«Erkekşora» degen ūǧym — ūl balaşa ösken qyz degendı bıldıredı. «Erkek» jäne «şora» — ülken degen ekı sözden qūralǧan. Keibır ūly joq otauda jalǧyz qyzdy, nemese qyzdardyŋ bıreuın erkın, ūl balaşa kiındırıp ösırgen.
Ǧalym Şaizada Toqtabai öz zertteulerınde būl dästür turaly bylai dep jazady: «Kei janūialarda qyzdardy ūl balaşa tärbieleidı, ol erkın, ūl mınezdı bolyp ösedı. Būlai boluynyŋ bırneşe sebepterı bolǧan. Eŋ aldymen
qyzyn erkekşora etse, kelesı perzent ūl bolyp tuady dep sengen.
Al janūiada tek qyzdar bolǧan jaǧdaida, olardyŋ bırı ūldyŋ mındetın atqarǧan, ata-anasynyŋ köŋılın qaldyrmas üşın jürıp-tūruy da jıgıtşe bolǧan. Mūndai qazaq janūialarynda qyzdarǧa etektı köilek emes, şalbar kigızgen. Ondai qyzdar özı tūrmysqa şyqqanǧa deiın üide malǧa qarau siiaqty erkekter atqaruy tiıs jūmystarmen ainalysqan.
Er balaşa kiınudıŋ taǧy bır sebebı — qyzdardyŋ erke bolyp ösuınde. Ondai er mınezdı qyzdar qaru-jaraq ūstaudy, atqa şabu men küres ädısterın jaqsy meŋgergen. Sondai qyzdardy ädette paluan qyz, dep ataǧan».
Qazaqtyŋ änşılerı men küişılerı turaly köptegen derek jinap, «Ǧasyrlar pernesı» atty kıtap jazǧan Ahmet Jūbanūly küişı Dina Nūrpeiıs turaly bylai baiandaidy: «Kenje tūŋǧyşy Dinany ūldai jaqsy kördı. Qyzy er balalarmen ūlşa oinady. Dina jüirık atpen bäigeşı balaşa şabatyn. Qazaqtar mūndai qyzdardy erkekşora deidı».
Osyndai qoldan jasalǧan özgerıster kışkentai kezınen er balaşa kiınıp, ūldarmen bırge oinap ösken qyzdyŋ mınez-qūlqyna, jürıs-tūrysyna äser etpei qoimaǧany anyq.
Erkekşora qyzdaryŋ mınezı de ekı jaqty bolady
Erkekşoralar boi jete kele özderınıŋ qyz bala ekenın jaqsy tüsınedı. Bıraq olarǧa taza qyzmınezdı bolu, nemese tek ermınezdı bolyp qalu oŋaiǧa soqpaǧan bolar. Degenmen, sonau Saq däuırınen bastap attyŋ üstınde jürıp, nebır jaugerşılıkterde erlermen qatar soǧysqan qazaq qyzdaryna mūndai jaǧdailar onşa qatty äser ete qoimasa kerek. Sebebı, ūldary joqtardyŋ qyzdaryn erkekşora etıp ösıruıne tüsınıstıkpen qaraǧan qoǧamda qyzdar da er balaşa jürudı ersı körmegen.
Batyrlar men qaraqşylardyŋ erkekşora qyzdary
Keŋes Tabyldy qūrastyrǧan «Qazaq batyrlary» atty kıtapta 1705-1769 jyldary ömır sürgen batyr Aqpan Nūrbaiūly turaly mynadai derek kelıtırlgen: «Aqpan batyrdyŋ toǧyz äielı bolǧan. Olardan on ūl, bır qyz keledı. Symbat äkesınıŋ janynda jürıp, erkekşora kiınıp alyp, bırqatar soǧysqa qatysqan. Batyr jaralanyp qalsa, tez järdem körsetıp otyratyn, qoly jeŋıl ärı batyr qyz bolǧan».
Belgılı jazuşy Säbit Mūqanūly öz şyǧarmalarynda būl taqyrypty bırneşe ret jazǧan. «Aqqan jūldyz» romanynda: «…qaraqşy Qojyqtyŋ ötkırlıgımen de, qairattylyǧymen de, öjettılıgımen de, sözuarlyǧymen de el auzyna ılıkken, toǧyz ūldan keiın erkeletken, erkekşora etıp ösırgen «jalǧyzy» – Narǧyz edı. Erke aty – Narşa. Ol aǧalaryna erıp ūlyqqa attanatyn, solardyŋ qatarynda soiyl soǧatyn, şapqan attyŋ qūlaǧynda oinaityn. Öŋı – sıŋır qara, alasalau taramys denesı tastai qatty, qara kömır şaşynyŋ taldary jylqynyŋ tu qūiryǧyndai, oinaqşyǧan qap-qara közdı, qaruly qaisar deitın», dep jazady.
Qazaq halqynyŋ tarihynda basqa da erkekşora bolyp ösken belgılı tūlǧalar turaly mälımetter jeterlık. Ūlttyq semia jäne neke turaly sübelı zertteu eŋbekterımen belgılı ǧalym Halel Arǧynbaiūly Arǧynbai tömendegıdei derek keltıredı: «Mysal retınde «Eŋlık — Kebek» tragediiasyn keltıreiık. Eŋlık Naiman ışınde ırgelı el Matai ruynyŋ aittyrǧan jesırı. Erkekşora bolyp, erke ösken sūlu Eŋlık bolaşaq küieuın mensınbei jürgende Tobyqty elınıŋ batyry Kebekpen kezdesıp, aqyr aiaǧynda sonymen qaşyp ketedı. Matai ruynyŋ ru basylary qol jiyp, Tobyqtyny şabu qaupın tuǧyzǧan soŋ Tobyqty jaǧy Kebekke ara tüse almai, ekı ǧaşyq qazaǧa ūşyraǧan».
Abaidyŋ nemere ınısı Şäkärım Qūdaiberdıūlynyŋ qalamynan şyqqan ataqty «Qalqaman – Mamyr» jyrynyŋ keiıpkerlerı de Eŋlık pen Kebek siiaqty ömırde bolǧan adamdar. Aqyn öz jyrynda erkek kiımın kiıp, erlerşe jylqy baqqan erkekşora Mamyrdyŋ baidyŋ jalǧyz qyzy ekenın, äkesıne qūda bolaiyq dep eşkımnıŋ batyp aita almaitynyn, boijetken soŋ qyz köilegın kigenı turaly körkem beinelep jazǧan:
Mämbetei ösıp, öndı bara-bara,
Sol taptan bır bai şyqty jeke dara.
Sol baidyŋ on bes jasar qyzy Mamyr
Ärı sūlu, ärı estı, erkekşora.
Onan basqa bala joq älgı baida,
Ony qyz dep eş adam aitu qaida.
Baidyŋ köŋılı jabyrqap qala ma dep,
Jūrt jürdı qūda bolam dei almai da.
…Mamyr jylqy baǧady kündız baryp,
Tymaq kiıp, qolyna qūryq alyp.
Qalqaman Mamyrmenen malda jürıp,
Bıraz söz söilesıptı, kez bop qalyp.
…Sony aityp amandasyp Mamyr kettı,
Kün saiyn Qalqamannan sabyr kettı.
Mamyr bügın qyzdarşa kiındı dep,
Qalqamanǧa habar jettı.
«Ūl — şaŋyraq iesı», «Äulettı jalǧastyruşy» jäne «Bırden bır mūrager» dep bıletın qazaq halqy, ūly joq üilerdıŋ jaǧdaiyna ülken tüsınuşılıkpen qarap, erkekşora qyzdardyŋ sezımıne qaiau tüsırmeuge tyrysqan.
Qazaqtyŋ bala tärbiesındegı osy bır ūlaǧatty dästürı ūltymyzdyŋ danalyǧy men darhandyǧynyŋ öte bır aişyqty körınısı ekendıgınde söz joq.
Berdaly OSPAN
"Adyrna" ūlttyq portaly
