«Balapan basyna, tūrymtai tūsyna» ketken HH ǧasyr qazaq üşın erekşe qasırettı kezeŋ boldy. Alatopalaŋ zamanda atamekenınde aŋyraǧan qazaqtyŋ zarly oqiǧasyna qanyqpyz Al Altaidan arǧy betındegı aǧaiynnyŋ sol zobalaŋ taqqan azabyn endı ǧana estıp-bılıp jatyrmyz. Ereulı atqa er saldyrǧan sol kezde ataqonys üşın arpalasqan erler de az bolmapty. Solardyŋ bırı de bıregeiı – Ospan batyr. Dereknama: Ospan batyr İslamūly. 1899 jyly Qytaidyŋ Altai aimaǧynyŋ Köktoǧai öŋırınde düniege kelgen. HH ǧasyrdyŋ alǧaşqy jartysynda Şyǧys Türkıstannyŋ täuelsızdıgı üşın küresken ūlt-azattyq qozǧalysynyŋ kösemı. Ondaǧan jyldar at üstınde jürıp elın qorǧaǧan batyr. Qytai kommunisterı tarapynan 1951-şy jyldyŋ 29-şy säuırınde Ürımjıde atu jazasyna kesılıp, şeiıt bolady. Batyrdyŋ küres jolyndaǧy basqan ızı älı künge deiın tarihşylar arasynda kürdelı ūǧym tudyryp keledı. Onyŋ tūlǧasyn är taraptan, är qyrynan tanyǧandar diplomatiialyq qarym-qatynasta asa yqpaldy adam bolǧanyn aitady. Ospan batyrdyŋ ömırın äbden zerttegen jazuşy Jädi Şäkenūly Ospannyŋ batyrlyǧy, erlıgı turaly bylai deidı: «Ospan batyr – qazaqtyŋ ūlt-azattyǧy üşın küresken ülken tūlǧa. Onyŋ tūlǧalyq däuırınde Sovet odaǧy, Amerika Qūrama Ştattary, Moŋǧoliia, Qytai siiaqty köptegen el tūrǧyndarynyŋ müddesıne tıke jäne jaŋama türde aralasqan. Sol elderdıŋ basşylary Ospanmen tıkelei sanasqan. Demek, on jai ǧana batyr emes. Sonşa eldı dürlıktırıp halyqaralyq deŋgeige ülken mäsele tudyruy Ospannyŋ ötı kürdelı tūlǧa ekendıgın körsetedı». Ömırın qaişylyqsyz ötken batyr bolǧan ba? Ospan ömırıne üŋılgen jan onyŋ bır ǧana maqsaty bolǧanyn aŋǧarar edı. Ol – ataqonys üşın küres. Oǧan Altaiǧa köz alartqannyŋ bärı jau. Qasiettı jer üşın qytaimen de qyrqysty, moŋǧolmen de tırestı, sovetpen de sırestı, kerek jerde tıldı de tabysa bıldı. «Men qazaq üşın saitanmen de tıl tabysuǧa äzırmın» (Ospan batyr). Taǧdyrdyŋ talaimen älemge tarydai şaşylyp ketken qazaqtardyŋ jat-jūrttyq boluynyŋ da tarihi sebepterı bar. HIH ǧasyrdyŋ soŋǧy jartysynda patşalyq Resei men Qytaidyŋ Sin imperiiasy qazaq dalasyn bölıske salyp, şekara syzdy. Sol däuırden bastap tarihta «Qytai qazaǧy» men «Resei qazaǧy» degen ūǧym paida boldy. Älem kartasyna «jaŋa şekara» Şin Jiaŋ (iaǧni Şyŋjaŋ) ölkesı deitın aimaq bolyp eŋdı. Şyŋjaŋdy 40-şy jyldary dara bilegen qanqūily Şyŋ-Şisai ükımetı temır tegeuırınen qazaqtarǧa batyra tüstı. Däl osy jyldary Ospan batyrdyŋ ataǧy alysqa jaiylyp bastady. Ol küresın bastaǧan kezde älem astaŋ-kesteŋ bolyp jatqan. Ekınşı Düniejüzılık soǧystyŋ oty öşıp, kommunistık qytailarmen Gomindan ükımetı özara qyrqysyp Qytaimen körşı Moŋǧoliia Sovet odaǧyna türlı qauıpter tönıp kele jatty. Ör Altaidy qorǧau jolynda küresıp jürgen Ospan batyr men Omardyŋ keluı olar üşın şyǧar joldyŋ bırı edı. Özderınıŋ saiasi maqsattaryna aŋǧal batyrdy arbap tüsıru Stalinge de, moŋǧol marşaly Choibalsanǧa da qiynǧa tüspegenge ūqsaidy. Ospan üşın basqa jol joq bolatyn. Sol kezeŋde Gomindan äskerı Moŋǧoliianyŋ Altai ölkesınıŋ, Altai tauyna tap keletın Qobda aimaǧy Qytai men Moŋǧoliia qazaqtary şekarasynan ölkege kırıp kelgen bolatyn. Ol kezde Keŋes odaǧynyŋ negızgı küşı Germaniiaǧa salynyp jatqandyǧynan Monǧoliianyŋ şekarasyna Gomindannyŋ ülken şoǧyru ornalasyp qauıp töndırgen. Osy qysyl-taiaŋ kezde Moŋǧoliia ükımetınıŋ maqsaty Ospan batyrmen odaqtasu arqyly sol Gomindannyŋ küşterın kerı quu, özınıŋ şekarasynda tynyştyq ornatu boldy. Osy üşın Moŋǧoliianyŋ ükımet basşysy, kezındegı marşaly Choibalsan Ospanmen yntymaqtasu turaly bır mämılege keludı közdeidı. Ospan batyr Choibalsanmen hatty jazysyp tūrǧan. Ony tarihi derekter de däleldeidı. Bır hatynda «...Bız qazaq-moŋǧol halyqtaryn azattyq alu jolyndaǧy küreske jūmyldyramyz. Bızge qazırgı uaqytta qaru-jaraq qajet. Sızder kömek beredı dep senıp otyrmyz» dep jazady. Şyǧys Türkıstannyŋ atyn jamylǧan üş aimaq äskerı Ospan batyrmen qaqtyǧysyp Ospan sarbazdaryn Altaidan Moŋǧoliianyŋ Bäitık tauyna qarai yǧystyrady. Būl oqiǧa 1947 jyly säuır aiynda bastaldy. Moŋǧol äskerlermen bolǧan alasapyraŋ soǧasta Qytai armiiasy jeŋılıp kerı şegındı. Tarihta «Bäitık oqiǧasy» degen atpen qalǧan soǧys Moŋǧoliia şekarasynyŋ belgılenuıne, berıktıgıne negız boldy. Taǧdyry talqyǧa tüsken Ospan batyrdyŋ syrtynan azuly alyptar talai jospar qūrudy ülgergen edı. Stalin öz müddesın oilap, şyǧystan derbes Respublika qūryp, ony öz paidasyna şeşudı myqtap qolǧa aldy. Sovettık ideologiia men tärbielengen azamattar da arnaiy jıberıp Ospannyŋ köterılısın jeleu etıp Şyǧys Türkıstan Respublikasyn qūruǧa tapsyrma beredı. 1940 jyldardyŋ basqy mezgılınde Ekınşı Düniejüzılık soǧystyŋ örtı tūtanyp tūrǧan, Sovet odaǧy älsırep bastaǧan kezeŋde, Sovet odaǧyna, äsırese Stalinge, şyǧystan bır derbes respublikalyq küş nemese artyq jem bolatyn bır memleket kerek boldy. Tura osy kezde Stalin Şyǧys Türkıstan Respublikasy degen memlekettı qūru ideiasyn ortaǧa qoiyp, Şyŋjaŋda küres jaǧdaiyn özınıŋ tyŋşylar arqyly jäne halyqaradaǧy basqa da küşter arqyly baqylauǧa alyp, Ör Altaida ūlt-azattyq soǧysta küresıp jatqan Ospan batyrmen tıl bırıktıruge mäjbür bolǧan. Oqyŋyz: Asqar Altai: Äkemdı qūpiia qyzmetkerler mert qyldy Sovet odaǧy moŋǧoldar arqyly Ospan batyrǧa mol qarau-jaraq berıp, onyŋ köteruşılerdıŋ qazırgı zamanǧa soǧys täsılderıne jügınuıne yqpal jasaǧan. Ospan Batyrdyŋ Sovet Odaǧynan alǧan alǧaşqy kömegı mynandai boldy: 400 vintovka; 20 000 oq; 30 pulemet; 45 avtomat; 200 granat. Qolyna qaru tigen Ospan batyrdyŋ qoly kün sanap ösıp Altai aimaǧyn uysynda ūstap tūrdy. Keibır derekterde batyrdyŋ qoly 40 myŋǧa deiın jetkendıgı aitady. Qytai jaǧy da, Moŋǧol jaǧy da batyrmen sanasatyn jaǧdaiǧa jettı. Tıptı Ospan batyrdyŋ älemdık deŋgeidegı oqiǧalarǧa erıksız aralasuyna tura kelgen. Soǧystyŋ soŋǧy jyldarynda Amerikanyŋ atom qaruyna ie bolyp, SSRO-nyŋ ony jasauǧa jantalasqany tarihqa belgılı. Atom qaruyna qajettı uran jetkılıksız bolyp, Sovet odaǧy Qytaidyŋ Altai aimaǧynan qajetın tauyp, tasyp bastaidy. Kün saiyn tızbektegen maşinalar qara tasty şekaraǧa asyryp jatqanyn körgen Ospan batyr olarǧa bırneşe ret şabuyl jasap, örtep jıbergen. Adamzatqa qauıp töndıretın ajdahany batyr qaidan bılsın? Tek tuǧan jerınıŋ tasyna deiın basqaǧa qimaǧandyǧy edı. El men jerdı qorǧau jolynda basyn bäigege tıgıp, at üstınde jaumen arpalasqan Ospan batyr eldıktı bärınen biık qoidy. Köz aldynda jau qolyna jazym bolǧan jaqyndaryn körse de asqaq mūraty alasarǧan joq. Ūrpaqtarynyŋ köpşılıgı jau qolynan mert boldy. Tıptı qyzy Äzipa men Pänsiia qolyna qaru alyp, jauǧa şauyp, asqan mergendıgımen közge tüsken. 1940 jyly alǧaşqy ūrys kezınde Ospan batyrdyŋ sarbazdary Köktoǧaidy azat etıp qytailardyŋ qaruly küşterın joqqa ūşyrǧan, alaida bırneşe uaqyttan keiın qytai äskerı Köktoǧaidy qaitaryp, Ospannyŋ auylynda qandy qyrǧyn jasaǧan. Ospannyŋ on bır balasynyŋ segızın jaryp tastap, qūdyqqa tastap öltırgen. Ospannyŋ äielı Memei qalǧan üşeuın qūtqaryp, Qara Ertıske tüsıp jan saqtady. Ospan batyrdyŋ ūrpaqtaryna toqtalatyn bolsaq, Ospan – üş äiel alǧan kısı. Eŋ ülken şeşemız Nūrqiza Sarymbetqyzynan alty ūl, üş qyzy bolǧan. Ekınşı äielı Memei apamyzdan üş qyzy, al üşınşı, jeŋgedei alǧan apamyz Baian degen kısıden bır ūl, bır qyzy bolǧan edı. Nūrqiza apamyzdan tuǧan alty ūldyŋ üşeuı 1940 jyly Qytaidaǧy Altai qazaqtarynyŋ ūlt-azattyq köterılısınde soǧysta qaza tabady. Ziia degen eŋ ülken ūly, odan keiıngı Oidolla, Kärı degen ekı ūlyn sol kezdegı Şyŋjaŋnyŋ dara bileuşısı Şyŋ Şysai degen adam 1943 jyly türmede öltıredı. Al odan qalǧan Şerdiman, Niǧymetolla jäne Näbi degen üş ūly Ospan batyrdyŋ qasynda bükıl soǧysta jürdı. Qytai kommunisterı jeŋıske jetıp, olardyŋ halyqtyq armiiasy üşın Şyŋjaŋdy betke alyp kele jatqanda Altaidan auǧan el Gimalaidy betke alyp üdıredı. Halyqtyq armiianyŋ jer qaiysqan qoly qazaq ölkesıne tabandap qalǧanda Zuqa batyrdyŋ balasy Sūltanşärıp pen Qalibek Häkımnıŋ auyly eldı şetelderge köşıp jan sauǧalaudy közdeidı. Qandy qyrǧynmen Gimalai asqan qaraly köşke Ospannyŋ auyly qosylmai ajalmen betpe-bet keledı. Batyrdyŋ şetel asyp ajaldan aman qaluynyŋ osy joly soŋǧy mümkındık boldy. Esıl er elde qalǧanda ajal ataqonysta qasqaiyp qarsy alǧandy taŋdady. Bosqan el türkı jerıne taban tırep etek jeŋdı endı jinai bastaǧan jerde köz jūmǧan Sūltanşärıp täijı öz elınde erlıkpen qaza bolǧan Ospan baqytty eken dep jylapty. Qalibek Häkım jäne Sūltanşärıp Zuqaūly jeke-jeke Ospannyŋ auylyna baryp, Ospanǧa osy mäselenı aityp, bızdıŋ aldymyzǧa dünienı jaulap qyp-qyzyl tasqyn kele jatqandyǧyn aitty. Endı ol tasqynǧa qarsy tūratyn bızde eşqandai qūdıret joq. Sondyqtan bızde ekı-aq jol bar: bırı şetelge qaşyp ketu, ekınşısı – ölu. Osynyŋ qaisysyn taldaimyz degen kezde Ospan batyr kelgen ekeudıŋ aqylyn qabyldamai, özınıŋ türkı dalasynyŋ qorǧau erlıgın ūrpaqtaryna amanattap ketu üşın qyzyl tasqynǧa jalaŋaş keudesın qarsy tosady. Sonymen Ospan men qyzyldar arasynda soǧys bastalady. Ekınşı Dünejüzılık soǧystyŋ jeŋıste Sovet odaǧynyŋ paidasyna şeşıle bastaǧan tūsta Stalin bastapqy oiynan ainyp qaldy. Oǧan endıgı jelde Şyǧys Türkıstan ükımetı kerek bolmady. Gomindan ükımetı de Qytaidyŋ halyq armiiasynan jeŋılıs tauyp Jan Kaişy Taivanǧa qaşty. Stalin Maony Mäskeuge şaqyryp ymyraǧa keldı. Resmi derekterde Şyǧys Türkıstannyŋ basşylary Maony Pekinge şaqyrylyp, ūşaq apatynan general Dälelhan Sügırbaev, Ysqaqbek Momynov bastaǧan ziialy azamattardyŋ barlyǧy opat boldy. Şyǧys Türkıstan ükımetınıŋ bolaşaǧy būlyŋǧyr bolyp qaldy. Işkı-syrtqy geosaiasi jaǧdaiy jäne geosaiasi jaǧdaidan tuyndaǧan türlı saiasi qitūrqy ıs-şaralar Şyǧys Türkıstan ükımetın tyǧyryqqa tıredı. Mūndai jaǧdaida Ospan būl Respublikanyŋ taǧdyrynan köterılıstı jäne özınıŋ ūlt-azattyq töŋkerıs konsepsiiasyn, oi-armanyn basqa ädıspenen jüzege asyruǧa kırıstı. 1951 jyly 19 aqpan künı Gansudyŋ Haizy degen jerınde Qytaidyŋ halyqtyq armiiasy Ospannyŋ auylyn basyp alyp, batyrdy qolyna tüsırıp Ürımjıde türmege alyp keledı. Qolǧa tüskennen keiın qyzyl äskerler ony Qosynyŋ aldyna äkelıp suretke tüsıredı, tüiege artyp aidap bara jatady. Sonda bır qyzy, auyldaǧy äielder şulap jylaidy. Sonda Ospan batyr aitty deidı: «Ei! Közderıŋnıŋ jasyn körsetpeŋder jauyma – olar özınıŋ keremettıgınen, batyrlyǧynan ūstap alǧan joq, ol – Allanyŋ ämırı! Qūdaidyŋ ämırınen aspaq joq! Allanyŋ ämırı osy künge deiın jetkızdı menı – oǧan da boi ūsynu kerek, täuba. Sondyqtan sender jylamaŋdar, odanda erteŋgı künderıŋdı, ölmeitın künderıŋdı oilaŋdar» dep Ospan batyr qol-aiaǧy būǧauda bolǧanyna qaramastan, artyndaǧy qyz-kelınderıne qatty dauyspen, basyn iemei, közıne jas almai, ünınde eşqandai qorqudyŋ, abyrjudyŋ beinesı joq, şamyrqana tıl qatqan eken. Altaidyŋ aqiyq batyry asqaq mūraty jolynda aqtyq saparyna deiın bas iegen emes. Ospan batyrdyŋ soŋǧy sözı: «Sender menı qandai qylmysty dep tanysaŋdar, sondai qylmystymyn. Öz jaularymmen şaiqasqan kezım qytai, orys, moŋǧol dep bölgen joqpyn. Kım menıŋ dılıme, dınıme, jerıme, elıme tiısse – sol menıŋ jauym boldy. Ol küresımnen eşqaşan bas tartpaimyn. Maǧan körsetetın eŋ auyr jazalaryŋa daiynmyn...» Ospan batyr turaly elımız täuelsızdık alǧanǧa deiın eşqandai derekter aşylmaǧan edı. Bıraq türkı men batystyŋ ǧalymdary bızden būryn tym derekterdıŋ közın älde-qaşan aşyp zerttegen. 1956 jyly Londonda jaryq körgen «Qazaq bosqynşylyǧy» degen kıtaptyŋ avtory Godfri Lias Ospan «Batyr osydan 5-6 ǧasyr būryn tuǧanda Möŋke, Şyŋǧys han, Aqsaq Temır siiaqty daŋqty qolbasşy bolar edı» dep jazdy. Ospan batyrdyŋ el auzyndaǧy aŋyz bolyp aitylatyn erlıkterı bırtöbe. Moŋǧoldyŋ marşaly Choibalsan Ospan batyrmen kezdesu üşın qalai söilep, qalai qarsy alatynyn oilastyryp asa saqtyqpen daiyndalǧan. Şyǧys Türkıstan ükımetınıŋ basşylary Ospan batyrmen kelısım sözge kelu maqsatynda auylyna kelgende Ospan batyr olardy bırden qabyldamai, bır kün küttırıp baryp qabyldaǧany turaly derekterı onyŋ asa saq ärı asa bıtımşıl diplomat ekenın körsetedı. Mysaly gomindanşy Qytai men Ospannyŋ ymyraǧa kelgen däuırındegı bır ofiserdıŋ jazǧan maqalasynda Ospan öte saq adam deidı. «Bızben dos bolyp tūrǧan kezde bır tapanşasyn jastyǧynyŋ basyna tastap, ekınşısın jambasynyŋ astyna qoiyp jatady. Bızdıŋ özımızge senbeitın edı» dep ofiser sony eske alady jazbalarynda. Batyrdyŋ at üstınde ötken ömırı artyna joryqqa toly aŋyzdar qaldyrdy. Dınıne berık, ūltyna ūran bolǧan batyrdyŋ közın körgender ol jaiynda tebırene aitady. Qazaqta ör ruhymen bükıl ūltqa ūran bolǧan talai batyr ötken. Ospannyŋ ruhy men erlıgınen dosy tügıl qasy da qaimyǧady. Älemdı jaulaǧan Şyŋǧys han Horezmdı tügel jaulaǧan soŋ Jälaladdinmen soŋǧy şaiqasta onyŋ qasqaiyp qaimyqpai tūrǧan beinesıne qarap: «Däl menıŋ Jäleladdindei 10 sarbazym bolsa, düniejüzın alty aida jaulap alar edım» deptı. Qaiysqan qalyŋ qoldyŋ aldynda torǧa tüsken Ospan batyr da ör keudesın taptatpaǧan küiı jalǧannyn köşkenımen, onyŋ aŋyzǧa bergısız erlık ısterı halyq jadynda saqtalyp tūr.
Derekköz: https://e-history.kz/
"Adyrna" ūlttyq portaly
