Küzde Qazaqstan tūrǧyndary atom energetikasyn damytu mäselesı boiynşa öz pıkırlerın bıldıruı tiıs. Qazır el ışınde būǧan qatysty qyzu pıkırtalastar jürıp jatyr.
Qazaqstanda AES salu mäselesıne DW – «Nemıs tolqyny» jasaǧan şoluda bolaşaq qūrylystyŋ bügıngı dauy jaiynda aitylady.
Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ bilık qūrǧan jyldarynda atom elektr stansiiasynyŋ qūrylysy turaly "jaŋa mälımettermen" habarlamalar qazaqstandyq baspasözde kemınde bes ret jaryq kördı. Tıptı atom elektr stansiiasynyŋ ırgetasy qalanyp jatqan boljaldy oryndar - Balqaş kölınıŋ jaǧasy, Aqtau qalasynyŋ maŋyndaǧy atomdyq tūşytu stansiiasy, būrynǧy Semei iadrolyq poligonynyŋ aumaǧy da ataldy. Osyǧan bailanysty qazaq qoǧamynda elge atom elektr stansiiasyn salu qajettılıgı turaly pıkırtalastar bastaldy.
Halyqtyŋ bır bölıgı atom energetikasyn damytu ideiasyn qoldasa, ekınşı bölıgı Semei poligonyndaǧy iadrolyq qaru synaqtaryn jäne Chernobyl atom elektr stansiiasyndaǧy apatty eske alyp, Qazaqstan aumaǧynda atom reaktorlarynyŋ kez kelgen türınıŋ paida boluyna üzıldı-kesıldı qarsy boldy. Köp ūzamai Nazarbaevtyŋ tūsynda eşqandai qūrylys bastalmaǧany jäne Qazaqstanǧa özınıŋ energetikalyq täuelsızdıgın saqtauǧa mümkındık beretın bolaşaqtaǧy äleuettı jobalar turaly ǧana aitylǧany belgılı boldy.
REFERENDUM KÜZDE ÖTER
Qasym-Jomart Toqaevtyŋ bilıkke keluımen atom elektr stansiiasynyŋ qūrylysy turaly äŋgıme qaita jandandy. 2019 jylǧy mausymda Qazaqstan prezidentı bolyp sailanǧannan keiın bırden Toqaev el basşylyǧynda atom elektr stansiiasyn salu jönındegı josparlardyŋ joqtyǧy turaly aityp, qajet bolǧan jaǧdaida būl mäsele boiynşa referendum ötkızıletının atap öttı. 2023 jyldyŋ qyrküiegınde ol «atom energetikasyn damytu erekşe maŋyzdy ekonomikalyq jäne saiasi mäselege ainalǧanyn» alǧa tartyp, el ükımetıne atom elektr stansiiasyn salu turaly mäselenı jan-jaqty talqylauǧa, sonymen qatar, ony jalpyhalyqtyq referendumǧa şyǧaruǧa tapsyrma berdı.
Toqaev 2024 jylǧy 27 mausymda Qazaqstanda atom energetikasyn damytu taqyrybyna qaita oraldy. Baspasöz künıne orai BAQ qyzmetkerlerın marapattau räsımınde prezident referendum biyl ötetının habarlady. «Elımızde atom energetikasyn damytu üşın ülken mümkındıkter bar. Olardy dūrys jäne tiımdı paidalanu maŋyzdy. Būl mäsele boiynşa tüpkılıktı şeşımdı halyq qabyldaidy. Referendum osy küzde ötedı. Ükımet naqty künın anyqtaidy», - dep atap ötıp, Toqaev BAQ ökılderın osy taqyrypty talqylauǧa belsendı qatysuǧa şaqyrdy.
Ol özınıŋ ündeuımen Qazaqstanda AES salu taqyrybyn BAQ-taǧy basty taqyryptardyŋ bırıne ainaldyrdy. Jurnalisterdıŋ aituynşa, Ükımet bolaşaqta bır emes, üş atom elektr stansiiasyn saludy qarastyruda. "Atom energetikasy – bükıl älemde energetikalyq jüktemelerdı jabudyŋ eŋ tiımdı türı. Qazaqstanda qūrylys saluǧa bolatyn bırneşe alaŋdar bar. Quaty az stansiia kerek bolsa Balqaş, Kurchatov alaŋdary bar. Oǧan qosa Batys Qazaqstanda būryn jūmys ıstegen ortaşa quatty stansiia alaŋy bar", - dedı Qazaqstan energetika ministrı Almasadam Sätqaliev 16 şıldede ötken ükımet otyrysynda. Sonymen qatar, ol eldegı atom energetikasyn damytu mäselesın halyq referendumda qoldaǧan jaǧdaida ǧana mümkın bolatynyn eskerttı.
AES QARSYLASTARY QAUIPTENEDI
Toqsanynşy jyldardyŋ ortasyndaǧydai, qazaq qoǧamy atom elektr stansiiasyn salu mäselesınde taǧy da ekı qarama-qarsy topqa bölındı.
Ekonomist Aidar Älıbaev DW-men äŋgımelesu barysynda ekonomikalyq tūrǧydan mūndai qūrylysty salu orynsyz degen pıkır bıldırdı.
«Qazaqstanda elektr quatyn öndıruge jetkılıktı mümkındık bar. Bıraq olar Nazarbaev basqarǧan jyldary apattyq jaǧdaiǧa duşar boldy. Bızge JES jäne GES-tı tolyqqandy jaŋǧyrtyp, elektr energiiasyn beru kezınde oryn alatyn şyǧyndardy joiu qajet. Energiia öndırudıŋ zamanaui jaŋartylatyn közderıne köbırek köŋıl bölu kerek", - deidı Älıbaev.
Sondai-aq ol Qazaqstanda atom elektr stansiiasyn saluǧa jaǧdai joq dep esepteidı. Ekonomistıŋ aituynşa, Balqaşta atom elektr stansiiasynyŋ paida boluy köldıŋ ekologiiasy üşın ǧana emes, apat bolǧan jaǧdaida mūndaǧy jeldıŋ erekşelıgıne bailanysty bükıl el üşın qauıptı boluy mümkın.
"Bızge atom elektr stansiialary qajet emes, öitkenı būl bızdıŋ elımızdı täuelsızdıkten aiyratyn saiasi joba. Äsırese, eger būl stansiialardy Resei salatyn bolsa", - deidı Älıbaev.
Būryn KEGOC elektr jelılerın basqaru jönındegı memlekettık kompaniianyŋ basşysy qyzmetın atqarǧan Äset Nauryzbaev ta AES qūrylysyna qarsy. DW-ge bergen sūqbatynda ol atom stansiialaryn elektr energiiasyn öndırudıŋ eskırgen tehnologiialaryna jatqyzuǧa bolatyndyǧyn atap öttı.
"Qazaqstanda AES salu eldıŋ ekonomikalyq damuynda bır qadam artqa şegınu degendı bıldıredı. Onyŋ üstıne qazır eldegı jaŋartylatyn közderden elektr energiiasyn alu qūny atom elektr stansiiasynan bes-alty ese arzan. Mūny Türkiiadaǧy bır kilovatt/saǧattyŋ baǧasy 12,35 senttı qūraityn "Rosatom" jobasynyŋ soŋǧy körsetkışterınen aŋǧaruǧa bolady. Al Qazaqstanda JEK-te būl körsetkış 2-3 sent şegınde. Atom tehnologiiasy – qyrǧi qabaq soǧys pen iadrolyq qarudyŋ tuyndysy", - dep esepteidı Nauryzbaev.
Ol elımızdıŋ jaŋartylatyn közderden bölıngen elektr energiiasyn öndırudıŋ täuelsızdıgın qamtamasyz etuge mümkındıgı bar ekenıne senımdı. Sonymen qatar, äŋgıme barysynda Äset Nauryzbaev iadrolyq qaldyqtardy kädege jaratu mäselesı kün tärtıbınen şyǧarylatynyn atap öttı.
AES JAQTAUŞYLARY TAPŞYLYQTY JOIýDAN DÄMELI
Energetika salasynda 20 jyldan astam jūmys ıstegen käsıpker Şyŋǧys Serıkov Qazaqstannyŋ bolaşaq energetikalyq täuelsızdıgı tek atom energetikasynyŋ damuymen bailanysty ekenıne senımdı. Ol būǧan negızgı dälel retınde Qazaqstannyŋ barlanǧan uran qory boiynşa älemdegı – ekınşı, ony öndıru boiynşa bırınşı orynda ekenın keltırdı. Sonymen qatar, ol Qazaqstannyŋ är türlı elderge eksporttaityn otyn elementterı öndırısı damyǧan el ekendıgın alǧa tartty.
"Endı elektr energiiasynyŋ tapşylyǧyn şeşuge mümkındık beretın atom elektr stansiiasyn salu ǧana qaldy. Bız eldegı tūtynylatyn energiianyŋ 20 paiyzyn ünemı Reseiden satyp aluǧa mäjbürmız", - dedı Serıkov sūqbatynda.
Onyŋ aituynşa, 30-50 jyldary salynǧan jylu jäne su elektrostansiialaryn jaŋartu tym qymbatqa tüsedı, öitkenı jabdyqtardan bastap ǧimarattarǧa deiın bärın özgertuge tura keledı.
"30 jyl ışınde Qazaqstanda bırde-bır jaŋa elektr stansiiasy salynbaǧan. Tek Almatynyŋ maŋynda ǧana quattylyǧy 300 MVt Moinaq GES-ı salyndy, bıraq, būl üş millionǧa juyq adam tūratyn qala üşın teŋız tamşysyndai ǧana», - deidı energetik.
Şyŋǧys Serıkov jaŋartylǧan energiia közderı (JEK) mümkındıgıne senbeitının, ony öz täjıribesınen ötkergenın aşyq aitty.
«Kün panelderı jūmys ıstei bastaǧannan keiın üş jyl ışınde būltty bolyp, stansiianyŋ quatyn aitarlyqtai tömendetedı. Bızdıŋ aimaqqa tän temperaturanyŋ özgeruıne bailanysty deformasiiaǧa ūşyraityn jel turbinalarynyŋ ülken qalaqtaryn auystyru da qiyn. Olardy joiuda da mäsele bar, öitkenı JEK elementterı köbınese ūzaq merzımde ydyraityn polimerlerden jasalady", - deidı Serikov.
Onyŋ oiynşa, Qytai nemese Resei salǧan atom elektr stansiialary ǧana taŋǧy jäne keşkı maksimaldy energiiasyn tūtynudy tolyǧymen jaba alady. Öitkenı olar basqa elderdıŋ reaktorlaryna qaraǧanda äldeqaida zamanaui «tört plius» buynyna jatatyn reaktorlardy ūsynady».
2023 jyly Qazaqstan energetika ministrlıgı el aumaǧynda atom elektr stansiiasyn salatyn yqtimal ümıtkerler qatarynda tört kompaniiany ataǧan. Olar: qytailyq CNNC korporasiiasy, Oŋtüstık Koreialyq KHNP, fransuzdyq EDF jäne reseilık «Rosatom» kompaniialary.
