Qazaqtyŋ bas aqyny Abai Qūnanbaiūlynyŋ mūrasyn zertteu jäne onyŋ oqytyluy turaly universitet oqytuşysynyŋ tüigenderı.
Abai mūralary tereŋırek zerttele bastaǧannan berı joǧary oqu oryndarynda abaitanudyŋ arnaiy kursy men seminar sabaqtar ötkızılıp bastady. Degenmen, būl pänge jastardyŋ qyzyǧuşylyǧy qandai? Jas ūrpaqqa aqyn mūrasy qalai nasihattaluda? Būl turaly Abai atyndaǧy ūlttyq pedagogikalyq universitetınıŋ Abaitanu ǧylymi zertteu ortalyǧynda 8 jyldai qyzmet etken ūstaz Gauhar Abduǧapparqyzynan sūrap bıldık.
- Gauhar hanym, Abaitanu pänınen joǧary oquoryndarynda 8 jyl bılım berdıŋız. Abai ılımıne qyzyǧuşylyǧyŋyz qalai bastaldy?
- Men Abai atyndaǧy ūlttyq pedagogikalyq universitetınıŋ Abaitanu ǧylymi zertteu ortalyǧynda 8 jyl jūmys ıstedım. Al jalpy bılım berıp kele jatqanyma - 24 jyl.
Abai ılımıne qyzyǧuşylyǧym studenttık jyldan bastaldy. Belgılı abaitanuşy ǧalym Mekemtas Myrzahmetūlynan Abai mūrasy jönınde bırneşe jyl därıs tyŋdap, abaitanudan alşaq kete almadym. Keiın Mekemtas Myrzahmetūlynyŋ şäkırtterı Jamal Şoiynbet, Maqsat Älıphan aǧailarymyzdyŋ eŋbekterın oqyp, därısterın tyŋdadyq. Tıptı, olarmen qatar jürıp bır qyzmette de boldyq. Maǧan Abai ılımı, onyŋ filosofiiasy maǧan erekşe ūnaidy. Oǧan Abai Qūnanbaiūlynyŋ eŋbekterınen bölek, osy ūstazdarym da äser ete aldy.
Mekemtas Myrzahmetūlynyŋ abaitanu salasynda jazǧan ǧylymi zertteulerı men eŋbekterın ünemı kündelıktı tırşılıkte, sabaqta da qoldandym. Abaitanu salasyn tereŋınen zerttep, qarastyryp, ünemı ızdenıste boldym.
«ABAI ILIMI ÖZ DEŊGEIINDE DÄRIPTELMEDI»
- Bügınde Abaitanuǧa qyzyǧatyn jastar köp pe?
- Abaitanuǧa qyzyǧatyn jastar joq desem de, köp desem de qisynǧa kelmeidı. Mekemtas Myrzahmetūlynyŋ ülken eŋbegınıŋ arqasynda köptegen joǧarǧy oqu oryndarynda abaitanu pänı därıs bolyp endı. Būl - öte ülken eŋbek.
Abaitanudy oqytqanda, tek Abai Qūnanbaiūlynyŋ ömırı, eŋbek joly, şyǧarmalary aitylmaidy. Onda bükıl qazaqtyŋtarihy, ädebietı, mädenietı, sonau türkı düniesı kezınen Iаssaui, äl-Farabimen bailanystyryp tereŋınen qozǧalady. Sondyqtan Abai ılımıne üŋılgen ärbır jas abaitanuǧa qyzyqpai qoimaidy.
Studentter būryn estımegen, köp aityla bermeitın jaŋa tyŋ derekterdı estıgen kezde taŋǧalyp ta, qyzyǧyp ta jatady. Söitıp jadyrap, özderınıŋ oilaryn aityp, naqty berılgen ädebietterdı oqyp kelıp, odan ülken erekşe quanyşpen kelıp sabaǧyn aitady. Ärine, jastar jaŋalyqty jüregımen qabyldaidy.
Al abaitanuǧa qyzyǧatyn jastardyŋ köp bolmauy osy Abaidyŋ bükıl ǧūmyry, filosofiialyq tereŋ oilary, öz deŋgeiınde, öz därejesınde älı de tanylmaǧandyǧy bolsa kerek.
Mūhtar Äuezov aitqandai “Abai - ülken mūhit, bız jai ǧana sonyn şetın ǧana zerttedık”. Abai Qūnanbaiūly öz därejesınde zerttelmei kele jatyr. Qazırgı jastar Abai Qūnanbaiūlynyŋ atyn bıledı, aqyn ekenın bıledı. Al onyŋ filosofiiasyna tereŋ üŋılmeidı.
«ABAI MŪRASYNDAǦY TERMİNDER TOLYQ TALDANBADY»
- Sızdıŋşe, Abaidyŋ mūralaryn zertteu men tüsınudegı negızgı qiyndyqtar qandai?
- Abaidy zertteu Alaş ziialylarynan, keiın Mūhtar Äuezovten bastau alǧan. Olar Abaidyŋ mūralary jönınde özderınıŋ teoriialyq oilaryn aityp ketken. Abaidyŋ öz därejesınde tüsınuge tyrysqan. Jyldar boiy Abai mūrasy zerttelıp keledı. Bıraq alpysynşy jyldardan berı, Mūhtar Äuezov qaitys bolǧannan keiın osy Abai mūrasyn zertteu mäselesındegı eŋ ülken qiyndyq – Abai mūrasyndaǧy termin sözderdıŋ tolyq taldanbauy. Aqynnyŋ eŋbekterınde Rabǧuzi, Nauai, Iаssaui mūralarymen bailanysatyn köptegen terminder bar.
Mäselen, naziragöilık, jauanmärttılık degen terminder kezdesedı. Būl sözder Maqsat Älıphan, Mekemtas Myrzahmetūlynyŋ kıtaptaryn da taldanǧan. Alaida, Abaidyŋ eŋbekterın de taldanyp, tüsındırudı qajet etetın terminder öte köp.
Abai özı medresede oqyp, 11 jasynan bastap, parsy, arab tılderın erkın meŋgergen. Ol şyǧys ädebietın tūpnūsqada oqyp tanysqan. Sondyqtan Abaidyŋ eŋbekterınde şyǧys ädebietınen alynǧan terminder öte köp.
Kezıŋde bız patşalyq Reseidıŋ qol astynda boldyq. Ol kezeŋderde bızge şyǧys älemın aitu, dıni taqyrypty qozǧau müldem rūqsat etılmedı. Bızde taza tüpnūsqadan iran, parsy, arab tılderın oqyp, tanysyp, onyŋ terminologiiasyn tüsındıretın ǧalymdar sausaqpen sanarlyqtai az. Sondyqtan būl kenjelep tūr.
«JASTARDYŊ ZEIININ ŪSTAP QALU QİYN»
- Abaidyŋ şyǧarmalaryn oqytu barysyndaqandai ädıster men täsılder qoldanǧan dūrysdep oilaisyz?
– Qazır jastar jaŋaşyldyqqa ūmtylady. Olardyŋ zeiının ūstap qalu qiyn. Bır taqyrypty alyp, ūzaq uaqyt därıstı oqyp beru studentterdı jalyqtyrady. Sondyqtan türlı jaŋaşa ädıs-täsılderdı paidalanuǧa, zamanǧa sai jaŋaşa ädıstermen de oqytuǧa bolady. Toppen de jūmys ısteuge bolady.
Abai - ülken ǧylym. Onyŋ ılımınde şyǧys ta, batys ta, türkı de, Qazaqtyŋ tragediiasy bar, qazaqtyŋ orystanuy da, qazaqtyŋ köz jasy da bar. Abaida jürek mäselesı, jan men tän mäselesı qozǧalady. Abai adamnyŋ ömırge kelgenımen ömırınıŋ soŋyna deiıngı ösu prosesınıŋ barlyǧyna toqtalady. Söitıp baryp, jarty adam, jarym adam, tolyq adam, pende dep adamnyŋ özın bırneşe terminderge böledı. Ärqaisysyna tüsınıkteme beredı. Būlardyŋ ärqaisysy – jatqan tereŋ oi. Sondyqtan, eŋ bastysy jastarǧa Abai mūrasyn dūrys nasihattau qajet. Abaidy oqyǧan adam, özın tanidy, özın tanyǧan, dami tüspek.
— Joǧary oqu oryndarynda studenttergeAbai ılımın oqytu deŋgeiı qalai? Köŋılıŋıztola ma?
– Abaitanu sanauly oqu oryndarynda ǧana oqytylady. Men barlyq universitetterde oqytylu kerek dep esepteimın. Kezınde Mūhtar Äuezov, keiın Mekemtas Myrzahmetūly bastap, Abaitanudy bılım ordalaryna pän etıp qosty.
Būl bız üşın ülken quanyş boldy.
Qazır mektepterde Abaitanuǧa az bolsa da uaqyt bölgen. Alaida, odan beretın mūǧalımderdıŋ Abai ılımın qanşalyqty tüsıne alǧany belgısız. Özderı ūǧynbaǧan mūǧalım balaǧa qalai üiretpek?! Sondyqtan är bolaşaq pedagog oqu ornynda abaitanuǧa nazar audarǧany jön.
– Sūhbattasqanyŋyzǧa rahmet!
Dana Nūrmūhammed
«Adyrna» ūlttyq portaly
