Juyrda «Amanat» partiiasynyŋ «Miras» keŋesınde V Düniejızılık Köşpendıler oiynyna qatysty keibır taqyryptar qozǧalypty. Sonyŋ ışınde şaranyŋ atauyna da bailanysty jaittar söz bolǧan eken.
Atap aitqanda, «köşpendı» sözı. Būl neologizm/jaŋasözdıŋ mäselesı maişammen 90-jyldary qaralǧan. Ärine, osy attas roman avtoryn bas salyp kınälau da dūrys emes, onyŋ üstıne tarihi derekke qaraǧanda romannyŋ atauyn sol kezdegı sovettık redaktorlar özderınşe atap jıbergen jäne «nomad» sözınıŋ balamasyn osylaişa terminolog/leksikolog emes, redaktor jasapty. Ol kezde solai bola beretın.
«Köşpendı» turaly «Qazaq ädebietı» (älde basqa gazet pe eken?) gazetınde Aqseleu Seidımbektıŋ kötergenı bar. Ol kısınıŋ şamamen aitqany mynau: būiryq raily etıstıkke –yndy/-ındı, -ndy/ndı jūrnaqtary qosylǧanda jaǧymsyz maǧynadaǧy söz tuyndaidy, mysaly, juyndy, şaiyndy, alqyndy, öşpendı... Dūrys köterılgen būl lingvistikalyq tüitkılge bız de bes tiyndy qosqanbyz sonda. Atalmyş sözjasam kezınde tek qana jaǧymsyz semantikalyq sözder emes, beitarap sözder de tuyndaitynyn jetkızdık, mäselen: qos+yndy, azait+yndy, köbeit+ındı taǧy sol siiaqty. Al endı terıs būiryq raily etıstıkpen (köşpe,qospa,aitpa,bölme) būndai sözjasam müldem kezdespeitının, sol sebeptı, «köşpe+ndı» sözınıŋ jasalu joly tılbūzar ülgı ekenın keltırgenbız. Sol sözımızde älı tūramyz.
Ärine, joqqa şyǧaru jetkılıksız, öz nūsqaŋdy aitpasaŋ, paiymyŋ jartykeş degen söz. «Nomad» nemese «kochevnik» ūǧymdaryna tılımızde obastan tıkelei balama qalyptaspaǧany ras, sebebı, özımızdı özımız olai Ebropaşa jıktegen halyq emespız. Al endı uaqyt talabyna sai būl sözderge jatyq balama kerek jäne tılımızdegı jat sözjasamǧa qūrylǧan jalǧan sözderdı yǧystyrmasaq, tıldıŋ ışkı äleuetı älsırep, sözjasam qabyletı ydyraidy, tılımızdıŋ qūrylymyna, qabyletıne senım bolmaidy. Ol üşın, prezident Toqaev aitqandai, «Qazır – ǧylym men bılımnıŋ zamany» degen paiymdy baǧdarǧa alu kerek. Daqpyrtpen söz jasap, «qyltima» deŋgeiındegı leksikologiiany qūtqaru qajet-aq.
Sonymen «daudyŋ basy – Dairabaidyŋ kök siyry» degen sovettık mäteldı alsaq, grektıŋ «nomades» - köşpelı, ūǧymynan orystyŋ «kochevnik» kälkı sözı qalyptasty. Şyndyǧynda ejelgı grektıŋ būl sözı «atty» degen maǧynaǧa köbırek juyq. Öitkenı köşpelı syǧan ol kezde de bolǧanyna şübä joq. Bıraq olar atsyz, at pen arbany keiıngı ǧasyrlarda ǧana ielendı.
Sonymen «kochevniktıŋ» tübırı de törktıŋ «köş-koch» sözı ekenı mälım. Būl sözdı qyrǧyzdar özderınşe kälkılep «köşmen» sözın qalyptastyrdy. Bylai aitqanda, būndai sözjasam qyrǧyzda da, qazaqta da kezdespeidı, degenmen olar bas qatyrmastan «köş» ärı zat esım, ärı būiryq raily etıstıkke «men/adam» sözın tırkep ala saldy. Būndai sözdıŋ ejelgı bır nūsqasy bızde de bar: öşpen+dı. Öş, kek ūǧymdaryna men/pen/man sekıldı adam ūǧymyn beretın sözder tırkelgen nūsqa būrynyraqta qoldanylsa kerek... Bıraq būl qazaqşa ündestık zaŋyn saqtaǧan söz retınde «köşpen» bolar edı. Qazyrǧy «türıkpen» sözın, singormonizmın sylyp tastap, orys tılınen «türıkmen» deu – äbes.
«Nomadqa» balama bolatyn tılımızde türlı mümkındıkter men nūsqalar bar. Sonyŋ bırı – köşer+men, būl körermen, oqyrman sekıldı ülgılerge süienıp jasauǧa bolatyn nūsqa. Būl sözjasamnyŋ özı taiauda, sovettık däuırde paida bolǧan şarua desek, qatelespespız. Būl sözjasam belgılı bır qabyletke qatysty jasalady, al ömır saltynya qatysy joq. Būl nūsqa ömır saltynan görı belgılı bır naqty subektıge qatysty.
Endı bır nūsqa – köş+egen. Būl sözjasam ülgısı mynau: kör+egen, al+aǧan, ber+egen, jür+egen, qaş+aǧan... Belgılı bır qabylettı meŋgeru daǧdysyn bıldıredı. Negızı «nomad» sözıne balama bolatyn laiyq nūsqa. Bıraq sıŋıstıru tüitkılı bar jäne azdap jaǧymsyzdau estıledı.
Al endı «köşpendıge» balama türde qoldanysqa tüsıp jürgen «köşpelı» sözı şyn mänınde zat esım emes, syn esım: köşpelı qūm, köşpelı halyq degen söz tırkesterın qūraityn anyqtauyş qana. Öz aldyna būl köptık jalǧauyn jalǧauǧa ärı zat esımnıŋ tūlǧasy boluǧa jaramaidy: köşpelı+ler deu mülde dūrys emes, tıldıŋ sözjasamyn būzady! Aituǧa da ikemsız. Bır sözde bır emes ekı bırdei L dybysy kelgende, söileuşını tūttyǧuǧa mäjbür etedı.
Taǧy bır nūsqa bar, ony belgılı tarihşy, jazuşy Qoişyǧara Salǧaraūly ūsynyp, öz tuyndylarynda qoldandy, ol: köşkınşı sözı. Būl da jaŋa söz, keibır aimaqta qoldanǧan da mysaly bar, bıraq ol nomadqa qatysty emes. Alaida, qazaq tılınıŋ dästürlı sözjasamyna kelmeidı, ädette –şy/şı jūrnaqtary bolymsyz etıstıkke jalǧanady: oqu+şy, bılu+şı,nūsqau+şy... Būlai bolsa jatyq ärı qabyldauǧa, aituǧa jeŋıl bolar edı. Al «köşkınşınıŋ» qūramy auyr: ekı tübırden tūrady – köş jäne köşkın. Soŋǧy tübır müldem basqa semantikaǧa jeteleidı: belgılı bır närsenıŋ üdere köşu qūbylysyn aiǧaqtaidy: qūm köşkını, qar köşkını... Ärine, «ötkın+şı» sekıldı sözjasam bar, bıraq būl zat esımdı emes, belgılı bır üderıstı nūsqap tūr. Al adamǧa qatysty «köşkın» sözı emes, «köş» sözı qoldanylady. Sol sebeptı būl da tıldıŋ sözjasam qabyletın bolaşaqta būzyp jıberetın nūsqa.
Negızı, «nomad» ūǧymy köşpelı halyqtardyŋ ömır salty men mädenietıne, örkenietıne qatysty äleumettık terminge ainalǧan söz. Kontekske qarai būl sözge «atty» balamasyn da paidalanuǧa bolady. Sebebı, qazaq halqy jai ǧana köşpelı emes, onyŋ aty bolǧandyqtan köşıp-qondy, al aty men tüiesı joqtar, amalsyz «jataq» boldy. Būl söz käzırgı osedlost» ūǧymynyŋ qazaqy balamasy bolatyn. Būl tūjyrymnan atty mädeniet, atty halyq, atty örkeniet, attylar sözı tuyndap jatyq terminge ūlasary sözsız. Al şyndyǧyna kelgende barynşa däldeu ärı yŋǧaily nūsqa sol – «köşpen» sözı. Būl türıkpen – türık adam degen syqyldy, köş+pen – köş adamy degendı bıldıredı ärı «köşpendı» sözınıŋ tübırı, sıŋısuge qolaily.
Saiyp kelgende, qoǧamnyŋ jaŋaruy sananyŋ jaŋǧyruynan bastalady. Ol üşın osyndai konseptılerdı jaŋartu, jaŋa paradigma ūsynu ǧana qoǧamdy alǧa bastyrady.
Jalpy bızdıŋ qazaqy ortada leksikologiia, terminologiia degen ǧylym salasyna qatysty osyndai taldau men talastar köbıne erejesız töbeleske ainalady. Sebebı, kırısetın keibır azamattar atalǧan ǧylymǧa qatysty talaptardy eskergısı kelmei, öz paiymyn ǧana moiyndatuǧa müddelı bolǧandyqtan. Osylaişa bırşama pıkırler aitylyp, jazyla kele, onyŋ toöqeterın ǧylymi türde taratyp, taldap, bekıtetın bır mekeme bolsa ǧoi dep armandaisyŋ amalsyz.
Serık Erǧali
