Q. İ. Sätpaevtyŋ tuǧanyna 120 jyl toluyna orai
Körnektı ǧalym, qoǧamdyq qairatker Qanyş Sätpaev elımızdıŋ ǧylymynyŋ tarihynda qūrmettı oryn ielenedı. Ol qazaqtan şyqqan alǧaşqy ǧylym doktory, Şyǧys halyqtary ǧalymdary arasynan ǧylym men tehnika salasy boiynşa KSRO Ǧylym akademiiasynyŋ tūǧyş akademigı, KSRO Memlekettık syilyǧynyŋ jäne Lenin syilyǧynyŋ alǧaşqy laureaty boldy. Onyŋ ömırı — ǧylymǧa, tuǧan halqyna qyzmet etudıŋ jarqyn ülgısı. Sätpaevtyŋ tuǧan künı Qazaqstanda Ǧylymi qyzmetkerler künı retınde atalatyndyǧy simvoldyq mänge ie. Taŋdaudyŋ osy künge tüsuı kezdeisoq emes: Qanyş İmantaiūly respublikada ǧylymi qyzmettı ūiymdastyrudyŋ bastauynda tūrdy, ol alǧaş ret 1946 jyly Qazaq KSR Ǧylym akademiiasyna basşy bolyp taǧaiyndaldy. Bolaşaq ǧalym 1899 jylǧy 12 säuırde Teŋdık auylynan 12 şaqyrym Airyq degen jerde düniege keldı. Qazırde būl Pavlodar oblysy Baianauyl audanyna qarasty Sätpaev auyldyq okrugynyŋ Mūsa Şorman kentı. Närestenıŋ esımın Ǧabdol-Ǧani dep qoiǧan. Anasy erkeletıp Ǧani, Ǧanyş dep ataǧan... Keiın balany Qanyş dep ketken. Qanyş aldymen moldadan oqyǧan, arab tılınde jäne farsişa bılım alǧan. Ekı jyl boiy alǧaş Aqkelın auylynda aşylǧan qazaq-orys mektebıne barady. 1911jyly Pavlodardaǧy qazaq-orys uchilişesıne tüsedı. Tört jylǧa eseptelgen bılım baǧdarlamasyn üş jylda «üzdık» degen baǧaǧa bıtırıp, Semeidegı mūǧalımder seminariiasyna baryp tüsedı. Densaulyǧy syr bergendıkten diplomdyq emtihandardy eksternmen tapsyruyna tura keledı. 1920-1921 jyldary ol auylǧa oralyp, qalada jabysqan ökpe auyruynan qymyzben emdeledı. Osynda ol 1921 jyly Baianauylǧa qymyzben emdeluge kelgen Tomsk tehnologiialyq institutynyŋ professory M.Usovpen kezdeisoq jolyǧysyp qalady. Būl kezdesu onyŋ geolog, ırı ǧalym, körnektı ǧylymi ūiymdastyruşy atanuyna sebepşı bolady. Usov 22 jastaǧy jıgıttı özınıŋ geologiia jönındegı äŋgımelerımen qatty qyzyqtyrǧany sonşa, būnyŋ aiaǧy sol jyly Sätpaevtyŋ halyq soty retındegı qyzmetın tastap, Tomsk tehnologiialyq institutyna oquǧa tüsuıne äkep soǧady. Q.Sätpaevtyŋ biografy, jazuşy Medeu Sarseke Qanyş jaiyndaǧy kıtabynda bylai dep jazady: «Tehnologiialyq institut Pochtamt jäne Bulvar köşelerınıŋ qiylysynda, qalanyŋ däl ortalyǧynda derlık jerde eŋselene körınetın döŋgelek töbenıŋ betkeiınde tūrǧan. Janynda universitet ǧimarattary ornalasqan. Ol kezde būlar bükıl Sıbır boiynşa bırden-bır joǧary oqu oryndary edı. Sol sebeptı Tomskını erteden-aq Sıbırdıŋ Afinasy atap, ejelgı dünienıŋ ǧylymi astanasyna teŋdestırgen. Ol kezdegı Tomskınıŋ daŋqyn sonau HIH ǧasyrda aşylǧan universitetpen bırge 1900 jyly qūrylǧan Tehnologiialyq institut ta äueletıp tūratyn». 1926 jyly Q.Sätpaev tehnologiialyq instituttaǧy oquyn tabyspen aiaqtap, tau-ken injener-geology diplomyn alǧan bırınşı qazaq retınde Halyq şaruaşylyǧy Ortalyq keŋesınıŋ qaramaǧyna jıberıledı. Oǧan "Atbassvetmet" tresınıŋ geologiia bölımın basqaru senıp tapsyrylady. Jas geologqa maŋyzdy mındet — Jezqazǧan-Ūlytau alabyndaǧy paidaly qazbalardyŋ qoryn josparly türde anyqtau maqsatymen alǧaşqy stasionarlyq geologiialyq-barlau jūmystaryn jürgızu jükteledı. Būǧan deiın aǧylşyndar men HKK janyndaǧy Geologiialyq Komitet Jezqazǧannyŋ qazba bailyǧynyŋ qoryn mardymsyz dep baǧalasa, Sätpaev būl aimaqta kennıŋ öte köp mölşerde kömulı jatqanyna qaltqysyz sendı. 1932 jyly ol özınıŋ «Jezqazǧan jezdı-kendı audany jäne ondaǧy mineral resurstar» atty bırınşı ǧylymi monografiiasyn jariialaidy. Būl kezde Jezqazǧan kenderınde būryn aitylyp jürgendei 60 myŋ tonna jez emes, 2 mln. tonnadan asa jez bar ekendıgı anyqtalǧan edı. Mūnyŋ özı Qanyş İmantaiūlynyŋ ǧylymi köregendıgınıŋ alǧaşqy dälelı boldy. 1934 jyly KSRO ǦA sessiiasynda Q. Sätpaev «Jezqazǧan-Ūlytau alabyndaǧy jez, kömır, temır, marganes kenderı jäne basqa da paidaly qazbalar» deitın baiandama jasap, onda Jezqazǧan ken ornynyŋ jäne bükıl alaptyŋ bai keleşegın jan-jaqty negızdep beredı. V. A. Obruchev bastaǧan Mäskeudıŋ aqbas ǧalymdary jas ǧalymnyŋ tabysqa jetpei tynbaitynyna közderı jetedı. 1937 jylǧa taman Jezqazǧandaǧy barlanǧan jez qory ony älemdegı asa ırı jez ken orny dep atauǧa jäne osynda tau-ken käsıporny qūrylysyn saludy negızdeuge mümkındık berdı. 1938 jylǧy 13 aqpanda Auyr önerkäsıp halyq ministrınıŋ Jezqazǧan tau-ken-metallurgiia kombinatynyŋ qūrylysy turaly būiryǧy şyqty». Qanyş İmantaiūly özınıŋ köpsalaly qyzmetınde geologiialyq barlau jūmystarymen şektelıp qalmai, geologiia ǧylymynyŋ barlyq baǧyttary boiynşa köpqabatty tolymdy jūmys jürgızdı. 1941 jyly ol KSRO ǦA Qazaq filialy Geologiia institutynyŋ direktory bolyp taǧaiyndalady, al jyl aralatyp atalǧan filialdyŋ – bolaşaq QR ǦA-nyŋ basşysy bolyp sailanady. Soǧys uaqytynyŋ qiyn jaǧdaiynda Q. Sätpaev özınıŋ qainaǧan küş-jıgerın qorǧanys ısın ūiymdastyruǧa jūmsaidy. 1943 jylǧy küzde Q. Sätpaev ǧylymdy damytuǧa sıŋırgen eŋbegı jäne ırı ǧylymi tabystary üşın KSRO ǦA müşe-korrespondentı bolyp sailanady. Būl jyldary ol Qazaqstan Magnitkasyn, Balqaş ken orny jäne Atasu tau-ken kombinatyn jobalau, salu barysyna airyqşa köŋıl böledı. 1946 jyly mausym aiynda ol Qazaqstan ǦA-nyŋ bırınşı Prezidentı bolyp sailanady. Sol jylǧy küzden bastap KSRO ǦA-nyŋ tolyq müşesı. Q. Sätpaev ǧylymdy basqaru jäne Qazaqstannyŋ industriialyq damuyna qamqorlyq jasau jönındegı orasan ūiymdastyruşylyq qyzmetın önerkäsıptık kompleksterge praktikalyq kömek körsetu ısımen ūştastyryp otyrady. Soǧan säikes jaŋadan iadrolyq fizika, matematika, mehanika, gidrogeologiia jäne gidrofizika, mūnai himiiasy jäne tabiǧi tūzdar, himiialyq-metallurgiialyq, tauken-metallurgiialyq, ihtiologiia jäne balyq şaruaşylyǧy, eksperimentaldyq biologiia, ekonomika, filosofiia jäne qūqyq, ädebiet jäne öner, tıltanu salalary boiynşa akademiialyq instituttar aşyldy. Onyŋ ensiklopediialyq bılımdılıgı ülken ǧylymnyŋ osynau ortalyqtaryn qūruǧa tıkelei qatysuyna mümkındık jasady. Ol Maŋǧystau tübegınıŋ tabiǧi resurstaryn komplekstı zertteuge jäne kömırdıŋ, mūnaidyŋ, gazdyŋ, qara metallurgiia kenderınıŋ jaŋa kenışterın aşu ısıne tıkelei basşylyq jasady, Ertıs-Qaraǧandy su arnasynyŋ qūrylysyna belsendı türde qoldau körsettı. Akademik Sätpaevtyŋ qarymy öte keŋ bolǧan jäne ol jaratylystanu ǧylymdarynyŋ şegınen şyǧyp ketetın. Ol şyn mänınde qazaq tarihynyŋ, ädebietınıŋ, mädenietınıŋ, etnografiiasynyŋ, muzykasy men folklorynyŋ ülken bılgırı bolatyn. Onyŋ Ortalyq Qazaqstan aumaǧynda jürgızgen arheologiialyq qazba jūmystary, pedagogika jäne ädebiet boiynşa jazǧan eŋbekterı öz aldyna bır töbe. Mūhtar Äuezovtyŋ ataqty «Abai joly» epopeiasynyŋ maŋyzyn bırınşı bolyp baǧalaǧan da Qanekeŋ. Ol sondai-aq qazaq folkloryn jinauşy A. Zataevichke 25 halyq änın özı aityp otyryp notaǧa tüsırtken, sondai-aq onyŋ qalamynan teatrǧa, önerge, mädenietke, jastar tärbiesıne bailanysty bırtalai maqala qorytylyp şyqqan . Solai bola tūrsa-daǧy Q. Sätpaevtyŋ eŋ aldymen geologiia ǧylymy boiynşa asa ırı ǧalym bolǧanyn aitu jön. Qazaqstandaǧy metallogeniia mektebı tıkelei Sätpaev atymen bailanysty. Qanekeŋnıŋ Qazaqstan ǧylymyn şetelge tanytu jolyndaǧy eŋbegı de tötenşe mol. 1947 jyly ol KSRO Joǧarǧy Keŋesı delegasiiasy qūramynda Angliiaǧa barǧan saparynda öz elınıŋ ǧalymdarynyŋ märtebesın köterıp tastaǧany belgılı. Sonyŋ arqasynda ol keŋestık parlamenttık top müşesı retınde Uinston Cherchilldıŋ jäne Angliianyŋ premer-ministrı Ettlidıŋ qabyldauynda bolady. 1958 jyly akademik Q. Sätpaev bastaǧan qazaqstandyq ǧalym-geologtar tobyna älemdık geologiialyq täjıribede teŋdesı joq tabys – Ortalyq Qazaqstannyŋ boljamdyq metallogendık kartalarynyŋ ädısnamalyq negızın jäne kartalardyŋ özın jasaǧany üşın Lenin syilyǧy berıledı. Būl jūmys qazaqstandyq ǧalymdardyŋ jäne Q. Sätpaev mektebınıŋ maŋyzyn bükıl älemge tanytty. Akademik Q. Sätpaev Qazaqstannyŋ halyqaralyq bailanystaryn qalyptastyru jäne ony damytu ısıne, qazaq ǧalymdarynyŋ Resei, Ukraina, Täjıkstan, Özbekstan, Gruziia, Qyrǧyzstan ǧalymdarymen yntymaqtastyǧyn nyǧaituǧa jäne tereŋdetuge köp küş jūmsaǧan qairatker. Osy sözdıŋ jarqyn dälelı onyŋ KSRO ǦA töralqasynyŋ müşesı jäne Täjıkstannyŋ ǦA qūrmettı müşesı bolyp sailanuy boldy. Älbette, Q. Sätpaevtyŋ basyn būlt şalǧan künder de bolmai qalǧan joq. Ondai künder 1946 jyldyŋ aiaq şenınen bastalǧan. Sodan keiıngı jyldary respublika Ǧylym akademiiasynyŋ biologiialyq sipattaǧy ǧylymi mekemelerı tekseruden köz aşpady. 1951 jyly Q. Sätpaev partiiaǧa kırgende äleumettık tegın jasyrdy, ūltşyldardy qorǧady jäne 1917 jyly Alaş-Orda ükımetınde ügıtşı bolǧanyn bügıp qaldy degen aiyptauǧa ūşyrady. Al Qazaqstan KP OK Biurosy özınıŋ 1951 jylǧy 23 qaraşadaǧy şeşımımen ony Qazaq KSSR ǦA prezidentı qyzmetınen alyp, töralqa müşelıgınen bosatty. Sonymen bırge onyŋ Geologiia ǧylymdary instituty direktory qyzmetınen ketu qaupı tudy. Onyŋ basşylyq stilıne bailanysty syn pıkır qarşa jaudy. Joǧary jaqqa odan da basqa myqty aryzdar baryp, sonyŋ saldarynan İnstitut tekserudıŋ astynda qaldy. Äiteuır KSRO ǦA basşylyǧynyŋ qoldauymen akademik direktorlyq qyzmetın saqtap qaldy. 1954 jyly respublika basşylyǧy auysqannan keiın Sätpaevqa 1951 jyly taǧylǧan aiypqa bailanysty ıs qaita qaralyp, ǧalym kınäsız dep tanyldy. 1955 jylǧy mausym aiynda Qanyş İmantaiūly qaiyra respublikalyq ǦA prezidentı bolyp sailandy. Al 1956 jyldan bastap ol Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq Komitetınıŋ müşesı bolyp sailandy. Qazaqstan KP OK müşesı. Jalpy Qazaqstan aumaǧymen barlyǧy 2174 özen aǧyp ötedı, sonyŋ ışınde, Ertıs, Esıl, Oral, Syrdariia, Ile jäne basqalary būryn keme jürgen ülken özender. Degenmen osynau mol sudyŋ 5,5 paiyzy ǧana Ortalyq Qazaqstannyŋ enşısıne tiedı eken. Osy oraida Sätpaev 1959 jylǧy jazda KSRO Memlekettık josparlau komitetınıŋ töraǧasy A. Kosyginge kırıp, Ortalyq Qazaqstandy köktei ötetın bır su arnasy kerek ekendıgın däleldei otyryp, onyŋ qūrylysyn jetıjyldyq josparǧa engızuge qol jetkızedı. Bügınde ol kanal Q.Sätbaev atyndaǧy su arnasy atymen belgılı. Akademik Q. Sätpaev 1964 jylǧy 31 qaŋtarda dünieden ozdy. Denesı Almaty qalasyna qoiyldy. Akademik jaiynda aŋyz da köp, öleŋ de köp. Ol qaitys bolǧan künı bükıl qazaq elı aza tūtty. Qazaq qana emes, bauyrlas halyqtar da qaiǧyrdy. Sol künderı Almatyǧa Keŋes Odaǧynyŋ tükpır-tükpırınen qaiǧyǧa ortaqtasqan jedelhattar legı tolastamady. Qaza ǧalymdardyŋ ǧana emes, qarapaiym kolhozşylardyŋ, jūmysşylardyŋ, injenerlerdıŋ qabyrǧasyn aiazdai qarydy. Būl künde Sätpaev atymen Qaraǧandy oblysynda qala, Geologiialyq ǧylymdar instituty, Jezqazǧan tau-ken metallurgiia kombinaty, şoqjūldyzdaǧy kışı planeta, mineral, Joŋǧar Alatauynda mūzart pen tau şyŋy, gülsūryp, elımızdıŋ qalalary men kentterınde köşeler men kentter atalǧan. Sondai-aq onyŋ atymen respublikalyq Ǧylym akademiiasynyŋ jaratylystanu ǧylymdary boiynşa körnektı tabystary üşın berıletın syilyǧy taǧaiyndalǧan. Sätpaevtyŋ Halyqaralyq qory qūrylǧan. Atyrau, Aqtau, Qaraǧandy, Pavlodar, Aqsu, Almaty, Jezqazǧan, Stepnogor qalalarynda jäne Baianauylda eskertkış tūrǧyzylǧan... Biyl, 2019 jyly elımızde körnektı ǧalym, geolog Qanyş Sätpaevtyŋ tuǧanyna 120 jyl tolu merekesı keŋ kölemde atalyp öttı. 4 säuır künı «Ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamasyn jüzege asyru, ǧalymnyŋ 120 jyldyq toiy jäne Ǧylym künı aiasynda «Q. Sätpaev: Qazaqstan Ǧylym akademiiasynyŋ tūŋǧyş prezidentı, ǧylymdy ūiymdastyruşy, körnektı ǧalym jäne qoǧamdyq qairatker» atty halyqaralyq ǧylymi-praktikalyq konferensiia ötkızıldı. Mäslihatty QR Bılım jäne ǧylym ministrlıgı Ǧylym komitetınıŋ qoldauymen Akademik Q. Sätpaevtyŋ memorialdyq muzeiı jäne Ş. Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia instituty ūiymdastyrdy. Konferensiiada QR Ūlttyq ǧylym akademiiasynyŋ akademigı, geologiia-mineralogiia ǧylymdarynyŋ doktory S. Ozdoev, QR Ūlttyq ǧylym akademiiasynyŋ vise-prezidentı, IýNESKO-nyŋ Qazaqstan jäne Ortalyq Aziia elderı boiynşa klasterlık biurosynyŋ jaratylystanu bölımınıŋ basşysy Kristina Tovmasian hanym, Resei Federasiiasynyŋ jäne Täjıkstan Respublikasynyŋ Almaty qalasyndaǧy bas konsuldary, elımızdıŋ jetekşı ǧalymdary jäne t.b. söz söiledı. Sondai-aq biylǧy 21 mamyrda Nūr-Sūltan qalasyndaǧy Resei ǧylym jäne mädeniet ortalyǧynda körnektı qazaq ǧalymynyŋ ömırı men qyzmetıne arnalǧan eske alu keşı bolyp öttı. Resei ǧylym jäne mädeniet ortalyǧy jäne Sätpaev muzeiı bırlesıp ūiymdastyrǧan keş aiasynda ǧalym ömırınıŋ ärqily sätterın qamtyǧan fotosuretter, alǧan marapattary qoiylǧan körme ūiymdastyrylyp, arnaiy tüsırılgen derektı film körsetıldı. Keş konserttık baǧdarlamamen aiaqtaldy. Eske alu keşıne qatysqan Resei ǧylym jäne mädeniet ortalyǧynyŋ basşysy Konstantin Vorobev öz sözınde keşke keluşılerge jäne sonau Almatydan Nūr-Sūltanǧa kelıp, ekspozisiia ūiymdastyrǧan Sätpaev muzeiı ūjymyna alǧys aitty. «Sätpaev negızın saluǧa qatysqan bızdıŋ elderımız arasyndaǧy ǧylymi yntymaqtastyq jäne adami qarym-qatynastar tarih enşısıne öte qoiǧan joq jäne olar äsırese bügıngıdei bızdıŋ elderımız strategiialyq müddelester, odaqtastar retınde bıryŋǧai euraziialyq ekonomikalyq keŋıstık qūru ısıne jūmyla kırısıp otyrǧan uaqytta airyqşa maŋyzdy jäne prinsiptı närse», – dep atap körsettı ol. Atap öter jäne bır jäit: Halyqaralyq muzei künı qarsaŋynda Resei jaǧynyŋ bastamasymen ǧalymnyŋ Memorialdyq muzeiı jäne Tomsk politehnikalyq universitetı arasynda teleköpır şarasy ūiymdastyryldy. Onyŋ barysynda Tomsk universitetınde oqityn qazaqstandyq studentterdıŋ, TPU Muzei kompleksı jäne Q. Sätpaev memorialdyq muzeiı qyzmetkerlerınıŋ, sondai-aq Ş. Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia instituty ǧalymdarynyŋ qatysuymen beinemäslihat bolyp öttı.
Baqytjamal Aitmūhambetova,
Akademik Q. Sätpaev atyndaǧy
Memorialdyq muzeidıŋ direktory
