Qazaqta balalarǧa arnalǧan salttar az emes. Sonyŋ bırı «Bäsıre» dep atalady. Bala esı kırıp, sündetke otyrǧyzylǧanda, mektepke barǧanda atasy nemese öz äke-şeşesı oǧan tai ataidy. Ol «bäsıre tai» atalady.
Bäsıre maǧynasy «Bas ırı» degennen, alǧaşqy özıŋnıŋ jeke menşıktı malyŋ, bolaşaqta jinaityn mal-dünieŋnıŋ basy degendı bıldıretın meŋzeuden şyqqan bolsa kerek. Osylaişa ülkender balany jeke jauapkerşılıkke yntalandyru arqyly baulityn. Jekemenşık maly, zaty boludyŋ ne ekenın bıldıru arqyly bolaşaq eresek ömırge üiretudı bastaityn. Bala ony erekşe kütımge alady. Özı baǧady, üiretedı. Osylaişa
«Bäsıre» balany tūrmys-tırşılıkke beiımdeidı. Qūrby-qūrdastaryna «būl menıŋ bäsıre taiym» dep köŋılı ösıp maqtanu arqyly eŋbek etuge üirenedı.
Raiymbektıŋ bäsıresı
Bäsırenı balanyŋ sündet toiyna naǧaşylary da syilaityn bolǧan. Qazaqtyŋ ataqty batyry Raiymbekke – naǧaşysy, jalaiyr ruynan şyqqan Oraq batyr jienı jetı jasqa tolǧanda kök tai mıngızıptı. Oǧan qosa aibalta, qylyş, naiza, sadaq, sauyt jäne qalqandy syiǧa tartypty.
Naǧaşysynyŋ būl syiyna Raiymbek öte quanady. Kök taiyna «Kökoinaq» dep at qoiady. Jügen salyp, jetelep jürıp, nan-süt berıp aitqanyn ısteudı üiretedı. Köktai Raiymbektıŋ bauluymen aiaqtaryn bügıp, biıkten sekırıp, jardan qarǧuǧa, jatyp-tūryp, suda jüzuge beiımdeledı. Öse kele batyrdyŋ senımdı serıgı bolady.
Bäsıre balanyŋ özın eresek sezınuıne de äserı mol bolǧan. Būny qazaqtar jaqsy bılgen. Sondyqtan bäsırelı balamen būrynǧydai balasynbai söilesken.
Ataqty ǧalymnyŋ bäsıresı
Qazaqtyŋ tarihyn, tūrmys-tırşılıgın tereŋınen zerttegen bılgılı ǧalym Aqseleu Seidımbek «Oitolǧaq» atty kündelıgınde özınıŋ bäsırelı bolǧan balalyq şaǧyn bylai dep eske alady: «… Menıŋ esımnen ketpeidı, alty-jetı jasymda bäsıre taiymdy būlaqtan suaryp, qaityp kele jatqanymda aldymnan jolyqqan qart ana maǧan jol berıp, ötkızıp jıberıp edı. Men pionerlık tüsınıkpen «Apa, ötıŋız» degenımde älgı keiuana: «Joq, şyraǧym, bäsıre pyraǧyn jetelegen azamattyŋ jolyn kesuge bolmaidy, ötıp ket!» dep būiyra tıl qatqan dauysy älı qūlaǧymda.
Maǧan jol bergen ana menıŋ köz aldymda täŋırıge ainalǧandai äser älı künge deiın jan-jüregımdı tolqytady».
Jüirık jelmen bız qaşan jarysqaly
Bäsıre jas balaǧa esten ketpestei äser etken. Osy bır tärbielık maǧynasy tereŋ dästür er balalarǧa ülken ömırlık joldyŋ bastamasy bolǧany anyq. Aqyn Mūqaǧali Maqataiūlynyŋ bolaşaqta ülken jyr alyby bolyp qalyptasuyna da osy dästür igı äserın tigızgen boluy mümkın. Balalyq şaǧynda este qalarlyqtai bolǧan oqiǧany aqyn keiın esıne alyp «BÄSIRE» atty öleŋ jazǧan:
Jylqyşy atam – qamqorşy, asyl edı,
Äkeldı de, erttedı bäsırenı.
Üzeŋgımdı teŋ teuıp, ornyqqanşa,
Bäsırenı qūlaqtan basyp edı.
Asau tai möŋkitūǧyn körınbedı,
Tebınbedı, nemese şegınbedı,
Atam taidyŋ qūlaǧyn qoia berıp,
Tızgın-şylbyr ūstatyp: – tebın! – dedı.
Sart etkızıp bır teuıp mamaǧaşty,
Äzer tūrǧan ala tai ala qaşty.
Bır tentektıŋ üstınde bır tentek bar,
Ekı tentek aidai kep jaǧalasty.
Jüirık jelmen bız qaşan jarysqaly,
Atamdar da, auyl da alystady.
Qos tentektıŋ qyzyǧyn köp kördı me,
Körşılerdıŋ itı de qalyspady.
Ūlasyp itter dausy attan qūrdy,
Bäsırem atylady saqpan qūrly.
Ekı tızgın, bır şylbyr qolǧa ūstatyp,
Osylai Atam menı attandyrdy.
Qūlaimyn-au degen bır qauıppenen,
Şauyp kelem, yzǧytyp şauyp kelem.
Atam taqqan qūiysqan tüsıp qapty,
Ättegen-ai, qai jerden tauyp berem…
Bügıngı bärsıre toilar
Bügıngı beibıt zamanda balaǧa bäsıre taiyn mıngızu özınşe jaŋa ürdıspen jalǧasyp jatqan igı dästür. Qazaqtar balalarynyŋ sündetke otyrǧyzylyp, mektepke barǧanyna quanyp ülken toi jasaidy. Biık te säulettı toihanalarda jüzdegen jaqyn tuystaryn, qūda-jegjatyn, jora-joldastaryn şaqyryp quanyştarymen bölısedı. Qazaq oiularymen kömkerılgen kemzal men şalbar, ūşy qaiqaima etık, qazaq batyrlarynyŋ ülgısınde pışılıp tıgılgen ūlttyq kiımder kigızıp, basyna dulyǧa, qolyna qalqan men qylyş ūstatyp balalardy bäsıre taiǧa mıngızıp toihana törıne şyǧaryp ainala jürgızedı. Quanǧan halaiyq «Däu jıgıt bol!», «Ülken azamat bol!», «Halyqtyŋ ūly bol!» degen taǧy basqa da tılektermen attyŋ sauyryndaǧy qorjynǧa baiǧazy salyp jatady.
Batalar berılıp, tılekter aitylady. Än şyrqalyp, biler bilenedı. Osyndai toilar balanyŋ esıne jaqsy saqtalynady da bolaşaqta közdegen armanyna jetuıne ülken septıgın tigızedı.
«Bäsıre» — balajan qazaq halqynyŋ janyna eŋ jaqyn dästürlerdıŋ bırı.
Berdaly OSPAN
"Adyrna" ūlttyq portaly
