Mūhtar Maǧauin. Qazaqsyz Qazaqstan

Älı künge qairan qalam. Sovettık zaman ideologiiasyna mülde qaişy, osynşama tereŋ ūǧymnyŋ tamyry nede? Özı oilap tapty ma, älde keiınde joqqa saiǧan ūlttyq sananyŋ arydan jetken jaŋǧyryǧy ma? Geografiia mūǧalımı Töleuqan Jaqypov – ol kezdegı eŋ basty joǧarǧy oqu orny QazPİ-dıŋ alǧaşqy tolqyn tülekterınıŋ qatarynan eken. Alaş-Orda idealdary älı kömeskı tarta qoimaǧan kezeŋde qalyptasqan. Daiyn tezistı sanaǧa sıŋıru üşın de ülken paiym, parasat kerek. Qaitkende de, qarapaiym auyl mūǧalımınıŋ kökıregınde tūnǧan mūŋ men zıldıŋ salmaǧyn kım bılgen. Aqyry özı de otarşyl alapattyŋ qūrbany boldy – arada ekı jyl ötkende, däl ırgede jarylǧan quatty, eŋ alǧaşqy sutegı bombasynyŋ zardabynan aiyqpas syrqatqa ūşyraǧan aǧaiyndar qatarynda şäiıt ketken edı. Ol – Sovet (Keŋes emes!) ökımetınıŋ zamany. Endı – Täuelsızdık atalatyn jaŋa däuır. Bıraq bügıngı Qazaqstan ökımetınıŋ (qazır «bilık» deitın bolypty) osyndaǧy baiyrǧy jūrt – qazaq halqyna qatysty jürgızıp otyrǧan barlyq şaruasy, naqty saiasaty men köpe-körneu ışkı piǧyly būdan ekı ǧasyr būrynǧy Amerika qūrlyǧyndaǧy otarşylardyŋ jergılıktı ündıs halqyna qatysty tötenşe şaralaryn eske tüsıredı. Älbette, tıkelei, jappai qyryp-joiu joq, oǧan mümkındık te tabylmas edı, äitkenmen, tereŋnen, naqty oilastyrǧan jäne ışınara jüzege asyp ta jatqan jüielı qareketı eşqandai kümänsız, aqiqat bailamdar jasauǧa negız beredı – qazırgı Qazaqstan ökımetı osy el men jerdı myŋ jyldar boiy mekendep kelgen qazaq halqyna qarsy tübegeilı, pärmendı jūmys jasap jatyr. «Egemendıktıŋ» alǧaşqy bes-on jylynda eppen, jymysqy qimyldap edı, soŋǧy on jyldyqta, onyŋ ışınde keiıngı ekı-üş jylda aşyq soǧys jariialady. Endı jalpy jūrtqa belgılı, az-mūz sauaty bar, tym qūrysa jarym-jartylai közı aşyq kez kelgen qazaqqa maǧlūm bügıngı ahualdyŋ eŋ körnekı, negızgı jaǧdaiattaryn eske tüsıre keteiık. Osy «Egemendık» atalatyn jiyrma ekı jyl ışınde: – ejelgı qazaq jerınıŋ asty men üstındegı barlyq qazyna men bailyq talauǧa tüstı; – adal eŋbek emes, ūrlyq-qarlyq, zorlyq-zombylyq, zaŋsyz ielık nätijesınde jemıt bailar toby jäne bar mümkındıgı şektelgen, künkörıs jaǧdaiynyŋ özı qiyndaǧan taqyr kedeiler taby qalyptasty; – qazaq auyly qirap, tozyp bıttı, ülken şaharlar töŋıregıne qaiyrşylyq pen şarasyzdyq jailaǧan, tūrmystyq qyzmetı tapşy, kembaǧal, qotyraş qalaşyqtar ösıp şyqty; – belgılı bır äulet, ūiymdasqan top, bileuşı tap azǧana uaqyt ışınde qisapsyz bailyq, barlyq igılıkke jetken jaǧdaida, el iesı, jer iesı jalpy jūrttyŋ tūrmys-ahualy kün ozǧan saiyn tömendep barady; – el ışınde jappai korrupsiia, joidasyz jemqorlyq etek aldy; – asa zor kölemdegı jäne ūsaq-tüiekke deiıngı paraqorlyq üirenşıktı, daǧdyly tūrmys kebı retınde qalyptasty; – memlekettık qyzmet, kez kelgen mansap – mındettı paryz emes, tek qana ışıp-jeu, bailyq qūrau, jeke bastyŋ qajetın ǧana öteitın tiımdı tetık degen tüsınık ornyqty; – sot, prokuratura, qūqyq qorǧau, zaŋ mekemelerı ädılet ataulyny aiaqqa basyp, tek joǧarydan tüsken nūsqau, nemese jeke bas paidasy tūrǧysynan ǧana jūmys jasaityn boldy; – qylmyskerdıŋ jazadan qūtyluy, kınäsız kısılerdıŋ bas erkınen airyluy – üirenşıktı qūbylysqa ainaldy; – küdıktını jauapqa tartu kezınde, sottalǧannyŋ jazasyn öteu mezgılınde adamgerşılıkke qaişy äreketpen azaptau, janyn qinau, tıptı ūryp öltıru – sovet tūsyndaǧydan da qatal, gestapolyq täsıldermen üiles tūtqyn tärtıbı – ädepkı jaǧdaiǧa sanaldy; – auyr tūrmys, zaŋsyzdyq pen ūrlyq-qarlyq, adal eŋbekpen mal tabu mümkındıgınıŋ qiyndyǧy, beisauat jürgen kısınıŋ özınıŋ jeke basynyŋ qaterlı jaǧdaiy, aram bailar men äkım-qaralardyŋ jügensız mınezı – jalpy jūrtty azdyryp, ädılet, adaldyq, kısılık turaly ūǧymdar aiaq-asty boldy; – ülkender dünieden tüŋılse, jastar ümıtsız toryǧu dertıne şaldyqty, aqyry kämelet jasyna jaŋa tolǧan, tıptı tolmaǧan örenderdıŋ özıne-özı qol jūmsauy – älemde joq deŋgeide örıs alyp otyr; – mülde beikünä, nemese köldeneŋnen küdıktı jeke kısılerge, halyqaralyq deŋgeide eşbır terıs tızımde joq dıni, ruhani toptarǧa qarsy, olardyŋ otbasyn, jaqyn tuystaryn qosa qamtityn memlekettık terror zaŋ aiasyna syiǧyzyldy; – ülp etken narazylyq, qarsylyq atauly aiausyz janyştalyp jatyr; – oppozisiia quǧynmen, qudalaumen tozyp bıttı; – baspasöz erkındıgı, jiyn, ereuıl qūqyǧy şektelgen; – ülkendı-kışılı ädılettı sailau ataulynyŋ elesı de joq, demokratiialyq qūndylyqtar qūrǧaq sözben almasty; – üstem tap – būrynǧy kompartiialyq nomenklaturanyŋ ädıs-amaly, ısı men küşınıŋ ekpınımen Qazaqstan şegınde bır ǧana kısınıŋ ökımı – syrttan sypaiylap aitylyp jürgendei, avtoritarlyq bilık emes, tejeusız diktatura ornady; – osynda aitylǧan jäne aitylmaǧan qanşama soraqy sebepter nätijesınde Qazaq elı bügınde bükılälemdık şikızat otaryna, al Reseidıŋ erkı kem, būidaly, şyn mänısındegı basybaily ielıgıne ainaldy. Äitse de, būl arada bızdıŋ aitpaǧymyz – mülde basqa mäsele. Otar eldıŋ de şekteulı, azdy-köptı qūqyǧy bolady. Otar eldıŋ özındegı halyq qadarynşa tırşılık jasap, ösıp-önıp jatady. Onyŋ üstıne manadan berı tızbelenıp otyrǧan mäseleler bırjaqty körınuı de mümkın. Dau aituşylar tabylady. Ūlanǧaiyr jetıstıgımız bar, bızde keremet, bärı tamaşa demek. Öz tarabymyzdan üstesek, jalǧyz qazaq emes, kez kelgen, kırıptar keptegı, nemese memlekettık qūrylym örkendep damudyŋ oŋdy jolyn taŋdai almaǧan, artta qalǧan elge tän sypat. Älemde būdan bırşama būryn erkındık alǧanymen, otarlyq, jartylai otarlyq būǧaudan şyǧa almai otyrǧan, kembaǧal qalyptaǧy qanşama jūrt bar. Qorqau ökımet, paraqor şeneunık, zaŋsyzdyq pen zorlyq-zombylyq, auyr tūrmys pen şarasyz tyǧyryq – jalǧyz bızdıŋ ǧana enşımız emes. Halqynyŋ äl-auqaty bızden äldeqaida tömen jaǧdailar da ūşyrasady. Alysqa tartpai, körşıles respublikalar – eŋbekke jaramdy azamattary el aqtap ketken tuystas aǧaiyndardy eske salaiyq. Bıraq bızdıŋ ne Afrikada, ne Aziiada bolmaǧan jäne boluy da mümkın emes, atoilap tūrǧan airyqşa bır sypatymyz bar. Ol – bileuşı taptyŋ öz halqyna qatysty aram piǧyly jäne terıs äreketı. Naqtylap aitsaq, jer iesı, soǧan orai el iesı de boluǧa tiıs jergılıktı, baiyrǧy jūrtqa qarsy küresı. Odan ärmen anyqtap aitsaq – bügıngı Qazaqstan ökımetınıŋ qazaq halqyna qarsy, josparly türde, tabandy, ärı däiektı jaǧdaida jüzege asyruǧa kırısken eŋ basty jūmysy – älem tarihy, halyqtar şeruınde ūşyraspaǧan özgeşe qūbylys. Bıraq aqylǧa syimas ıs emes. Tüp-tamyryna boilasaq, zaŋdy, tabiǧi jaǧdaiat dep tanyr edık. Būl arada qazırgı Qazaqstan bilıgı – keşegı Sovettık ökımnıŋ jalǧasy dep bılu – mäselenıŋ bır ǧana jaǧy. Qaşanda otarşyl tärtıptıŋ eŋ negızgı tūrǧysy – jer iesı bolyp tabylatyn halyqty bırjola qūrtu edı ǧoi. Patşalyq Resei, äsırese Qyzyl Resei qazaq halqyna zäbır men qiianattyŋ barlyq türın qoldandy, aqyry 1932–1933 jyldarǧy ǧalamat aşarşylyq nätijesınde ūly halyqtyŋ saǧyn syndyrdy, bıraq qanşa qyrylsa da, qazaq jer betınen bırjola öşpei qaldy, sondyqtan «Tyŋ köteru» nauqany ūiymdastyryldy, baiyrǧy jūrttyŋ üstıne orysy bar, ormany bar, taǧy qanşama halyqty äkelıp töktı, söitıp jer iesın eleusız azşylyqqa ainaldyrdy. Alaida aqyr tübınde dünie kerı töŋkerıldı, bärı özgerdı, tek būrnaǧy kommunistık bilık öz ornynda qalypty. Äuelden-aq qazaqty kemşın sanaǧan, otarşyldyŋ qyzmetındegı, qarǧyly qauym. Ökım atauy özgerse de, ūǧym men tanym būrynǧyşa. Onyŋ üstıne, jaŋa, tötenşe bır tüsınık qalyptasypty. Ūlttyq sanadan tys ökımette jeke bastyŋ paidasy bırınşı orynǧa şyqpaq. El müddesı esep emes, memlekettık tūrǧy – osy jeke basqa ǧana qyzmet etetın, satuǧa, paidalanuǧa qolaily, qajettı tetık qana. Būl jolda syrtqy qiyndyqtardy jeŋu oŋai – küştı körşınıŋ qalaǧan, sūraǧanyn bere beru, tıptı alystaǧy alpauyttyŋ özınıŋ qolyn qaqpau. Atyŋ abyroi tauyp, bilıgıŋ beki tüsedı, syrttaǧy jūrtqa senen jaqsy kısı joq. Al ışkı qiyndyq, sonşama eleusız bolsa da bar, nemese äjeptäuır bolyp şyǧuy mümkın. Onyŋ aty – qazaq deitın halyq. Osy qazaqty juasytsa, dauysynan aiyryp, jıgerın jasytyp, küşın qaitarsa, bar mūraty ornyna kelmek. Söitıp, «Egemen» ökımettıŋ, atauly, jalǧyz kısı emes, kompartiianyŋ jädıgöi mektebınen ötken tūtas bır qauymnyŋ qazaq halqyna qarsy qauıp-qatersız, beibıt, bıraq qataŋ, ärı aiausyz soǧysy bastalyp kettı. Osy ışkı maidannyŋ jalpy jūrtqa maǧlūm negızgı bır tūrǧylaryn atap öteiık. Bügınde bilık basynda otyrǧan part-nomenklaturanyŋ qazaq täuelsızdıgın qajetsımegen, būrnaǧy otarlyq kepte qaluǧa janyn salǧan, alys-jaqyn töŋıregınen mülde böten, qūldyq sanasy – Orys-Sovet imperiiasy ydyrai bastaǧan kezde airyqşa körınıs berdı. Tuǧan halqynyŋ qanşama qan tökken, jüz elu jyldyq mūraty söz emes. Öz bastary noqtaly bolsa da, aldynda astau, jeke jaǧdaiy tym jaqsy. Aqyry Baltyq pen Ukraina tūrypty, ırgeles Orta-Aziialyq elder, ony aitasyz, imperiia ūiytqysy Reseige deiın öz täuelsızdıgın jariialap bıtken kezde, qaqaǧan qys, ien jūrtta qalǧan Qazaq SSR-ynyŋ satymsaq ökımetı men quyrşaq Joǧarǧy Keŋesı amalsyzdyŋ künınen «Egemendık» aluǧa mäjbür boldy. Būl ekı ortada Mäskeumen aralyqta qandai kelıssöz atqarylǧany äzırşe jabyq tūr, keiın arhivten «Bız Resei qūramynda qalǧymyz keledı» degen ǧaryznama-ötınış şyǧyp jatuy da ǧajap emes, onyŋ aiqyn mysaly – jaŋadan tuǧan respublikanyŋ qanşama ai boiy rubl aimaǧynan ketkısı kelmeuı, iaǧni, Reseige täueldı qalatyn ekonomikalyq bırlıkten ainymauy der edık. Aqyry būl kırıptarlyq talap ta qabyl alynbady, Resei bızdıŋ jandaişaptardy rubl aimaǧynan teuıp şyǧardy, būdan soŋ, töl teŋgemız ainalymǧa tüskenşe, būl kezde qoldanudan şyǧyp ketken Resei rublı vagonymen, sostavymen kelıp, bükıl Qazaqstan ahualyna qanşama ziian tigızgenı mälım. Öz aqşamyz şyqty, būl – täuelsızdıktıŋ eŋ körnekı, naqty belgısı dep, quanyşymyz qoinymyzǧa syimady. Bıraq arada bes-on jyl öter-ötpeste osy ūlttyq teŋge Egemen ökımetımızdıŋ közıne jyn bolyp körıne bastady. Banknottar betındegı Abylaidyŋ, Abaidyŋ, Şoqannyŋ, Qūrmanǧazy men Süiınbaidyŋ suretterı joǧalyp, barlyq jaŋa aqşa būrynǧy bır teŋgelıkte bederlengen Farabi beinesımen almastyryldy. Būl jaǧdai – äueldegı üş teŋgelıkten jüz teŋgelıkke deiıngı banknot qūnsyzdanyp, ainalymnan tüsken sebeptı dep tüsındırıldı. Älbette, Farabi de qazaqtan alys emes, ortaǧasyrlyq Otyrardan şyqqan türık, sonymen qatar älemdık tūlǧa, arab memleketterınıŋ aqşalarynan da körınıs tapqan, endıgı qazaq teŋgesıne de jarasyp tūr, bıraq Abaidyŋ jäne basqa alyptarymyzdyŋ beinelerı de taŋbalansa qaiter edı? Bolmaidy eken. Mūny az deseŋız, jaŋa ǧasyr şegınde qazaq teŋgesınıŋ betınde sandyq baǧasyn aiǧaqtaǧan jazu orys tılınde de jazyla bastady. Iаǧni, bükılälemdık otar, onyŋ ışınde Reseidıŋ atausyz bodany märtebesıne jetken eldıŋ şartty aqşasynda aiqyn ūlttyq nysan bolmauy qajet eken. Täuelsız el emessıŋ, asyp ketkende Reseidıŋ bır bölşegısıŋ! – degen qaǧida, qataŋ eskertudıŋ äuelgı bır, naqty, körnekı aiǧaǧy. Osy teŋgenıŋ ūltsyzdanuymen qatar, ömırdıŋ barlyq salasynda da Qazaq elın tūtasymen ūltsyzdyq kebıne tüsıru – pärmendı, josparly nauqanǧa ainaldy. Sypaiylap aitqanda. Bärın tügel taratyp, bajailap tızbelesek, tūtas bır kıtap, äldeneşe kıtap jazylar edı. «Egemendık» zamannyŋ alǧaşqy künderınen bastap-aq halyqtyŋ aqyl-oiy, jan-jüiesı, qorǧanyşy men qamqory sanalatyn ūlt ziialylaryna qarsy künı bügınge jalǧasyp kele jatqan bylǧanyş nauqan bastaldy. Būl kezde baiaǧy Kolchak aitqan bas köterer bes jüz qazaqtyŋ sany eselep ösıp, äldeneşe myŋǧa jetken. Taily-taiaǧy, tüp-tamyrymen tügeldei qūrtyp jıbere almaisyŋ, sondyqtan örısın taryltyp, tūqyrtyp ūstau saiasaty ıske qosyldy. «Ziialy qauym degenımız – ziiandy qauym!» – degen jädıgöi ūran şyǧyp, oǧan jalbaǧailar men dalbaqailar qosylyp, baspasöz betınde tura jiyrma jyldyq nauqan ūiymdastyryldy. Būl, bügıngı satymsaq ökımet üşın şynynda da ziiandy qauymnyŋ eŋ qomaqty bölıgın – ǧylymi intelligensiia qūraityn. Endı universitet professorynyŋ ailyq aqysy aptalyq köjesıne jetpeitın boldy. Qatardaǧy ǧylym kandidattary mülde tapşylyq jaǧdaida qaldy, keiıngı talapker jastardyŋ bary – ǧylymnan ketıp, joǧy – būl jaqqa juymaityn boldy. Köp ūzamai-aq Ǧylym akademiiasy taratyldy. Qūrmettı akademikterge aldanyş stipendiia taǧaiyndaldy. Osy ekı jaǧdai – Joǧarǧy oqu men Ǧylym akademiiasynyŋ jūtqa ūşyrauy – Qazaqstandaǧy ǧylym ataulynyŋ daǧdarys, toqyrauy ǧana emes, kerı ketuı, uaqyt oza kele mülde derlık joiyluyna ūlasty. Būl – bır oqpen atylǧan ekı qoiannyŋ alǧaşqysy ǧana. Ekınşı qoian – ǧylym töŋıregındegı tanymy keŋ, keudesı zor, qaşanda ülken qūrmette bolǧan oqymysty qauymnyŋ ūjymdyq qūrylymy joiylyp, bar tırşılıgı sūryqsyz, qoraş jaǧdaiǧa tüsıp, ǧylym ǧana emes, saiasattan da aulaqtap, halqynyŋ sözın söileuden qaluy, ülkenderı şarşap, ölıp-jıtıp, kışılerı qajyp, tüŋılıp, qoǧam ömırınen şetteuı dep bıleiık. Sovettık zamanda ūlttyq partiia qyzmetın atqarǧan, qaharly jeltoqsan oqiǧalarynyŋ kezınde de halqynyŋ mūŋ-zary men aşu-yzasyn bıldırgen Jazuşylar odaǧy da osy kepke ūşyrady. Aty bar da, zaty joq. Būryn jazuşylar kıtap şyǧaryp aqşa alsa, endı kıtabyn şyǧaru üşın aqşa töleitın boldy. Osy äreŋ-päreŋ kıtaptyŋ özınıŋ taralymy joqqa jaqyn – bır myŋ, ekı, üş myŋ. Qalamaqy turaly aitudyŋ özı ädepsızdık sanalady. Qazaq kıtaby eşqandai qosymşa paida tüsırmeidı eken. Būl kıtap Sovet ökımetınıŋ alǧaşqy elu jylynda da eşqandai paida tüsırmegen, bıraq sol zamandaǧy aǧa jazuşylar qap-qabymen aqşa alǧan. Bız körgen soŋǧy jiyrma bes jylda da qalamaqy būrynǧyǧa jetpegenımen, äjeptäuır boldy, bıraq taqyr-taza ziian, iaǧni basyp şyǧaru üşın qyruar tölemı bar öleŋ kıtaptaryna toqtau qoiylmady, prozanyŋ esebınen jabylatyn, osyndai, şyǧyny mol jinaqtar şyǧaryp jatqan aqyndardyŋ qalamaqysy – tüsımı köp prozaşylardan artyp ta ketetın. Eger baiaǧydai elu-alpys myŋmen şyǧarsa, bügıngı kıtap ta köp tüsım berer edı. Ūlttyq mädeniet, onyŋ ışınde ruhani qazyna sanatyndaǧy körkem ädebiettıŋ män-maŋyzy aqşamen eseptelmeitının aityp jatudyŋ özı artyq. Az ba, köp pe şyǧyn jūmsalyp otyrǧan oqu, tärbie jūmysy, sot pen polisiia, tıptı äkımşılık, basqaru mekemelerı, eŋ aiaǧy bügıngı qoljaulyq parlamentıŋız memleket qoryna köpe-körneu sanap beretın qandai qarajat qūiyp otyr eken. Mūnyŋ bärı esep emes. Eŋ bastysy – jazuşylar qauymyn janyştau, bar dauysynan aiyru, alaş jūrtyna yqpalyn joiu bolatyn. Sonymen, jiyrma jyl oraiynda aldyŋǧy aqsaqaldar kettı, oǧan jalǧas qarasaqaldar qojyrady, keiıngı jastar üisız, küisız, kıtapsyz, jalaŋaiaq jaǧdaiǧa tüstı, kün kösemdı madaqtap öleŋ-jyr jazǧan, ökımettıŋ barlyq saiasatyn qoldaǧan bes-alty satymsaq jazarman bolmasa, qalǧan qauymnyŋ bar dertı ǧana emes, köpşılık jazuy da ışke tüsken, küŋkıl äŋgımesı kuhniadan aspaityn jaǧdaiǧa jetken. Oqymysty, şyǧarmaşy jūrt – bükıl ziialy qauymnyŋ dünieden tüŋılmes qisyny joq. Halqyna dauysy jetpeidı, bedelı kem, abyroiy şamaly. Bügıngı ökımet aqylyn almaidy, aiqaiyn estımeidı, bärın kerısınşe, öz qalauymen jasap keledı. Bız ziialy qauymnyŋ ärqily ahualyn, qoǧam ömırınen qalai şettegenın aityp otyrmyz. Mūnyŋ bärı tuǧan halqyŋnyŋ kembaǧal jaǧdaidaǧy auyr tūrmysymen salystyrǧanda tük te emes. Auyldaǧy jappai jūmyssyzdyq, qalaly jerge jetken jastardyŋ jükşı, arbaşy, kündelıktı jaldamaly kebındegı sūryqsyz ömırı, qajymas qazaq äielderınıŋ qara bazardy jaǧalaǧan qalt-qūlt tırşılıgı – bardy sausaqpen sanap, joqty tügendep bıte almaisyz. Jiyrma ekı jyldyq jaŋa otar jaǧdaiynda bükıl qazaq jūrtynyŋ mınez-qūlqy özgergen, dünie tanymy basqa bır arnaǧa tüsken, niet-piǧyly būzylyp, bar mūraty tek qana künkörıs qamyna tırelgen. Mūny az deseŋız, «täuelsızdık taŋynyŋ» dünie taryla bastaǧan alǧaşqy jyldarynyŋ özınde «Qazaqtyŋ jauy – qazaq!» – degen ūran köterıldı. Teatr sahnasynan baspasöz betıne köşıp, kündelıktı, jalpy jūrt auzyndaǧy lepeske ainaldy. Būl rette bızdıŋ şalaǧai artisterımız ben şalasauat jurnalist, jalbaǧai jazuşylarymyzdyŋ eŋbegı airyqşa boldy. 90-jyldardaǧy «Ana tılı», «Jas Alaş» gazetterınde jäne «Jūldyz» jurnalynan basqa barlyq basylymdarda eŋ basty ūran bolǧan, būralqy ǧana emes, ūlt taǧdyry üşın meilınşe qaterlı qaǧidany äuel basta jeke bır kısı oilap tapty degenge kümän keltırem. Joǧarydan tüsken nūsqau – jandaişaptar köterıp jıbergen, sanasyz tobyr odan ärmen qozdatyp äketken. Qaitkende de, qazaq qoǧamynyŋ ırıp bara jatqan, azyp, toza bastaǧan ötpelı kezeŋıne tän körınıs bolatyn. Oilap qaraǧanda, būl ūrannan jalǧyz-aq qorytyndy şyǧar edı. Qara qazaq bırıne bırı jau bolǧanda, biık märtebelı ökımetıŋ nege qarauyndaǧy halqyna dos boluy kerek?! Sender bırıŋdı-bırıŋ tütıp jeŋder, bärıŋdı qosyp, täbetı täuır ökımetıŋ jäukemdesın. Şynynda da solai bolyp şyqty. Egemendık mejesı bes-alty jylǧa tolar-tolmasta qazaqtyŋ atameken jerın satu turaly mäsele kün tärtıbıne qoiyldy. Halyqty jaŋa bır igılıktıŋ artyqşylyǧyna ündep, är taraptan pıkır tartqan düdämal ospaqtan soŋ, syrttai, tezınen daiyndalyp, ükımet qostap, alǧaşqy oqylymy parlamentte maqūldanyp ta ülgerdı. Osyndai sūmdyq habar estılısımen, qazaq ziialylary tügel köterılgen edı. 1999 jyl, şılde aiy bolatyn. Jazuşylar odaǧynyŋ mäjılıs zalynda bükıl şyǧarmaşylyq ūiymdardyŋ, ǧylymi intelligensiianyŋ eŋ bedeldı ökılderı bas qosyp, bır auyzdan qataŋ qarsylyq aityldy, söilengen sözdıŋ bırazy jäne arnaiy qarar respublikalyq baspasöz betınde jariialandy. Sonymen toqtau bolyp edı. Äitkenmen, arada üş jyl öter-ötpeste parlament jer satu turaly mäselenı tötesınen, qaita köterıp, bükılhalyqtyq talqyǧa salmastan, qairylmas şeşım qabyldapty. Jer satyldy. Qazaq halqynyŋ arǧy ata-babadan berı, myŋdaǧan jyl boiy ielengen, töŋırektıŋ tört būryşynan antalaǧan jaumen qaitpai qarjysyp, qisapsyz qan tögıp, keiıngı ūrpaǧyna miras etken jerı.   Jer satyldy. Tabanymyzdyŋ astyndaǧy jalǧyz tiianaq. Kım aldy, ne qaldy? Qazır bızge şet jaǧasy ǧana maǧlūm. Ejelgı qazaq topyraǧy qoly jetken, naqtylap aitsaq,  öktem ökımetımızge kömektes, sybailas, jany jaqyn, jat jūrttyq qorqaulardyŋ talapaiyna tüstı. Ejelgı Qazaq elınıŋ eŋ qūnarly öŋır, eŋ qūiqaly qonystarynyŋ qanşasy ataŋnyŋ özı atyn estıp bılmegen jalmauyzdardyŋ ielıgıne kesılgenın bügıngı bız bılmesek te, keiıngı zaman aiqyndap beredı. Taŋ qalarlyq eşteŋe de joq. Jer satylyp, onyŋ asty men üstındegı bar bailyq jat jūrttardyŋ ülesıne berılıp, iaǧni tügel töŋıregınıŋ köŋılın tauyp, äbden küşeigen soŋ, Qazaqstan atalatyn respublikanyŋ prezidentı bolyp otyrǧan Elbasy jäne Ǧasyr ǧūlamasy Nūrsūltan Nazarbaev: «Qazaqta būdan būryn memleket bolǧan joq!» – dep jariialady. Äuelde qaqas estıdık pe dep edık. Jetı-segız jyl oraiynda, eŋ biık mınberden äldeneşe ret qaitalap pysyqtady. «Memleket bolǧan joq, şekarasy da bolmady». Jaŋalyq emes edı. Odan köp būryn Soljenisyn aitqan. Soljenisynnan soŋ Jirinovskii neşe märte şegelegen. Bızdıŋ jaŋalyq – mūndai soraqy sözdıŋ osy eldı basqaryp otyrǧan kısınıŋ auzynan şyǧuy bolatyn. Bır qyzyǧy – būrnadan belgılı kep bolǧanymen, eşkım de Nazarbaev Soljenisyndy qaitalap, Jirinovskiige ün qosyp otyr dep oilamady. «Osy täuelsızdıktı bızge öz qolymen alyp bergen» kün kösem: «Bärın de men jasadym», – dep tūr, qaitkende de artyq kettı dep tüidık. Alaida Ǧasyr ǧūlamasynyŋ atauly lepesınıŋ män-maǧynasy mülde basqaşa bolatyn. Alaŋǧasarlyq ta, aŋqaulyq ta emes, tereŋnen tolǧaǧan, aldy-artyn baiyptaǧan naqty tūjyrym. «Qazaqta memleket bolǧan joq, iaǧni aldaǧy zamanda boluy da şart emes; özım qūrǧan memlekettı özım tarata alam, patşalyq zamanymda ne qylsam da oryndy, zaŋdy», – degen kep. Al endı memleketı bolmaǧan eldıŋ tarihy bola ma? Taqau körşılermen şekarasy bolmaǧan jūrttyŋ özıne tiesılı qonys, mekenı bola ma? Tarihty, jer ielıgın aitasyz, özındık halqy bola ma? Joq, joq jäne joq! Qazaq degen halyq joq. Atap aitylmasa da, däp osyndai qorytyndy şyǧady. Bar bolsa da, qūnsyz, eleusız tobyr. Bolmaǧan memlekettıŋ ötkenın, joq tarihty tekseru, zertteu qajet pe? Qajet emes, mümkın de emes. Atauly qaǧidadan keiın, tıptı odan köp būryn qazaq tarihyn tanuǧa beiresmi türde tyiym salyndy. Joq memlekettıŋ alǧaşqy ekı hanyna Astanada ornatyluǧa tiıs jäne daiyn tūrǧan, jap-jaqsy, körnekı keiıptı eskertkış, töŋıregındegı jauynger serık beinelerımen qosa, äldebır qoqysqa tastalyp, onyŋ ornyna jaŋa, şynaiy tarihty bastauşy Alyp Tūlǧanyŋ müsını qoiyldy. Al Almatyda būdan jiyrma jyl būryn belgılengen, 1932–1933 jyldarǧy alapat aşarşylyq qūrbandaryna arnalmaq eskertkış baiaǧy jataǧan, mūqyl qūlpytas qalpynda tūr. Ony aitasyz, qazaq halqyn orny tolmas apatqa ūşyratyp, älemdegı eŋ ülken halyqtar qatarynan şyǧarǧan kommunistık genosid, onyŋ sebep, saldary jönınde aitudyŋ özı orynsyz sanalatyn boldy. Jüz elu jyldyq orys jäne orys-sovet otarşyldyǧy turaly söz qyluǧa rūqsat joq. Kommunistık basqynşylyqtyŋ jaŋa kezeŋı – «Tyŋ köteru» nauqany älı künge madaqtalyp jatyr jäne ötkende pälenbai jyldyǧy ökımettık tūrǧydan arnaiy ataldy.

•  Qazaqtyŋ esepten şyǧaryluynyŋ, būryn bolmaǧan memleketınıŋ qazır de elesı joǧynyŋ eŋ aiqyn mysaly – «Bır jüz qyryq ūlt» teoriiasy. Män-maǧynasy: qazaq – atauly respublika şegındegı jeke-dara jūrt emes, osy elde «şat-şadyman tūrmys keşıp, yntymaǧy jarasqan» 140 halyqtyŋ qataryndaǧy qauym degen ūstanym. Qazaq – öz ata-jūrtynda memleket qūruşy, jetekşı halyq emes, köptıŋ bırı degen söz.

  Älbette, Qazaqstan azamaty sanalatyn adam atauly ūltyna, näsılıne qaramastan, teŋ qūqyqty. Jäne būl teŋdık qazaqqa da tiesılı. Azamattyq tūrǧyda kısınıŋ kısıden artyqşylyǧy joq. Bıraq būl aradaǧy kıltipan – baiyrǧy jūrttyŋ ūlttyq statusy turaly. Sen – jer iesısıŋ, ärı basqalarmen salystyrǧanda, ölşeusız köpsıŋ. Alaida ata-baba mekenınde tūrǧanyŋ esep emes, al köptıgıŋ – eleusız jaǧdai eken. Eleusız ǧana emes, qajetsız, tıptı qaterlı kıltipan. Egemen ökımetımnıŋ ūǧymynşa, qazaq özınıŋ ögei otanynda köpşılık bolmauǧa tiıs. Osyǧan orai, egemen saiasatymyz 2009 jylǧy resmi soŋǧy sanaq körsetkışı – respublika şegındegı qazaq halqynyŋ üles salmaǧy 67 paiyzdan astam deitın, jalpy jūrtqa habarlanyp qoiǧan bastapqy derektı äuelde Nazarbaevtyŋ auzymen 65 paiyzǧa tüsırdı, osydan soŋ 65-tıŋ özı köp körınıp, 63 paiyzǧa deiın tömendettı. Şyndyǧynda, osy «alpys üştıŋ» özı – qyruar san, qazaq – respublika kölemındegı sany basym, jetekşı ūlt degen söz. Baltyq boiyndaǧy, alǧaşqy künderınen bastap şyn mänısındegı täuelsızdık ornatqan üş eldegı baiyrǧy halyqtyŋ üles salmaǧy da äzırşe osy 63 paiyzǧa jetıp, jetpei jatyr. Alaida bızdıŋ otansyz, ūltsyz ökımetke eldegı jalpy jūrttyŋ üşten ekısıne juyǧyn qūrap otyrǧan 10 millionnan astam halyqtyŋ özı bäkene körınedı. Bäkene körınbese de, solai dep sanaluǧa tiıs eken. Qalǧan quysty 129 ūlt jäne «ūlyspen» tyǧyndapty. Jiyny – 130 halyq dep qoiyŋyz. Oǧan da täuba, būl 130-dyŋ ışınde qazaq ta bar, qapelımde ūmytyp ketpegen. Sodan berı tört jyl öttı. Manaǧy ūlttar men «ūlystar» öz ışınen balalap köbeiıp, 140 degen juan sanǧa jetıptı. Iаǧni, qazaqtan basqa taǧy da 139 ūlt pen «ūlys». Endı eseptep qaraŋyz. Eŋ soŋǧy, jaŋa derek boiynşa, biylǧy 2013 jyldyŋ orta şenınde respublika halqynyŋ jiyn sany 17 millionnan asqan. Onyŋ tura 11 milliony – qazaq, jalpy jūrttyŋ 65,2 paiyzy. Būdan soŋǧy eŋ ırı halyq – orys, 21,8 paiyz, odan keiıngı özbek – 3, ukrain – 1,8, ūiǧyr – 1,4, tatar – 1,2, nemıs – 1,1 paiyzdan. Būlarǧa jalǧas kärıs – 0,6, türık – 0,6 paiyz tartady eken. Qazaqpen qosa jinaqtap kelgende, osy azdy-köptı ülesı bar on halyq – bükıl respublika jūrtynyŋ 96,7 paiyzyn qūraidy. Sonda qalǧan 130 ūlt pen «ūlystyŋ» ülesı – 3,3 paiyz ǧana bolyp şyqpaq. Būlardyŋ ışınde bes-on myŋ, bırer myŋy tūrypty, bes-alty, tıptı ekı-üş-aq kısıden tūratyn «ūlttar» men «ūlystar» bar. Ökımettık ūiymdar ızdep barmasa, tırı jan türın körmegen 5 chukcha, 4 nivh, 3 nganasan, 2 iukagir, 1 ain degen siiaqty. Endı Tynyq mūhit araldarynan, Ortalyq Afrika men Amazonka jyŋǧyldarynan jalǧyz-jarymdap taǧy on, jiyrma, tıptı, aram aqşamyz jetıp tūr, qyryq-elu köz äkelsek, bügıngı Qazaqstan 200 ūlt pen «ūlys» tatu-tättı, bereke-bailyqty, şat-şadyman tırşılık keşıp jatqan ūjmaq ölkesıne ainalar edı. Osyndai, külkılı emes, soraqy jaǧdailarǧa qarap tūryp, bügıngı Qazaqstan ökımetın ūstap otyrǧan alyptardyŋ aqyl-esınıŋ tüzulıgıne kümän keltıresıŋ. Älgındei esepke salsaq, būrnaǧy älemdık imperiianyŋ ūiytqysy bolǧan Ūlybritaniiada kem degende bır, ekı myŋ, bälkım, jer betın jailaǧan älde üş, älde bes myŋ halyq tügel bar bolyp şyǧar edı. Al Fransiia men Germaniiada bes-alty jüz ben myŋ-myŋ jarymnyŋ aralyǧynda. (Osy üş eldegı sonşama jūrttyŋ ışınde bıreu, ekeu, üşeu emes, äldeneşe jüz, bälkım, bırer myŋnan astam qazaq ta bar.) Osyǧan orai, Ūlybritaniia – älemdegı barlyq jūrttyŋ otany, Fransiia – bes jüz halyqtyŋ mekenı, Germaniia – jetı jüz «ūlystyŋ» ielıgı dep dabyrlaǧan maqtan estılmeidı. Alaida jaŋa ǧana aitqan, aqyl-estıŋ bütındıgıne kümän – orynsyz. Däl osy mäselede ökımetımnıŋ myiy şylqyp tūr. Esep te naqty: Qazaqstan – qazaqtyŋ emes, osyndaǧy 140 jūrttyŋ ortaq qojalyǧy, qazaq mūndaǧy barlyq bailyq pen igılıktıŋ jüzden bırdeŋe bölşegıne ǧana enşılı deitın sūrqiia qaǧida. Būl – berıdegı, syrtqy perde. Şyn mänısınde Qazaqstan – qazaq üşın qūt meken, tuǧan otan boludan qalǧan. Osy «yntymaǧy jarasqan 140 ūlt pen ūlys» qaǧidasynyŋ negızınde qūrylǧan «Qazaqstan halyqtarynyŋ assambleiasy» şyn mänısınde üi ışınen üi tıguge, osy halyqtardyŋ bırlıgıne emes, aiyrymyna qyzmet qylyp otyr. Jergılıktı jūrtqa bötensıŋ, öz betıŋşe tırşılık jasa degen saryn. Osy uaqytqa deiın Assambleia qazaq müddesıne, qazaq tılıne qatysty eşqandai mäsele köterıp, mälımdeme jasap körmeptı. Kerısınşe, atauly ūiymda basşylyq qyzmette bolǧan keibır azamattardyŋ qara-qasqa şovinister tobynan tabylǧan mysaldary bar. Sonymen qatar qazaq mūratyna jat, ökımettık ūstanym qalǧan barlyq ūltta baiyrǧy jūrtqa qarsylyq, jek köru yŋǧaiyndaǧy tüsınık tuǧyzyp jatyr. Nazarbaev bolmasa, qazırgı qataŋ tärtıp bolmasa, būl qazaqtar orystan bastap soiqan salyp, ūiǧyr men kärıs, kürd pen ärmen – taǧy qanşama jūrtty tügel qyrǧynǧa ūşyratpaq eken. Sondyqtan da qazaqty basyp ūstau kerek deitın qisyn. Mıne, qaraŋyz. Osy on jetı millionnyŋ ışındegı eŋ haqysy kem jūrt kım? Qazaq. Būl jaǧdai ömırdıŋ barlyq salasynda atoi salyp tūr. Kündelıktı körınıs qana emes, būljymas zaŋ. Mäselen, ekı jas – qazaq pen ūiǧyr (şeşen, kürd, kärıs, chukcha...) töbelesıp qalsyn. Mūndai jaǧdai tūrmysta bolyp tūrady. Orys pen orys, ūiǧyr men ūiǧyr, kärıs pen kärıs, tıptı qazaq pen qazaq ta janjaldasyp jatuy mümkın. Äsırese qazırgı jūrttyŋ bärınıŋ terısı tarylǧan zamanda. Bıreuı kınälı, nemese ekeuı de jazyqty. Al bızde ǧajaiyp ädıldık ornady. Qandai jaǧdaida da qazaq kınälı dep tanylady. Älgı qojaiyn ūlttyŋ qolynan kısı ölse de, esep emes. Janjaldy kım bastasa da, qazaq aiypty. Onyŋ ışınde manaǧy atylyp, pyşaq salynyp, tepkılenıp ölgen marqūmnyŋ özı qylmysker tanyluy mümkın. Al tırıler – taiaq jegen, közı şyǧyp, qoly synǧan qazaqtar ädıl sottyŋ aldynda jeŋıl-jelpı emes, qataŋ jazaǧa – pälenbai jyldyq türmege kesıledı. Būl qalai dep ara tüsken köldeneŋ jūrt tügılı, aqiqatyn jazǧan baspasöz ökılderınıŋ özı qolma-qol jauapqa tartylmaq. Nätijesınde jergılıktı qazaq özınıŋ adamdyq qūqyǧyn qorǧai almaityn müsäpır halge jettı. Tek qylmystyq ısterde ǧana emes. Kündelıktı ömırdıŋ, tūrmystyŋ barlyq salasynda. Qazaqstanda tūryp jatqan, azamattyq haqysy artyq kez kelgen ūlt pen «ūlys» ökılı baiyrǧy qazaqty qalai qorlasa da aiyby joq. Al qazaq qybyr etıp körsın, tıptı qara küş emes, sypaiy sözge jügınsın – ūlt arazdyǧyn qozdyrǧan qylmysker bolyp şyǧady. Qazaqty jäbırleu, onyŋ ūlttyq namysyn aiaqqa taptau, ötken tarihyn, tılın, myŋ jyldyq mädenietın, ūlttyq qūndylyqtaryn joqqa sanap jäne bylǧap, bylapyttau – Qazaqstan şegınde şyǧyp jatqan, däieksız elektrondyq qūraldardy aitpaiyq, tasqa basylǧan gazet-jurnaldar betınde üirenşıktı qūbylysqa ainalǧan. Qoi dep aitatyn, tyiym salatyn ökımetıŋ joq. Qaita, kerısınşe, tarihy joq, memleketı bolmaǧan, iaǧni ekı aiaqty adam ataulyǧa tän jetıstık pen igılık ataulydan jūrdai dep, bärın qozdyryp otyrǧan osy «Egemen» ökımetıŋ, onyŋ Kün kösemı men jandaişap qosşylary emes pe?! Jat jūrttyq otandastar senıŋ qazır de jetısıp ketpegenıŋdı közımen körıp otyr. Egemen Qazaqstan respublikasynda qazaq tılınde tolyq habar beretın jalǧyz tele-arna jiyrma jyl ötkende äreŋ aşyldy, äiteuır öz tılıŋde söilep tūr demeseŋ, auzy qisyq, közı qitar. Qazaq ruhani tūrǧyda, tūrmys ahualynda ǧana emes, zaŋ aldynda da kemşın jaǧdaiǧa tüsırıldı. Köbıne-köp qazaqtyǧynan basqa jazyǧy joq. Sonau 1918–20 jyldardaǧy siiaqty, eşqandai tergeu, tekserusız, jekelep te, tobymen de atyp tastauǧa bolady, bala-şaǧasy, üi-jaiymen qosa, tügeldei örtep jıberuge, ırgetasymen bırge jaryp, qoparyp, aspanǧa ūşyruǧa bolady; terrorist eken deidı, bıraq aiǧaǧy da, dälelı de joq, jäne būl qarusyz azamat, qorǧansyz bala-şaǧa, qatyn-qalaştyŋ jön-jobasy mülde aitylmaǧan küiınde qalady. Bar kınäsı meşıtke baryp, namaz oqityn, tıptı beisauat, öz betınşe jürgen mūndai terroristerdı keide tobymen ūstap, otyz-qyryq, on bes-jiyrmadan sottap jatady, sot mäjılısterı jabyq ötedı, ükımı qatal – on jyldan jiyrma bes jylǧa deiın, baiaǧy Sovettık Ülken terror kezındegı «japon şpiondary» tärızdı. Soŋǧy üş-tört jyl oraiynda äldeneşe otbasy üi-jaiymen qosa jarylyp, kem degende ekı jüzden astam «terrorist» qataŋ tärtıptı türmege tyǧyldy.

•  Eŋ ǧajaby, osynşama sodyrlar jailaǧan Qazaqstanda älı künge bırde-bır atauly terroristık şabuyl bolmapty. Tüsınıktı jaǧdai, bızdıŋ qyraǧy chekister aldyn alyp jatyr ǧoi. Ökımetım solai dep sendırgısı keledı. Alaida aqymaqtyŋ özıne tüsınıktı jaǧdai. Mūnyŋ bärı – qazaqty janyştau, ürkıtıp, qorqytyp qoiu, bar erkınen airylǧan könbıs, isalmas tobyrǧa ainaldyru äreketı ǧana. Aqyry – Jaŋaözen. Mıne, bızdıŋ qaharman qorǧauşylarymyzdyŋ bauyry jazylyp, busana atqan künı. Alaida bar armanyn tügese almaǧan siiaqty. Kez kelgen sätte äldenendei narazylyq bıldırıp, bas kötergen jūrtty jamsatyp saluǧa daiyn otyr. Jūrt bolǧanda – tek qazaqty ǧana.

 

• Aqtöbede, nemese Atyrauda bır orysty atyp körsın. Almatyda äldebır ūiǧyrdyŋ, Şymkentte qaisybır kürdtıŋ mūrny qanap körsın. Eger Maŋǧystauda ereuılge şyqqan, tıptı şyqpaǧan, köşede jai ǧana seruendep jürgen bes orys bolsa, bızdıŋ süiıktı ökımetımız myltyq atpaq tügılı, taiaǧyn kötermes edı. Egemen bilık üşın eŋ qaterlı jau – qazaq bolyp tūr. Zaŋnan tys, sondyqtan da qorǧansyz, ne ısteseŋ de, qarymtasy, qaitarymy joq dep bıledı.

  Jerdı satu, qazaqtyŋ bar bailyǧyn talapaiǧa tüsıru – qanşama auyr ahual bolsa da, el-jūrtymyz – qazaq atalatyn halyqtyŋ ırgesı bütın ǧoi dedık. Ökımet jaulyq raiynan qaitpasa da, halqymyz es jiiar, ösıp-önıp, köbeiıp, aqyr tübınde özınıŋ enşılı sybaǧasyna qol sozar dedık. Söitsek, tuǧan halqynan egemen, töŋıregıne tügel täueldı ökımetımız būl jaǧyn bızden būrynyraq oilap qoiypty. Qazaq halqy kembaǧal jaǧdai, qaiyrşylyq tūrmys üstınde ūrpaq ösırmeuı, önbeuı, öz jūrtynda basym köpşılıkke ainalmauy qajet eken. Halyq sanaǧynyŋ äuelgı, resmi nätijesın būrmalau, iaǧni öz respublikasynyŋ şegındegı qazaqtyŋ jiyn sanyn mümkın bolǧanynşa kemıtıp körsetu – būl saiasattyŋ aŋdausyzda syrtqa şyǧyp qalǧan bır ǧana belgısı eken. Endı anyq qater qaupın aŋdaǧan soŋ, egemen ökımetım aşyq, pärmendı äreketke köştı. Qaitkende de Qazaqstan şegındegı qazaq köbeimeuı kerek! Būl zūlymdyq piǧyl osydan jiyrma jyl būryn körınıs bergen. Qazaq halqy täuelsızdık alypty, özınıŋ ūlttyq tuyn köterıp, baiyrǧy memleketın jaŋǧyrtyp, qaitadan eŋselı el bolypty degen quanyşty habar, bükıl älemge taralǧan naqty aiǧaqtan soŋ, şettegı qazaq atauly tarihi otanyna oraluǧa asyqty. Alǧaşqy quatty tolqyn – ūly köş Moŋǧol ūlysynyŋ tarabynan bastaldy. Kelesı kezekte Qytai halyq respublikasyndaǧy baiyrǧy qazaqtar tūrdy. Būrnaǧy sovettık respublikalar – jaqyn körşı Özbekstan, onyŋ ışınde avtonomiialyq Qaraqalpaq jäne Türkmenstan, tıptı Resei Federasiiasyndaǧy qandastar tügeldei derlık eleŋdep otyrdy jäne bırtalai jūrt aldy-artyna qaramai, ata-jūrtqa köşe bastady. Egemen ökımetımız auyr jaǧdaida qalǧan edı. Jaqtyrmasa da, toqtau sala almaidy, özderınıŋ ökımı älı de berık bekıp bolǧan joq. Bıraq ūly köştı toqtatpasa da, tasyrqatyp, bögep, kesel keltıruge bet būrdy. Köşıp kelgen oralman jūrttyŋ aldyna jüz san tosqauyl qoiyldy. Uaqyt ozǧan saiyn jaǧdai jeŋıldeu ornyna qiyndai berdı. Ökımetıŋnıŋ özı ūnatpai otyrǧan panasyzdy kım basynbas. Süiretpe syltaular, köpe-körneu zorlyq, ar-ūiat, adamdyq namysty qorlaityn ärqily äreket üstıne qisynsyz paraqorlyq qosyldy. Qazaqstannnyŋ azamattyǧyn alu – qiiamettıŋ qyl köpırınen ötkenmen bırdei jaǧdaiǧa jettı. Soǧan qaramastan, oralmandar tasqyny arta tüstı. Ejelgı ata-jūrtyna ornyǧyp, bolaşaq ūrpaǧyn öz elınıŋ taǧdyrymen qosuǧa niet etken jankeştı qazaqtardyŋ körgen qiyndyǧy, estıgen balaǧaty, auyr tūrmysy jalpyǧa mälım, qaisybırın sanap bıtersız. Ökımettıŋ resmi, jauapker tūlǧalarynyŋ är kezdegı aŋdausyz, nemese eseppen aitylǧan, qazaqqa ǧana qarsy emes, adamgerşılıkke qaişy sözderı men bylǧanyş ısterı tarih betınde taŋbalanyp tūr. Osynyŋ bärıne qaramastan, ūly köş saiabyr tartsa da toqtalmady. Endı, mıne, 2009 jylǧy sanaqtyŋ jan şoşyrlyq qorytyndysy – qazaq 67 paiyzǧa jetıptı!.. Sūmdyq qoi. Egemen ökımetım jandärmen tötenşe amaldar oilastyra bastady. Bıraq qazaqqa qandai qysas jasasa da, aitarlyqtai nätije bermei jatyr. Aqyry... mıne, alaqai, Jaŋaözen kömekke kelıptı. Ökımetımnıŋ kökten tılegenı aiaq astynan şyqty. Atty, azaptady, türmege tyqty. Qorqytyp, ürkıtıp, qazaq ruhyn bırjola janyştaǧandai sezındı. Bıraq eŋ basty nätije, Jaŋaözen qyrǧynynyŋ eŋ mäuelı jemısı – oralman mäselesı bolyp şyqty. Keşe ǧana Sovet Odaǧynyŋ qūramynda bırge jasaǧan, osy Maŋǧystau öŋırımen körşıles Türkmenstannan kelgen atalas qauym – basqa bır planetanyŋ tūrǧyndary siiaqty. Bız şyrqap alǧa basyp ketkende, būlar jabaiylar elınde qalǧan, sauatsyz, sanasyz, sodyr. Bärıne osy oralmandar kınälı. Tek Maŋǧystau öŋırı ǧana emes, Qazaqstannyŋ Tüstıgı men Şyǧysy, Ortalyǧy men Batysyna Moŋǧoldan, Qytaidan, Resei men Özbekten kelgen oralman atauly – bızdıŋ Qazaqstan memleketı, şyndyǧynda Egemen ökımetımız üşın airyqşa qaterlı dūşpan eken. Söitıp, oralman mäselesı tübegeilı şeşılıp, ärqily tarihi jaǧdaida şette qalǧan qazaqtyŋ ata-jūrt, atauly respublikasyna qaityp keluıne toqtau salyndy. Mıne, ekı jyl boldy. Tärızı, mäŋgılık tyiym. Eger bügıngı tuǧan halqynan bırjola egemen ökımetım mäŋgıge bolmasa da, taqaudaǧy bes-on jyl osy ornynda tūrsa, ıs aiaǧy qūrdymǧa ketpek. Maqsat, sebebı bıreu-aq – qazaq halqy Qazaqstanda basym köpşılıkke ainalmauy kerek! Osyndai naqty esep. Qazaqqa qarsy, adamgerşılıkke şet äreket ekenı köpe-körneu. Bıraq menıŋ qūrdasym, Ǧasyr ǧūlamasy, älemde teŋdesı joq saiasatker Nūrsūltan Nazarbaev bastaǧan Qazaqstan ökımetı aiylyn jimaidy, eşteŋeden imenbeidı. Al, ne ısteisıŋ? Qolyŋnan kelse, qylyp al! Şulaisyŋ, dürlıgesıŋ, qoiasyŋ, könesıŋ dep otyr. Qazaqtyŋ bügıngı, özınıŋ ata-jūrtyndaǧy, adamgerşılıkten tys, qorlyqty, kembaǧal ahualyn tügendep bıtu mümkın emes, tıze berseŋ, sözdıŋ ūşyǧyna jetpeisıŋ. Tüiıp aitqanda, ökımetımnıŋ bar ısı – qazaq önbeuge tiıs, öspeuge tiıs, eŋsesı jazylyp, boi kötermeuge tiıs degen qataŋ qaǧida şeŋberınde. Ūly köş toqtady. Mümkın, ekı-üş jyl, mümkın, bes-on jyl. Bälkım, qūrdasymyz ekeuımız bırge jetetın 2050 jylǧa deiın jäne odan keiın de. Bıraq osy qapysyz eseptıŋ özınde erıksız qate bar. Bügıngı qazaq halqynyŋ respublika şegındegı jiyn sany – 11 million. Mūnşama jandy tügelımen qyryp tastai almaisyz, Arktikaǧa, nemese Antarktikaǧa köşırıp jıberu qoldan kelmeidı. Onyŋ üstıne būl 11 million jyl saiyn kemı ekı jüz myŋǧa ösıp jatyr. Qazaqtyŋ bar qatynynyŋ jatyryn buyp ūstau mümkın emes. Endı tört-bes jyldan soŋ 12 million bolady, paiyzdyq esebı – 70-ten asady. Äuelgı kommunizm mejesı – 2030, keiıngı ūjmaq elesı – 2050... jäne odan arǧy jyldarda taǧy da eselep köbeiedı. Eger osy aralyqta Jer şary qaq airylyp jarylsa, onda da arman joq, qazırgı otarşyl oryspen, bolaşaq otarşyl qytaimen bırge ketemız. Jarylmaidy, ketpeimız. Ketetın – bırı ökımıne sengen, bırı jazuyna sengen ekı kısı jäne sol ekeuınıŋ ana jaqtaǧy şırıgen bai, myna jaqtaǧy qūbatöbel, aşqūrsaq zamandas kısılerı ǧana. Qazırgı jas – el aǧasy bolady, qazırgı bala – ūlttyŋ tūǧyry bolady. Bız ärqaisymyz öz tarabymyzdan atqara almaǧan, iaǧni qazaqty taqyr-taza qūrtuǧa qauqary jetpegen jäne kerısınşe, ösırıp, erkındıkke de şyǧara almaǧan, qarama-qaişy äreket ataulynyŋ künı ötedı, jaŋa zamandaǧy jaŋa ūrpaq şyn mänısındegı täuelsızdık tuyn köteredı! Qazaqty auyzdyqtap äkelgen Keden odaǧy da, otarşyldyq zamanyn qaita tuǧyzatyn basqa odaqtar da adyra qalmaq. İä, endı ǧana eske tüsıp otyr. Memlekettık tıl jaiynda aitpappyz. Bügıngı künde Qazaqstan atalatyn eldegı memlekettık tıl – orys tılı. Jaǧdaiy öte jaqsy. Qazaq tılı, menıŋ ana tılımnıŋ jaǧdaiy odan da artyq. Qazaq atalatyn 11 million halyqtyŋ anyq 10–10,5 milliony, bälkım, odan äldeqaida köpşılıgı osy tılde söileidı. On bes ǧasyrlyq ūlanǧaiyr ädebiet tuǧyzǧan, bügınde ūlttyq mūratty aiǧaqtaityn quatty ülgıler jasap jatqan, jaŋa däuırde jaŋa örıske şyqqan ūly tıl. Ökımetıŋ men parlamentıŋ qoldanbasa, odan kemıp qalǧan jerı joq. Qai zamanda kompartiia qūryltailary, basqa da qoǧamdyq ülken jiyndar qazaqşa ötıp edı. Qaşan qojaiyn jūrt, bileuşı tap senıŋ qazaqşa söilegenıŋdı ūnatyp edı. Bärı orysşa bolatyn. Qazır de solai. Ūlttyq memleketıŋ joq, soǧan orai ūlttyq tılıŋ de qaǧaju körıp otyr. Qazırgı, qazaq atyn jamylǧan dübara qūrylym – Qazaq elı, naǧyz Qazaqstan bolyp qaita jaŋǧyrǧan kezde prezidentıŋ de, parlamentıŋ de qazaqşa söileitın bolady. Sen jalynyp sūramasaŋ da. Öz künderı üşın. Osymen bügıngı, taqyrybymyzǧa tıkelei qatysty, keudede tūnǧan qyjyldyŋ bır parasy ǧana syrtqa şyqty dep bılıŋız. Bız aşqan jaŋalyq emes, jalpy jūrtqa belgılı, aqiqat jaǧdai dep mana eskerttık. İä, taǧy da. Aityp tauysa almas sūmdyq. Tüŋılıp, tügesılıp otyryp, bastapqy sözımızdıŋ tüiının ūmytyp barady ekenbız. Qazırgı Qazaqstan ökımetı nege qazaqqa qarsy degen. Aitpai-aq tüsınıktı bolsa kerek. Azdy-köptı uaqyt ötedı. Endı dünie kerı ainalǧan kezde osynşama joidasyz qylmystyŋ sūrauy bolmai ma: Jerdı kım satty? Qazyna-bailyqty talauǧa bergen kım? – degen. Ūiǧyr sūramaidy. Kärıs pen kürd, dūŋǧan men chukcha, tıptı orystyŋ özı sūramaidy. Bır zamanda jer iesı bolǧan, endı es jiyp, erkın elınıŋ tızgının alǧan qazaq sūraidy. Menıŋ ata-babamnyŋ neşe myŋ jyldyq qonysy, menıŋ halqym ielenuge tiıs qazyna-bailyq deidı. Qazaq jer betınen köşıp ketse, osynyŋ bärın kım joqtamaq. Bızdıŋ bügıngı tür-tūlǧasy qazaq, bıraq bar yndyny būzyq, niet-piǧyly käpır qojaiyndarymyz onşama aqylsyz bolmai şyqty. Qazaq odan ärmen ketsın, tek bauyryma basqan bailyǧym özımde qalsyn, ötkendegı qylmysty ısterım ūmytylsyn degen esep. Onyŋ üstıne Qazaqstandy älemdık otar qalpynda ūstauǧa müddelı alyp körşılerdıŋ tılın tabasyŋ da, jaily ornyŋda nyq otyrasyŋ. Ekı jaqqa bırdei tiımdı oiyn. Aralyqtaǧy qūnsyz qazaq qana qūrbanǧa şalynbaq. Al bızdıŋ baiybymyz basqaşa. Qanşama janyqsaŋyz da, qalai typyrlasaŋyz da, ıske aspaityn dalbasa qiial. Ol anyq – qazaq halqy Jer-älemmen bırge jasaidy!

16–20.IH.2013,

Karlovy Vary

«Obşestvennaia pozisiia»

(proekt «DAT» № 34 (210) ot 10 oktiabria 2013 g

"Adyrna" ūlttyq portaly