şaştarynda da titımdei ūqsastyq bolmaidy. Tek bırdei şaş bır jūmyrtqaly egızderde ǧana bolady eken.
Täjıribede bır tal şaş arqyly «gendık daktiloskopiia» ädısın qoldana otyryp, qylmyskerdı de tabuǧa mümkındık bar.
Şaşty zerdeleitın ǧalymdardyŋ keŋesı boiynşa adam ülken qiyndyqtarǧa tap bolyp, ūzaq uaqyt küizeludı bastan ötkerse, şaşyn qidyryp, aldyryp tastaǧany jön. Sebebı, şaştyŋ «este saqtau» qasietı bar körınedı. Ol jüikenı, midy mazalap, köŋıl küidı, densaulyqty būzuy äbden mümkın.
https://youtu.be/o6x0sLqfjSc
Būrymym men būralaŋ joldarym
Şaştyŋ kiesı bolatyndyǧyna basymnan ötken jaǧdai tolyq közımdı jetkızgendei boldy. Menıŋ şaşym tızemnen tömen tüsıp tūratyn. Arqama bır örım ǧyp tastasam, şaştyŋ salmaǧynan basym artqa qarai şalqaiyp ketetın. Köbıne şaşymnyŋ auyrlyǧynan ony jelkeme orap tüiıp jürdım.
Bala künımde auyldaǧy körşı kelınşektıŋ tobyǧyna tüsetın şaşyna qyzyǧyp jüretınmın. Sol kelınşek keiınnen qatty syrqattandy. Miynda psihologiialyq auytqular bolyp, ūzaq emdeldı. Şaşqa köz tigennen kelgen kesel dep şaşyn kesıp tastaǧanmen, ol auruynan aryla alǧan joq. Qaita syrqaty odan saiyn asqynyp kettı. Auylda «Biǧaişa jyndy» degen atpen künı keşege deiın ömır sürdı.
Men boijetıp, Almatyǧa oquǧa tüstım. Sol kezderdegı sänge ainalǧan qysqa şaşqa qatty qyzyǧyp, şaşymdy kesudıŋ retın tappai jürdım. Qyrqyp tastai salaiyn desem, äkemnıŋ «şaşyŋdy qisaŋ, menıŋ qyzym emessıŋ» degen sözınen attap kete almadym.
Bır künı basym şanşyp, auyra berdı. Özımşe «şaşyma köz tigen» dep oilap, şaştarazǧa baryp, şoltityp, iyǧymnan kestım de tastadym. Sodan keiın-aq aiaǧymnan «qyrsyq» şala berdı. Bır aiǧa jetpei sap-sau jürgen äkem köz jūmdy. Äkemmen qoştasuǧa kelgenımde naǧaşy äjem menıŋ qiylǧan şaşyma tesıle qarap, «sen ekensıŋ ǧoi äkeŋdı qūrtqan» demesı bar ma? Men tükke de tüsınbedım. Oqudan köp uaqytqa qalyp qoiǧanymnyŋ kesırınen oquymnan da şyǧyp qaldym. Üstı-üstıne auyra berdım.
Qaida barsam da «qorqyttyŋ körıne» ūşyrai bergen soŋ, tuystarymnyŋ süireuımen körşı auyldaǧy Tıleu degen täuıp şalǧa baryp qaraldym. Tamyrymdy ūstap otyryp, şaşymdy qiǧanda, aşyq joldarymnyŋ barlyǧyn qiyp tastaǧanymdy aitty. «Qaida barsaŋ da, jolyŋnyŋ bolmaityny — sol», — dedı ol. Sodan soŋ jetı kün jylqynyŋ qūiryǧyn şaşymnyŋ ūşyna bailap jürıp, dem saldyruyma keŋes ettı. Aitqanynyŋ barlyǧyn būljytpai oryndadym. Keiınnen jaǧdaiym qalpyna keldı.
Qazır oilap otyrsam, şaşta bız bıle bermes qūpiia köp eken. Şaştyŋ sezımtal ekenın, onyŋ jaqsylyqty da, jamandyqty tez qabyldaǧyş bolatynyn sol täuıp şal tüsındırıp berdı. Būrynyraqta baqsy balgerler bıreudı bıreuge qaratyp beru üşın de, bäz bıreulerdı jaulastyru üşın de şaşqa dūǧa oqidy eken. Ondai ädıs bügıngı künı de bar. Sondyqtan şaşty adam aiaǧynyŋ astyna tastamai, bır talyna da abai bolu kerek. Al ūzyn şaşty sıŋılılerıme aitarym, şaştaryŋdy jönsız qiiuşy bolmaŋdar.
Jaqsygül İMAŞEVA,
Aqtöbe qalasy
"Adyrna" ūlttyq portaly
