«Balapan basyna, turymtaı tusyna» ketken HH ǵasyr qazaq úshin erekshe qasiretti kezeń boldy. Alatopalań zamanda atamekeninde ańyraǵan qazaqtyń zarly oqıǵasyna qanyqpyz Al Altaıdan arǵy betindegi aǵaıynnyń sol zobalań taqqan azabyn endi ǵana estip-bilip jatyrmyz. Ereýli atqa er saldyrǵan sol kezde ataqonys úshin arpalasqan erler de az bolmapty. Solardyń biri de biregeıi – Ospan batyr. Dereknama: Ospan batyr Islamuly. 1899 jyly Qytaıdyń Altaı aımaǵynyń Kóktoǵaı óńirinde dúnıege kelgen. HH ǵasyrdyń alǵashqy jartysynda Shyǵys Túrkistannyń táýelsizdigi úshin kúresken ult-azattyq qozǵalysynyń kósemi. Ondaǵan jyldar at ústinde júrip elin qorǵaǵan batyr. Qytaı kommýnısteri tarapynan 1951-shy jyldyń 29-shy sáýirinde Úrimjide atý jazasyna kesilip, sheıit bolady. Batyrdyń kúres jolyndaǵy basqan izi áli kúnge deıin tarıhshylar arasynda kúrdeli uǵym týdyryp keledi. Onyń tulǵasyn ár taraptan, ár qyrynan tanyǵandar dıplomatııalyq qarym-qatynasta asa yqpaldy adam bolǵanyn aıtady. Ospan batyrdyń ómirin ábden zerttegen jazýshy Jádı Shákenuly Ospannyń batyrlyǵy, erligi týraly bylaı deıdi: «Ospan batyr – qazaqtyń ult-azattyǵy úshin kúresken úlken tulǵa. Onyń tulǵalyq dáýirinde Sovet odaǵy, Amerıka Qurama Shtattary, Mońǵolııa, Qytaı sııaqty kóptegen el turǵyndarynyń múddesine tike jáne jańama túrde aralasqan. Sol elderdiń basshylary Ospanmen tikeleı sanasqan. Demek, on jaı ǵana batyr emes. Sonsha eldi dúrliktirip halyqaralyq deńgeıge úlken másele týdyrýy Ospannyń óti kúrdeli tulǵa ekendigin kórsetedi». Ómirin qaıshylyqsyz ótken batyr bolǵan ba? Ospan ómirine úńilgen jan onyń bir ǵana maqsaty bolǵanyn ańǵarar edi. Ol – ataqonys úshin kúres. Oǵan Altaıǵa kóz alartqannyń bári jaý. Qasıetti jer úshin qytaımen de qyrqysty, mońǵolmen de tiresti, sovetpen de siresti, kerek jerde tildi de tabysa bildi. «Men qazaq úshin saıtanmen de til tabysýǵa ázirmin» (Ospan batyr). Taǵdyrdyń talaımen álemge tarydaı shashylyp ketken qazaqtardyń jat-jurttyq bolýynyń da tarıhı sebepteri bar. HIH ǵasyrdyń sońǵy jartysynda patshalyq Reseı men Qytaıdyń ın ımperııasy qazaq dalasyn bóliske salyp, shekara syzdy. Sol dáýirden bastap tarıhta «Qytaı qazaǵy» men «Reseı qazaǵy» degen uǵym paıda boldy. Álem kartasyna «jańa shekara» Shın Jıań (ıaǵnı Shyńjań) ólkesi deıtin aımaq bolyp eńdi. Shyńjańdy 40-shy jyldary dara bılegen qanquıly Shyń-Shısaı úkimeti temir tegeýirinen qazaqtarǵa batyra tústi. Dál osy jyldary Ospan batyrdyń ataǵy alysqa jaıylyp bastady. Ol kúresin bastaǵan kezde álem astań-kesteń bolyp jatqan. Ekinshi Dúnıejúzilik soǵystyń oty óship, kommýnıstik qytaılarmen Gomından úkimeti ózara qyrqysyp Qytaımen kórshi Mońǵolııa Sovet odaǵyna túrli qaýipter tónip kele jatty. Ór Altaıdy qorǵaý jolynda kúresip júrgen Ospan batyr men Omardyń kelýi olar úshin shyǵar joldyń biri edi. Ózderiniń saıası maqsattaryna ańǵal batyrdy arbap túsirý Stalınge de, mońǵol marshaly Choıbalsanǵa da qıynǵa túspegenge uqsaıdy. Ospan úshin basqa jol joq bolatyn. Sol kezeńde Gomından áskeri Mońǵolııanyń Altaı ólkesiniń, Altaı taýyna tap keletin Qobda aımaǵy Qytaı men Mońǵolııa qazaqtary shekarasynan ólkege kirip kelgen bolatyn. Ol kezde Keńes odaǵynyń negizgi kúshi Germanııaǵa salynyp jatqandyǵynan Monǵolııanyń shekarasyna Gomındannyń úlken shoǵyrý ornalasyp qaýip tóndirgen. Osy qysyl-taıań kezde Mońǵolııa úkimetiniń maqsaty Ospan batyrmen odaqtasý arqyly sol Gomındannyń kúshterin keri qýý, óziniń shekarasynda tynyshtyq ornatý boldy. Osy úshin Mońǵolııanyń úkimet basshysy, kezindegi marshaly Choıbalsan Ospanmen yntymaqtasý týraly bir mámilege kelýdi kózdeıdi. Ospan batyr Choıbalsanmen hatty jazysyp turǵan. Ony tarıhı derekter de dáleldeıdi. Bir hatynda «...Biz qazaq-mońǵol halyqtaryn azattyq alý jolyndaǵy kúreske jumyldyramyz. Bizge qazirgi ýaqytta qarý-jaraq qajet. Sizder kómek beredi dep senip otyrmyz» dep jazady. Shyǵys Túrkistannyń atyn jamylǵan úsh aımaq áskeri Ospan batyrmen qaqtyǵysyp Ospan sarbazdaryn Altaıdan Mońǵolııanyń Báıtik taýyna qaraı yǵystyrady. Bul oqıǵa 1947 jyly sáýir aıynda bastaldy. Mońǵol áskerlermen bolǵan alasapyrań soǵasta Qytaı armııasy jeńilip keri shegindi. Tarıhta «Báıtik oqıǵasy» degen atpen qalǵan soǵys Mońǵolııa shekarasynyń belgilenýine, beriktigine negiz boldy. Taǵdyry talqyǵa túsken Ospan batyrdyń syrtynan azýly alyptar talaı jospar qurýdy úlgergen edi. Stalın óz múddesin oılap, shyǵystan derbes Respýblıka quryp, ony óz paıdasyna sheshýdi myqtap qolǵa aldy. Sovettik ıdeologııa men tárbıelengen azamattar da arnaıy jiberip Ospannyń kóterilisin jeleý etip Shyǵys Túrkistan Respýblıkasyn qurýǵa tapsyrma beredi. 1940 jyldardyń basqy mezgilinde Ekinshi Dúnıejúzilik soǵystyń órti tutanyp turǵan, Sovet odaǵy álsirep bastaǵan kezeńde, Sovet odaǵyna, ásirese Stalınge, shyǵystan bir derbes respýblıkalyq kúsh nemese artyq jem bolatyn bir memleket kerek boldy. Týra osy kezde Stalın Shyǵys Túrkistan Respýblıkasy degen memleketti qurý ıdeıasyn ortaǵa qoıyp, Shyńjańda kúres jaǵdaıyn óziniń tyńshylar arqyly jáne halyqaradaǵy basqa da kúshter arqyly baqylaýǵa alyp, Ór Altaıda ult-azattyq soǵysta kúresip jatqan Ospan batyrmen til biriktirýge májbúr bolǵan. Oqyńyz: Asqar Altaı: Ákemdi qupııa qyzmetkerler mert qyldy Sovet odaǵy mońǵoldar arqyly Ospan batyrǵa mol qaraý-jaraq berip, onyń kóterýshilerdiń qazirgi zamanǵa soǵys tásilderine júginýine yqpal jasaǵan. Ospan Batyrdyń Sovet Odaǵynan alǵan alǵashqy kómegi mynandaı boldy: 400 vıntovka; 20 000 oq; 30 pýlemet; 45 avtomat; 200 granat. Qolyna qarý tıgen Ospan batyrdyń qoly kún sanap ósip Altaı aımaǵyn ýysynda ustap turdy. Keıbir derekterde batyrdyń qoly 40 myńǵa deıin jetkendigi aıtady. Qytaı jaǵy da, Mońǵol jaǵy da batyrmen sanasatyn jaǵdaıǵa jetti. Tipti Ospan batyrdyń álemdik deńgeıdegi oqıǵalarǵa eriksiz aralasýyna týra kelgen. Soǵystyń sońǵy jyldarynda Amerıkanyń atom qarýyna ıe bolyp, SSRO-nyń ony jasaýǵa jantalasqany tarıhqa belgili. Atom qarýyna qajetti ýran jetkiliksiz bolyp, Sovet odaǵy Qytaıdyń Altaı aımaǵynan qajetin taýyp, tasyp bastaıdy. Kún saıyn tizbektegen mashınalar qara tasty shekaraǵa asyryp jatqanyn kórgen Ospan batyr olarǵa birneshe ret shabýyl jasap, órtep jibergen. Adamzatqa qaýip tóndiretin ajdahany batyr qaıdan bilsin? Tek týǵan jeriniń tasyna deıin basqaǵa qımaǵandyǵy edi. El men jerdi qorǵaý jolynda basyn báıgege tigip, at ústinde jaýmen arpalasqan Ospan batyr eldikti bárinen bıik qoıdy. Kóz aldynda jaý qolyna jazym bolǵan jaqyndaryn kórse de asqaq muraty alasarǵan joq. Urpaqtarynyń kópshiligi jaý qolynan mert boldy. Tipti qyzy Ázıpa men Pánsııa qolyna qarý alyp, jaýǵa shaýyp, asqan mergendigimen kózge túsken. 1940 jyly alǵashqy urys kezinde Ospan batyrdyń sarbazdary Kóktoǵaıdy azat etip qytaılardyń qarýly kúshterin joqqa ushyrǵan, alaıda birneshe ýaqyttan keıin qytaı áskeri Kóktoǵaıdy qaıtaryp, Ospannyń aýylynda qandy qyrǵyn jasaǵan. Ospannyń on bir balasynyń segizin jaryp tastap, qudyqqa tastap óltirgen. Ospannyń áıeli Memeı qalǵan úsheýin qutqaryp, Qara Ertiske túsip jan saqtady. Ospan batyrdyń urpaqtaryna toqtalatyn bolsaq, Ospan – úsh áıel alǵan kisi. Eń úlken sheshemiz Nurqıza Sarymbetqyzynan alty ul, úsh qyzy bolǵan. Ekinshi áıeli Memeı apamyzdan úsh qyzy, al úshinshi, jeńgedeı alǵan apamyz Baıan degen kisiden bir ul, bir qyzy bolǵan edi. Nurqıza apamyzdan týǵan alty uldyń úsheýi 1940 jyly Qytaıdaǵy Altaı qazaqtarynyń ult-azattyq kóterilisinde soǵysta qaza tabady. Zııa degen eń úlken uly, odan keıingi Oıdolla, Kári degen eki ulyn sol kezdegi Shyńjańnyń dara bıleýshisi Shyń Shysaı degen adam 1943 jyly túrmede óltiredi. Al odan qalǵan Sherdıman, Nıǵymetolla jáne Nábı degen úsh uly Ospan batyrdyń qasynda búkil soǵysta júrdi. Qytaı kommýnısteri jeńiske jetip, olardyń halyqtyq armııasy úshin Shyńjańdy betke alyp kele jatqanda Altaıdan aýǵan el Gımalaıdy betke alyp údiredi. Halyqtyq armııanyń jer qaıysqan qoly qazaq ólkesine tabandap qalǵanda Zýqa batyrdyń balasy Sultanshárip pen Qalıbek Hákimniń aýyly eldi shetelderge kóship jan saýǵalaýdy kózdeıdi. Qandy qyrǵynmen Gımalaı asqan qaraly kóshke Ospannyń aýyly qosylmaı ajalmen betpe-bet keledi. Batyrdyń shetel asyp ajaldan aman qalýynyń osy joly sońǵy múmkindik boldy. Esil er elde qalǵanda ajal ataqonysta qasqaıyp qarsy alǵandy tańdady. Bosqan el túrki jerine taban tirep etek jeńdi endi jınaı bastaǵan jerde kóz jumǵan Sultanshárip táıji óz elinde erlikpen qaza bolǵan Ospan baqytty eken dep jylapty. Qalıbek Hákim jáne Sultanshárip Zýqauly jeke-jeke Ospannyń aýylyna baryp, Ospanǵa osy máseleni aıtyp, bizdiń aldymyzǵa dúnıeni jaýlap qyp-qyzyl tasqyn kele jatqandyǵyn aıtty. Endi ol tasqynǵa qarsy turatyn bizde eshqandaı qudiret joq. Sondyqtan bizde eki-aq jol bar: biri shetelge qashyp ketý, ekinshisi – ólý. Osynyń qaısysyn taldaımyz degen kezde Ospan batyr kelgen ekeýdiń aqylyn qabyldamaı, óziniń túrki dalasynyń qorǵaý erligin urpaqtaryna amanattap ketý úshin qyzyl tasqynǵa jalańash keýdesin qarsy tosady. Sonymen Ospan men qyzyldar arasynda soǵys bastalady. Ekinshi Dúnejúzilik soǵystyń jeńiste Sovet odaǵynyń paıdasyna sheshile bastaǵan tusta Stalın bastapqy oıynan aınyp qaldy. Oǵan endigi jelde Shyǵys Túrkistan úkimeti kerek bolmady. Gomından úkimeti de Qytaıdyń halyq armııasynan jeńilis taýyp Jan Kaıshy Taıvanǵa qashty. Stalın Maony Máskeýge shaqyryp ymyraǵa keldi. Resmı derekterde Shyǵys Túrkistannyń basshylary Maony Pekınge shaqyrylyp, ushaq apatynan general Dálelhan Súgirbaev, Ysqaqbek Momynov bastaǵan zııaly azamattardyń barlyǵy opat boldy. Shyǵys Túrkistan úkimetiniń bolashaǵy bulyńǵyr bolyp qaldy. Ishki-syrtqy geosaıası jaǵdaıy jáne geosaıası jaǵdaıdan týyndaǵan túrli saıası qıturqy is-sharalar Shyǵys Túrkistan úkimetin tyǵyryqqa tiredi. Mundaı jaǵdaıda Ospan bul Respýblıkanyń taǵdyrynan kóterilisti jáne óziniń ult-azattyq tóńkeris konepııasyn, oı-armanyn basqa ádispenen júzege asyrýǵa kiristi. 1951 jyly 19 aqpan kúni Gansýdyń Haızy degen jerinde Qytaıdyń halyqtyq armııasy Ospannyń aýylyn basyp alyp, batyrdy qolyna túsirip Úrimjide túrmege alyp keledi. Qolǵa túskennen keıin qyzyl áskerler ony Qosynyń aldyna ákelip sýretke túsiredi, túıege artyp aıdap bara jatady. Sonda bir qyzy, aýyldaǵy áıelder shýlap jylaıdy. Sonda Ospan batyr aıtty deıdi: «Eı! Kózderińniń jasyn kórsetpeńder jaýyma – olar óziniń keremettiginen, batyrlyǵynan ustap alǵan joq, ol – Allanyń ámiri! Qudaıdyń ámirinen aspaq joq! Allanyń ámiri osy kúnge deıin jetkizdi meni – oǵan da boı usyný kerek, táýba. Sondyqtan sender jylamańdar, odanda erteńgi kúnderińdi, ólmeıtin kúnderińdi oılańdar» dep Ospan batyr qol-aıaǵy buǵaýda bolǵanyna qaramastan, artyndaǵy qyz-kelinderine qatty daýyspen, basyn ıemeı, kózine jas almaı, úninde eshqandaı qorqýdyń, abyrjýdyń beınesi joq, shamyrqana til qatqan eken. Altaıdyń aqıyq batyry asqaq muraty jolynda aqtyq saparyna deıin bas ıegen emes. Ospan batyrdyń sońǵy sózi: «Sender meni qandaı qylmysty dep tanysańdar, sondaı qylmystymyn. Óz jaýlarymmen shaıqasqan kezim qytaı, orys, mońǵol dep bólgen joqpyn. Kim meniń dilime, dinime, jerime, elime tıisse – sol meniń jaýym boldy. Ol kúresimnen eshqashan bas tartpaımyn. Maǵan kórsetetin eń aýyr jazalaryńa daıynmyn...» Ospan batyr týraly elimiz táýelsizdik alǵanǵa deıin eshqandaı derekter ashylmaǵan edi. Biraq túrki men batystyń ǵalymdary bizden buryn tym derekterdiń kózin álde-qashan ashyp zerttegen. 1956 jyly Londonda jaryq kórgen «Qazaq bosqynshylyǵy» degen kitaptyń avtory Godfrı Lıas Ospan «Batyr osydan 5-6 ǵasyr buryn týǵanda Móńke, Shyńǵys han, Aqsaq Temir sııaqty dańqty qolbasshy bolar edi» dep jazdy. Ospan batyrdyń el aýzyndaǵy ańyz bolyp aıtylatyn erlikteri birtóbe. Mońǵoldyń marshaly Choıbalsan Ospan batyrmen kezdesý úshin qalaı sóılep, qalaı qarsy alatynyn oılastyryp asa saqtyqpen daıyndalǵan. Shyǵys Túrkistan úkimetiniń basshylary Ospan batyrmen kelisim sózge kelý maqsatynda aýylyna kelgende Ospan batyr olardy birden qabyldamaı, bir kún kúttirip baryp qabyldaǵany týraly derekteri onyń asa saq ári asa bitimshil dıplomat ekenin kórsetedi. Mysaly gomındanshy Qytaı men Ospannyń ymyraǵa kelgen dáýirindegi bir ofıerdiń jazǵan maqalasynda Ospan óte saq adam deıdi. «Bizben dos bolyp turǵan kezde bir tapanshasyn jastyǵynyń basyna tastap, ekinshisin jambasynyń astyna qoıyp jatady. Bizdiń ózimizge senbeıtin edi» dep ofıer sony eske alady jazbalarynda. Batyrdyń at ústinde ótken ómiri artyna joryqqa toly ańyzdar qaldyrdy. Dinine berik, ultyna uran bolǵan batyrdyń kózin kórgender ol jaıynda tebirene aıtady. Qazaqta ór rýhymen búkil ultqa uran bolǵan talaı batyr ótken. Ospannyń rýhy men erliginen dosy túgil qasy da qaımyǵady. Álemdi jaýlaǵan Shyńǵys han Horezmdi túgel jaýlaǵan soń Jálaladdınmen sońǵy shaıqasta onyń qasqaıyp qaımyqpaı turǵan beınesine qarap: «Dál meniń Jáleladdındeı 10 sarbazym bolsa, dúnıejúzin alty aıda jaýlap alar edim» depti. Qaıysqan qalyń qoldyń aldynda torǵa túsken Ospan batyr da ór keýdesin taptatpaǵan kúıi jalǵannyn kóshkenimen, onyń ańyzǵa bergisiz erlik isteri halyq jadynda saqtalyp tur.
Derekkóz: https://e-history.kz/
"Adyrna" ulttyq portaly
