Qazaqstanda säläfilık ideologiialyq aǧymdardyŋ sopylardan basymdyǧynyŋ keibır erekşelıgıne toqtala keteiık. Arab tılındegı «säläf» sözı «aldyŋǧy ötkender, būrynǧylar» degen maǧyna beredı. Säläfizm – alǧaşqy mūsylman qauymynyŋ zamanyn «altyn däuır» sanap, soǧan negızdelgen qoǧamdyq qatynastar qūrudy közdeitın HII ǧasyrdyŋ basynda paida bolǧan ideologiialyq aǧym, säläfitter osy joldy «taza dın» dep sanaidy. Säläfizm ideologiiasy özge dıni mazhab- tardy, sopylyq tariqattardy moiyndamaidy. Qazır säläfizm Saud Arabiiasynyŋ resmi dını ärı saiasi-ideologiialyq doktrinasy sanalady.
Saud Arabiiasy koroldıgı atauymen qūrylǧan memlekettıŋ islam dınınıŋ tarihi bastauyna sebepşı bolǧan Mädina, Mekke siiaqty qalalardy qamtuy säläfizm ideologiiasyna artyqşylyq berıp tūr. Mūsylmannyŋ bes paryzynyŋ bırı – qajylyqtyŋ Saud Arabiiasy belgılegen tärtıppen ötkızıluı osy sanatqa jatady.
Sondyqtan Qazaqstandaǧy säläfilık aǧym ideologiiasynyŋ taraluynyŋ bır baǧyty qajylyq arqyly jüzege asyp jatqanyn aita ketken jön. Mūny Qazaqstan men Saud Arabiiasynyŋ özara mädeni bailanysy dep te qarastyruǧa bolady. Būdan basqa ekı eldıŋ investisiia, sauda salasynda jäne basqa da ekonomikalyq bailanysy bar.
Halyqaralyq deŋgeidegı jylyşyraily qarym-qatynas resmi Astananyŋ säläfilık ideologiiaǧa qarsy naqty ärı qataŋ pozisiia ūstanuyna qolbailau bolyp tūrǧan siiaqty. Mysaly, Qazaqstan sottary «Hizbut-Tahrir», «Tabliǧi jamaǧat» siiaqty keibır ūiymdardyŋ qyzmetıne tyiym saldy. Bıraq, būl ūiymdardyŋ el aumaǧynda adamzatqa qarsy qylmys jasaǧany jönınde naqty faktı joq. Esesıne Aqtöbede qaruly «jihad» jasaǧan toptyŋ nemese Siriiaǧa «halifat» qūru üşın soǧysqa attanǧan jüzdegen qazaqstandyqtyŋ säläfizmnıŋ radikal ideologiiasymen ulanǧanyn jūrttyŋ bärı bıledı. Qazaqstan bilıgı tek Atyrauda jarylys ūiymdastyrǧan «Halifat sarbazdary» siiaqty säläfizm ideologiiasyn negızge alyp qūrylǧan jekelegen ūiymdarǧa ǧana ükım şyǧardy. Osyndai oqiǧalardy saraptai kele, resmi Nūr-Sūltannyŋ säläfizm ideologiiasyna qarsy naqty qadamdarǧa bara almauynyŋ sebebın Saud Arabiiasymen aradaǧy qarym-qatynasty būzǧysy kelmeuımen ǧana tüsındıruge bolady.
Ärine, syrttai araǧanda, dıni ekstremizm men terrorizmge qarsy küreste Saud Arabiiasy men Qazaqstan özara ärıptestık tanytyp otyr- ǧandai körınedı. Onyŋ mysaly retınde Saud Arabiiasy sol elde jasyrynyp jürgen Abduhalil Abdujabbarov («şeih Halil»), Dılmūrat Mahamatov (Abu Muhammad), Nazratulla Abdulkadirov (Abu Mariam) siiaqty destruktivtı uaǧyzşylardy Qazaqstannyŋ ötınışımen qamauǧa alyp, keibırın ekstradisiia jasap ülgerdı. Būl aqylǧa syiymsyz bolyp körınuı mümkın. Aitalyq, Abduhalil Abdujabbarov säläfizmnıŋ sururitter tarmaǧynyŋ uaǧyzşysy boldy. Al sururitter Saud Arabiiasynyŋ AQŞ-pen äskeri ärıptestıgıne qarsy qūrylǧan dıni-saiasi aǧym ekenı, olar kez kelgen «käpır» elmen bailanys jasaudy künä sanaityny belgılı. Sondyqtan sururitter 1991 jyldan (Parsy şyǧanaǧyndaǧy daǧdarysqa orai AQŞ sol jyly Saud Arabiiasymen äskeri kömek beru jönınde kelısım jasady) berı Saudiia Koroldıgınıŋ opponentterı sanalady. Osy tūrǧydan alǧanda, Saud Arabiiasynyŋ Qazaqstanda mūsylmandardyŋ radikaldanuyna sebepşı bolǧan uaǧyzşy Abduhalil Abdujabbarovty ūstap beruı zaŋdy qūbylys. Al Saud Arabiiasy men AQŞ-tyŋ äskeri ärıptestıgın «mūsylman älemınıŋ qauıpsızdıgınıŋ kepılı» tūrǧysynan täpsırlep, Saudiia korolıne qiyn kezeŋde qoldau bıldırgen dıni ideologtardyŋ közqarasyn qoldaǧandar «mathalitter» dep atalady. Joǧaryda aty atalǧan Dılmūrat Mahamatov pen Nazratulla Abdulkadirov säläfizmnıŋ osy baǧytynyŋ ökılderı bolatyn. Olai bolsa, «Saud Arabiiasy bilıgı sol eldı panalap jürgen qazaqstandyq madhalitterdı şetınen nege ūstap berıp jatyr?» degen tüsınbestık tuyndauy mümkın.
Taiau Şyǧys pen Arab tübegındegı, Parsy şyǧanaǧy maŋyndaǧy saiasi proseske köz jügırtsek, soŋǧy jyldary ekonomikasy mūnai-gaz öndırısıne täueldı elderdıŋ Europa men AQŞ-qa qatysty saiasatynda eleulı özgerıs baiqalady. Äsırese, dinastiialyq qauymdasu täsılımen basqarylatyn Saud Arabiiasy bilıgınıŋ ışınde qaişylyq bar. Koroldıkte joǧarǧy lauazymdy qyzmet atqaratyn hanzadalardyŋ bırsypyrasy batys elderımen, äsırese AQŞ-pen qarym-qatynasqa syni tūrǧyda qaraityn siiaqty. Saud Arabiiasynyŋ Stambuldaǧy konsuldyǧynda osy jyldyŋ qazan aiynda amerikalyq Washington Post basylymynyŋ ūlty arab jurnalisı Jamal Haşoggidıŋ aiuandyqpen öltırıluı beker emes. Jurnalistıŋ ölımıne qatysty tergeu Saud Arabiiasy bilıgındegı joǧary lauazymdy adamdardyŋ osy qylmysqa tıkelei qatystylyǧyn körsettı. Al keibır sarapşylar Saud Arabiiasy men aimaqtaǧy basqa da memleketterde mathalitter jeŋılıs tauyp, säläfizmnıŋ sururittık dıni-saiasi ideologiiasy keŋınen qanat jaiyp, memleketterdıŋ halyqaralyq saiasattaǧy ūstanymyna qatty äser ete bastaǧanyn aitady.
Saud Arabiiasyn panalap barǧan säläfizmnıŋ qazaqstandyq mathalit uaǧyzşylarynyŋ şetınen qamauǧa alynyp jatuynyŋ basqa da sebebı bar. İdeologiiasynyŋ tüpkı tıregı säläfilık bolǧanymen, qazaqstandyq mathalitter men sururitterdıŋ arasyndaǧy qaişylyq būrynnan uşyqqan. Saiasi ūstanymy mathalitterdıkı siiaqty «baisaldy» bolmasa da, Qazaqstanda sururitterdıŋ yqpaldy ekenı baiqalady. Olardyŋ qadaǧalauyndaǧy «Asyl arna» dıni-tanymdyq telearnasy emın-erkın habar taratyp jatyr, qajylyq, kışı qajylyq siiaqty dıni räsımdı öteuge alyp baratyn turistık kompaniialarǧa da yqpaly bar, dıni-tanymdyq ädebiet şyǧaratyn qorlar qūryp alǧan, ūlttyq salt-dästür men ruhaniiat taqyrybyn jeleuletıp ärtürlı seminarlarda jasyryn uaǧyzyn emın-erkın jürgızedı jäne t.b. Al mathalitterdıŋ Dılmūrat Mahamatov, Nazratulla Abdulkadirov, Toirjan İbragimov, Oktam Zauyrbekov siiaqty kösemderı äleumettık jelıdegı nemese jasyryn qūjyralarda şekteulı mümkındıktı paidalanyp qana jalǧyzılıktı uaǧyz jürgızıp keldı. Mūndai kezde aty da, zaty da säläfi bolǧanymen, «ekı qoşqardyŋ basy bır qazanǧa syimaityny» belgılı. Sondyqtan sururitter özderınıŋ qazaq qoǧamy ışındegı üstemdıgı men yqpalyn paidalanyp, bilıktı mathalitterge aidap salyp otyrǧanyn joqqa şyǧaruǧa bolmaidy.
Säläfizm ideologtarynyŋ yqpalymen namazǧa jyǧylyp, dınge bet būrǧan, keiın «qūranşylar» degen aǧymnyŋ liderı sanalǧan filosof Asylbek Musin 2005 jyldardyŋ basynda-aq Qazaqstan syrtqy küşterdıŋ ekpındı saiasatynyŋ şyrmauynda qalǧanyn, şyrmap, matap tastau dıni-saiasi ideologiialar arqyly jürgızılıp jatqanyn aitqan bolatyn. Ol közge ūryp tūrǧan negızgı tört baǧytty anyqtap berdı: Saud Arabiiasy, İran, Türkiia jäne Qytai.
Onyŋ oiynşa, alǧaşqy üş eldıŋ saiasi maqsatty közdeitın dıni ideologiiasy qazaq topyraǧyna tamyr tartyp, äbden küşeiıp alǧan, tıptı QMDB solardyŋ korporativtık odaǧyna ainaldy. Qazaq jerındegı Şyŋǧyshandy därıpteu arqyly jürıp jatqan täŋırşıldık ideiasynyŋ qaitadan tüleu prosesı – älgı üş elden tarap jatqan ideologiialyq intervensiiaǧa qarsylyq, būǧan bırınşı kezekte Qytai müddelı. Kezınde Şyŋǧyshandy talmai nasihattap jürgen filosof Nūrlan Ämıreqūlov pen Asylbek Musin arnaiy kezdesıp, täŋırşıldıktıŋ ejelden buddizmmen bailanysy baryn, qazır būl dıni ideologiiany Qytai aimaqtaǧy elderge baǧyttalǧan ruhani ekspansiia retınde paidalanyp jatqanyn qolmen qoiǧandai etıp däleldep aityp bergen. Alǧaşqyda däleldı būl pıkırdı qabyl alǧan N. Ämıreqūlov Asylbek Musin qaitys bolǧan soŋ täŋırşıldıktı nasihattaudy qaita küşeitıp, Şyŋǧyshandy qazaq ūltyn qūruşy tūlǧa retınde därıptep jatyr.
Dıni ideologiialar qaişylyǧy Qazaqstandy syrtqy küşterdıŋ saiasi küş synasu alaŋyna ainaldyryp jıberdı. Tıptı Saud Arabiiasynyŋ resmi dını sanalatyn säläfizmnıŋ öz ışınde paida bolǧan sururitter men mathalitterdıŋ teketıresı Qazaqstannyŋ saiasi arenasynda körınıs beruı taŋǧalarlyq jaǧdai. Eger säläfizmnıŋ belsendı uaǧyzşylarynyŋ atyn atap, tüsın tüstesek, onda olardyŋ bärı ūlty özbek Qazaqstan azamattary (dındarlar arasynda Daryn Mūbarov özbektengen qazaq, al Toirjan İbragimov özbektengen täjık degen pıkır aitylady) ekenın ärı eldıŋ oŋtüstıgınen (OQO – qazırgı Türkıstan oblysy jäne Jambyl oblysy) şyqqanyn bılemız. Mūndaǧy paradoks uaǧyzşylardyŋ ūlty özbek bolǧanynda emes, oŋtüstıkte tuyp-ösken bır mentalitettı adamdardyŋ sururit jäne mathalit bolyp ekıge jarylyp, säläfizm aiasynda özara aiausyz ideologiialyq küres jürgızıp jatqanynda. Būl Qazaqstandaǧy dıni-saiasi ideologiianyŋ köpqyrly sipatyn ǧana emes, äbden uşyqqan ruhani daǧdarysyn aişyqtaidy.
Dıni-saiasi ideologiiasynyŋ negızgı platformasy şiizmge baryp tıreletın sopylyq tariqattar da Qazaqstandy özara esep aiyrysu alaŋyna ainaldyryp aldy. Türkiialyq kürd Said Nursidıŋ ılımı boiynşa qūrylǧan «nūrşylar» tariqatynyŋ yqpaly Qazaqstanda 90-jyldardyŋ basynda-aq küşeie bastaǧan. Keide olardy «gülenşıler» (Fethulah Gülen esımımen bailanysty, ol qazır AQŞ-ta emigrasiiada jür) dep te aitady. «Gülenşı-nūrşylar» Qazaqstanda türık-qazaq oqu oryndarymen qatar, dıni aǧartu medreselerın de köptep aşyp, ümıt küttıretın qazaq müridterge arnaiy stipendiia berıp, Mysyrdaǧy äl-Azhar universitetınde oqytyp äkeldı. Qazır olardyŋ köbı meşıtterde imamdyq etedı, keibırı dıntanuşy retınde memlekettık qūrylymdarda qyzmette, bas müftidıŋ orynbasary lauazymyna deiın köterılgen «nūrşylar» bar. Mūnyŋ bärı Atatürık qalyptastyrǧan Türkiia Respublikasynyŋ zaiyrlylyq prinsipterın qorǧau üşın ärkez äskeri töŋkerıs arqyly dıni ideologiia şyrmauyna tejeu salyp otyrǧan generaldar men admiraldardyŋ bilıktı azamattyq sektorǧa (Özal – Demirel – Erdoǧan) bergen soŋ etek alǧan jaǧdaidan keiıngı prosess.
Bertınde saiasatyn kürt özgertken Türkiia basşysy Erdoǧan men «gülenşılerdıŋ» arasy uşyqty. Elde «gülenşılerdı» jappai qudalau bastaldy. Türkiia basşysy oqu-aǧartu jūmysymen şetelde jürgen Fethulah Gülennıŋ jaqtastaryn ūstap berıp, «gülenşılerdıŋ» qatysy bar oqu oryndaryn jabu jönınde özge memleketterge resmi ötınış jasaǧan. Ortalyq Aziianyŋ keibır memleketterı Erdoǧannyŋ būl ötınışın qūptady. Al Qazaqstan qazaq-türık universitetterı men liseilerınıŋ äldeqaşan respublikanyŋ bılım beru jüiesınıŋ qūramdas bölıgıne ainalǧanyn, olardyŋ «gülenşılermen» bailanysy joǧyn mälımdep, Erdoǧannyŋ qaharynan araşalyp qaldy. Oqiǧalar tızbegınen körıp otyrǧanymyzdai, Türkiianyŋ ışkı saiasatyna qatysty mäsele qazaq qoǧamyna da äser berıp, bırşama uaqyt dürbeleŋ tuǧyzyp baryp basyldy. Būl jaǧdai Qazaqstanǧa syrttan kelıp jatqan dıni ideologiialarǧa saqtyqpen qarauǧa, olardyŋ şyrmauyna oratylyp qalmauǧa üiretuı tiıs.
Bylaiǧy jūrtqa «zıkırşıler» degen atpen belgılı bolǧan İsmatulla tariqatynyŋ (Qazaqstandaǧy dıni ahualdy retteu maqsatynda qūrylǧan jobanyŋ) da ūlttyq dep aituǧa kelmeitın jaǧy bar. İslamdaǧy sopylyqtyŋ şiizmmen bailanysy jönınde tariqattar ideologiiasynyŋ qatparyn arşyǧan kezde-aq belgılı bolǧan. Al şiizm o basta Arab tübegınde qalyptasyp, keiın qanatyn keŋge jaiǧan mūsylman halifatyn (teokratiia- lyq memlekettı) basqaruǧa qatysty saiasi ideologiialyq közqaras qaişylyǧynan tuyndaǧan aǧym. Şiittık közqarastaǧylar «Paiǧambardyŋ qasietın qany arqyly boiyna sıŋırgen ūrpaqtary ǧana halifatty basqaru qūqyǧyna ie» degen ūstanymda boldy. Osy saiasi közqaras qaişylyǧy qaruly qaqtyǧysqa ūlasyp, şiitter halifat bileuşısınıŋ mūragerı sanap jürgen Huseindı (Paiǧambardyŋ jienı, Älidıŋ ūly) sunnitter äskerı Kerbala şölındegı soǧysta öltırdı. Osy kezeŋde fatimitter (Paiǧambardyŋ qyzy, Hasan men Huseinnıŋ anasy Fatima esımımen qūrylǧan oppozisiialyq qozǧalys) dep atalatyn qozǧalystyŋ paida boluy halifattaǧy saiasi daǧdarystyŋ äbden küşeigenın bıldırse kerek.
Jalpy, saiasi bilıkke talasqan kezde üstem şyqqan toptyŋ özınıŋ qarsylasyn barynşa tūqyr-tuy būrynnan bar ädıs. Keide būl ädıs aiausyz repressiiaǧa ūlasady. İdeiaǧa berık, bıraq qysymǧa şydai almaǧandar jıgerı men amaly tausylǧanda qulyǧy pen sūmdyǧy aralasyp jatatyn jasyryn küres täsılıne köşetını belgılı. Mūnyŋ keibır mysalyna jūma namaz oqyp jatqan kezde şiitterdıŋ nemese sunnitterdıŋ meşıtınde bomba jaryp, talai adamdy opatqa ūşyratqan jankeştılerdıŋ terrorlyq äreketın qosuǧa bolady.
Dıni ideologiialyq közqaras qaişylyǧyna qatysty kürestıŋ beibıt täsılı – qarsylastyŋ keipıne kırıp alyp, qaterden saqtanu. Būl ädıs-aila «taqyia» dep atalady. Talai ǧasyr boiy qatty qysymǧa ūşyraǧan şiitter amaly tausylǧanda osyndai täsılge jügındı. Būl ädıs bylaişa täpsırlenetın: eger jaudyŋ ortasynda qalyp ketseŋ, özıŋnıŋ şynaiy dıni nanymyŋdy jasyryp qaluǧa, tıptı ömırıŋe qater tönıp jatsa, jau ideologiianyŋ uaǧyzşysynyŋ keipın tanytuǧa bolady. Orta ǧasyrlarda Taiau Şyǧys pen Parsy şyǧanaǧy maŋyndaǧy şiizm ideologiiasyna berılgen keibır taipalar «taqyia» ädısıne salyp, özderın sunnitterşe körsete bıldı.
Zertteuşılerdıŋ pıkırınşe, bertın kele «taqyia» qaterden qorǧanudyŋ ädıs şeŋberınen şyǧyp, şiitterdıŋ sunnitterge qarsy ideologiialyq jasyryn küresınıŋ taktikasyna ainaldy. Sopylyq tariqat pırlerınıŋ tügelge juyǧy özderın sunnitter qauymdastyǧyna jatqyzatyny, mazhabtardy mo- iyndaityny saiasi küres koniunkturasynan basqa eşteŋe emes degen pıkır de bar.
Dındı (Qūdai men Qūran) filosofiia arqyly, al dıni sipatty ideologiialardy (sunnizm, şiizm, mazhabtar, tariqattar, täŋırşıldık jäne t.b.) saiasattanu ılımı arqyly tanu konsepsiiasyn ūsynǧan Asylbek Musin «sopylardyŋ Mahdi ideiasyn tym äserlılendırıp jetkızuı jäne ǧajaiypqa bergısız ezoterikalyq tüsınıkterdı hristian dınımen, keide tıptı iudaizmmen qabystyra otyryp körsetuı sunnizmdı ışınen ırıtu üşın jasalyp jatqan ideologiialyq diversiia» degen bolatyn. Ol öz pıkırın däleldeu ışın sopylyq tariqattardyŋ otany sanalatyn Būhara qalasyna jurnalisterden qūralǧan ekspedisiia jıberıp, jinaqtalǧan materialdardyŋ negızınde «Iаdovityi tuman sufizma-1», «Iаdovityi tuman sufizma-2» degen atpen ekı video jasady, İsmattula Äbdıǧappar bastaǧan qazaqstandyq sopylardyŋ İranǧa baryp, bedeldı aiatollalarmen qūpiia keŋesıp qaitqany jönındegı jazbany jariialady.
Filosoftyŋ oiynşa, kezınde adamzat damuynyŋ lokomotivı bolǧan islam älemı elderınıŋ qūldyrauyna bilık üşın talasyp, mūsylmandardy ekıge jarǧan sunnitter men şiitter ǧana emes, sopylyq tariqattar da kınälı. Sebebı şiizmnıŋ qūpiia missiiasyn jüzege asyrmaq bolyp jürgen sopylyq tariqat pırlerı adamzat damuyna asa qajet rasionalizmdı tübegeilı terıstep, ǧylym men bılımnıŋ tamyryna balta şapty, halyqtyŋ monoteistık imanyn qiiali ertegılerımen būzdy, qoǧamda miftık sana qalyptastyryp jür.
Horezm aimaǧynda paida bolǧan sopylyq tariqattardyŋ aŋyz-äpsanalarynyŋ özegıne ainalǧan Şaqpaq ata, Şopan ata, Qoşqar ata, Qaŋǧa baba, Kentti baba, Asar sūpy jäne sol siiaqty kielı ataularǧa qatysty mynadai boljam bar: «Horezmnıŋ boiyndaǧy, Maŋǧystaudyŋ oiyndaǧy 360 äulie» – jahiliia (islamǧa deiıngı däuırdı mūsylmandar osylai ataidy) zamanyndaǧy Arab tübegı taipalarynyŋ Mekkedegı tas qūdailarǧa degen nanym-senımınıŋ jaŋǧyryǧy. İslam tarihynda köşpelı arab taipalary Mekkege jyl saiyn kelıp (mūny olar qajylyq dep ataǧan), özderı aǧaş pen tastan qaşap, januarlarǧa ūqsatyp jasap qoiǧan «360 qūdaiǧa» tabynatyny aitylady. Qysymǧa şydamai Medinege qonys audarǧan Mūhammed paiǧambar küşeigen soŋ özınıŋ jaqtastarymen bırge Mekkege jasaǧan ekınşı saparynda osy tas qūdailardy qiratqan.
Filosof Asylbek Musinnıŋ oiynşa, islamǧa qarsy oppozisiiaşyl ūǧym retınde qalyp qoiǧan «360 qūdaiǧa» degen nanym-senım bırtındep halifattyŋ şetıne qarai ysyryla bastaǧan. Būl Sinai tübegınde «360 qūdai» ideiasynyŋ köp jyldar boiy halyqqa ötımdı bolǧany jönındegı derektermen däiekteledı. Keiın islamnyŋ bırqūdailyq ideia- syna oppozisiiaşyl «360 qūdai» ideiasy halifat auqymynyŋ keŋeiuıne bailanysty Horezm dalasy arqyly Maŋǧystau oipatyna qarai yǧysqan. Keiın būǧan jergılıktı sopylyq tariqat pırlerı de äulie retınde qosylyp, «362 äulielı Maŋǧystau» degen atauǧa ie boldy. Bıraq 362 äulienı tügendep şyǧu mümkın emes, sanamalap şyqqanda olardyŋ esebı qyryqtan aspaidy. Būl sonau Mekkeden quylǧan, bıraq bırqūdaişyl islamǧa moiynsūnbai, oppozisiiaşyl ideianyŋ uaqyttyŋ aiausyz tezıne tüsıp, äbden älsıregen sarqynşaǧy siiaqty.
Sopylardyŋ «Sairamda bar sansyz bab, Türkıstanda tümen bap, eŋ ülkenı – Arystan bab» dep sairaityn söz tırkesterı de tūrlausyz. Iаssaui atyn jamylǧan sopylyq tariqat ılımı boiynşa, Arystan bab esımdı sahaba Mūhammed paiǧambar bergen bır qūrmany qūrttaǧan tısınıŋ quysyna salyp saqtap, tört ǧasyrdan keiın Sairam qalasynda tuǧan Ahmet degen balaǧa jetkızedı. Osy missiiany aiaqtaǧan soŋ Arystan bab ejelgı Otyrar qalasynyŋ maŋynda dünie salady. Oǧan arnap sol jerde kesene tūrǧyzylǧan. Ertegıge ūqsas būl oqiǧany tarihi şyndyq dep qarastyru beker. Sebebı Qyrǧyzstannyŋ Jalalabad aimaǧynda Arys- tan bab esımdı adamnyŋ da kesenesı bar. Sopylyq tariqat silsalasyn (tariqat bastauynda bolǧan pırlerdıŋ kielı şynjyrly tızbegı) zertteuşılerdıŋ pıkırınşe, Arystan bab degen – adamnyŋ esımı emes, ol sopylyq tariqattyŋ ruhani jazirasynyŋ basşysynyŋ lauazymdy ataǧy ǧana. Degenmen Qoja Ahmet Iаssauige qatysty aŋyzdyŋ būl baǧyty zertteu üşın maŋyzdy emes. Maŋyzdysy – Qoja Ahmet Iаssauidı Mūhammed paiǧambarmen bailanystyrǧan Arystan babtyŋ tegı men onyŋ äreketıne qatysty mäsele.
Aŋyz boiynşa, Paiǧambar qūrma jep otyrǧanda bır qūrma auzynan tüsıp kete beredı. Ol būl jaǧdaiǧa oilanyp qalady da, auzynan tüsıp qala beretın qūrmany Arystan babqa berıp, «şyǧysta bırneşe ǧasyrdan keiın ömırge keletın ǧūlamaǧa aparyp berudı» amanat etedı. Arystan bab qūrmany auyz quysyna salyp alyp, bırneşe ǧasyr sapar şegıp el aralaidy. Aŋyzda aitylatyn būl oqiǧa – Qoja Ahmet Iаssaui körnektı ökılı bolyp tabylatyn naqyşband sopylyq aǧymynyŋ ideologiialyq tūǧyrnamasyndaǧy maŋyzdy mäsele. Sebebı, logikaǧa salsaq, älgı qūrmaǧa Paiǧambardyŋ sılekeiı jūqqan, ol Arystan babtyŋ auzyna tüsken soŋ, sonyŋ sılekeiımen taǧy da şylanǧan. Sol «qasiettı» qūrmany keiın Qoja Ahmet Iаssaui jep qoiǧan soŋ, oǧan erekşe qasiet daridy. Sopylyq tariqattar ılımınde «erekşe jaralǧan adamnyŋ» qasietı qan arqyly ǧana emes, organizmnen bölıngen kez kelgen sūiyqtyq arqyly da jūǧa beredı. Sondyqtan sopylyq ılımde pırlerdıŋ auyzǧa tükıru dästürı qalyptasqan, müridter pırlerdıŋ däret suyn nemese aiaǧyn juǧan suyn ışıp qoiady, «pırge qol beru» räsımı (pırdıŋ qolyn süiıp, qol terısın jalap, onyŋ qasietın jūqtyryp alu) jäne t.b. bar. Sol siiaqty myna aŋyzda Qoja Ahmet Iаssaui Mūhammed paiǧambardan ǧana emes, Arystan babtan da qasiet jūqtyryp alǧan degen silsala şynjyrynyŋ tızbegı däiektelıp otyr.
Al būl aŋyzdaǧy «sopylyq tariqattardyŋ şiizmnıŋ qūpiia missiiasyn oryndauşy ekenın» qalai körsetuge bolady? Mysaly, sopylyq silsalada Arystan bab Qoja Ahmet Iаssauidıŋ alǧaşqy ūstazy sanalady. Olai bolsa, Arystan bab degen kım? Būl sūraqqa sopylyq silsalany uaǧyzdauşylar ekı türlı jauap beredı. Bıreulerı Arystan babtyŋ şyn esımı – ūlty parsy sahaba Salman Farsi dese, ekınşı pıkır boiynşa, Arystan bab – törtınşı ädıl halif Älidıŋ parsy äielınen tuǧan balasy, Mūhammed ibn Äli äl-Hanafiianyŋ däl özı nemese sonyŋ ūrpaǧy. Mūnda şyndyqqa janasatyn eşteŋe joq, sebebı aty bırınşı atalǧan adamnyŋ İrak jerınde mazary bar jäne ol Paiǧambardyŋ zamandasy bolmaǧan, al Älidıŋ üşınşı ūly Mūhammed äl-Hanafiia Mädinada jerlengen. Sondyqtan mūndaǧy silsala sipatynda qūras- tyrylǧan ideologiianyŋ mazmūndyq özegıne ǧana nazar salǧan jön. Iаǧni ideologiialyq mazmūnnyŋ astaryna köz salsaq, Arystan babqa telitın ekı adamnyŋ da parsylarǧa qatysy bar. Būl şiizm- nıŋ damuyna parsy ūltşyldyǧynyŋ äserı bolǧanynan jäne sopylyqtyq dıni ideologiialyq ūstyny şiizmmen tıkelei bailanysty ekenınen habar berıp tūr.
Arystan babty Älidıŋ üşınşı ūlyna teŋeu de beker emes. Şiizmnıŋ Mūhammed paiǧambardan keiın halifatty basqaruǧa qatysty saiasi közqaras qaişylyǧynan tuǧanyn būǧan deiın aittyq. Sondyqtan da şiizmnıŋ «12 qasiettı imam» silsalasynynyŋ şynjyrly tızımınde Paiǧambardyŋ tuysy ärı küieu balasy Äli bırınşı tūr. Eger Ahmet Iаssauige Paiǧambardan qūrma jetkızgen Arystan bab Älidıŋ üşınşı ūly Mūhammed äl-Hanafiia- nyŋ tap özı nemese sonyŋ ūrpaǧy dep eseptesek, onda sopylardyŋ būl aŋyzy «mūsylmandardy Paiǧambardyŋ ūrpaqtary basqaru kerek» degen şiiterdıŋ saiasi ūstanymyna döp keledı.
Sufizmnıŋ «aqidasy», iaǧni dıni senımı men qasiettı tasauuf mınäjatyn negızdep bergen ūlty arab Muhiddin ibn Arabidı şiitter pır tūtady jäne şiǧalardyŋ ruhani ortalyǧy Kum qalasyndaǧy medreseler men dıni oqu ortalyqtarynda ibn Arabidıŋ eŋbekterın arnaiy oqytady. Sebebı ol şiizm doktrinasyndaǧy tasauff/irfan mınäjatynyŋ ūstanymdaryn jüielep berdı. Jalpy orta ǧasyrlarda İrak pen İran jerınde tasauuf pen irfan mınäjaty qatar damydy. Sondyqtan bolsa kerek, Ahmet Iаssauige Būharadaǧy däruış med- resesınde därıs bergen, ūlty parsy ūstaz Iýsup Hamadanige (İrannyŋ Hamadan qalasynda tuǧan) şiitter de qūrmetpen qaraidy. Būl sufizm men şiizm ılımınıŋ özara tyǧyz bailanysyn körsetıp tūr.
Sopylyq tariqattar ılımınde Mähdi ideiasy erekşe oryn alady. Mähdi jönınde Qūranda bır söz joq, ol hadisterdı täpsırleu kezınde paida bolǧan ūǧym. Mūsylman qauymy adasqan tūsta tura jolǧa baǧyttauşy Mähdi – sany jaǧynan köp sunnitterden ünemı zäbır körıp kele jatyrmyz dep qaiǧyratyn şiitter üşın ädılettılıktı qalpyna keltıruşı küresker. «Aqyrzaman aldynda kökten İsa tüskende jetı qabat jer astynan şyǧyp, Dadjalǧa qarsy bırge soǧysatyn Mähdi» ideiasy Älidıŋ ekınşı ūly Huseinnıŋ Kerbala şölındegı ölımınen keiın şiittık dıni ideologiianyŋ maŋyzdy bölıgıne ainaldy. Şiitterdıŋ bır bölıgı Mähdi dep Huseindı tanidy, al jüielengen şiizmdegı «qasiettı 12 imam» silsalasynyŋ şynjyrly tızbegındegı 12-şı «jasyryn» (joǧalyp ketken) imamdy Mähdi dep bıledı jäne ol «Mūhammed paiǧambardyŋ ūrpaǧynan bolady».
Özderın sunnitter qauymdastyǧyna jatqyzatyn sopylyq tariqattardyŋ dıni ideologiiasynda da Mähdi ideiasy erekşe oryn alǧan. İsmatulla tariqatynyŋ «taqsyrlary» men belsendı müridterı sottalar tūsta «Aqiqat» atty ekı bölımnen tūratyn derektı film tüsırgen jurnalist Mūrat Esjannyŋ «Men körgen İsmatulla» degen maqalasynda «zıkırşı» sopylardyŋ Mähdi ideiasy şiiterdıŋ tüsınıgımen bırdei, tek onyŋ keibır tūsyn özderınıŋ ıs-äreketıne säikestendırıp täpsırleitının» aitady. Jurnalistıŋ pıkırınşe, qazaqstandyq sopylardyŋ pırı Mähdi ideiasyn ekı bölıp jüielegen. «Adamzattyŋ kütken süienışı, äzıretı Mädı (Mähdi)» bölımınde «Paiǧambar äuletıne jatatyn», «betınde qaly bar» (İsmatullanyŋ da betınde qaly bar) Mähdi qazırgı İran elınıŋ şyǧysyndaǧy Horasanda paida bolatyny, «jūmysyn 1979 jyly bastaityny» (osy jyly İranda islam şiittık revoliusiiasy boldy) jönınde qyzyqty sipattamalar bar. Sondai-aq «Mähdidıŋ kömekşısı» bolady, ol «şyǧys elınen şyǧady», «saqaly sirek», «aiaǧyn syltyp basatyn», ūlty «arab emes» adam, «1991 jyly aqiqat taŋynyŋ şapaǧy ǧana körınedı, adamzatty qaptaǧan qaraŋǧylyq perdesı jyrtylady», «2001 jyly aqiqat taŋy atady, äzıretı Mädınıŋ ılımı qoǧamǧa keŋınen taraidy», «2010 jyly köptegen elge jaiylady». Onyŋ «köp zıkır salyp, köp jylaityn», qolynda «kök tuy bar» «313 şäkırtı bolady», «Mädını qoldaidy», bärı bırıgıp alyp Mekkege qarai jüredı, jolai «İraktaǧy äulie-jaqsylar», «Siriiadaǧy qyryq şılten men paiǧambar äuletterı olarǧa baryp qosylady», t.s.s.
Şiittık nanymdaǧy Mähdi ideiasy erte zamandaǧy mūsylman qauymyndaǧy saiasi közqaras qaişylyǧynyŋ tarihyn ǧana emes, bügıngı saiasi ambisiiasy basym ekı eldıŋ – şiittık İran men säläfilık Saud Arabiiasynyŋ Taiau Şyǧys aimaǧyndaǧy teketıresın ünemı eske salyp otyrady. İrak pen Siriia jerındegı qantögıstıŋ ekonomikalyq müddeden keiıngı ekınşı sebebı – bırı ekınşısınıŋ nanym-senımıne tözbeitın dıni ideologiialardyŋ qaqtyǧysy. Al auyq-auyq jūma namaz kezınde şiitter sunnitterdıŋ, sunnitter şiitterdıŋ meşıtın ışınde qūlşylyq jasap jatqan jüzdegen adamymen qosa jaryp jıberetın oqiǧalarǧa nanym-senım qaişylyǧynan tuyndaityn öşpendılık qana sebep. Ärine, Qazaqstanda jäne oŋtüstıgın orap jatqan türkı respublikalarynda şiitter joq, bar bolsa, olardyŋ sany tym az. Degenmen, joǧaryda aitylǧan jaittardy esepke alsaq, şiizmnıŋ jasyryn («taqyia») ideologiiasynyŋ qanat jaiyp bar jatqanyn seze bastaimyz. Būl aimaqtaǧy dıni ahualdy kürdelendıre beredı. Osyndai kezeŋde İsmatulla siiaqty sopylyq tariqat pırlerı sol ideologiianyŋ maqsatty müddesın aşyq uaǧyzdaǧany qauıptıŋ būltyn tıptı qoiulata tüsetını anyq.
Älem mūsylmandary Mekke men Mädina qalalaryn dınnıŋ bastauy ärı islamnyŋ qazırgı ortalyǧy sanaidy. Şiizmdı resmi dıni ideologiia retınde qabyldaǧan İran İslam Respublikasy Saud Arabiiasynyŋ osy artyqşylyǧyn älsıretkısı keledı. İmam Huseinnıŋ ölgen künıne orai aza tūtu, Mähdidı kütu, Mähdige qūrmettı oryn daiyndap qoiu siiaqty räsımder memlekettık ideologiianyŋ özegıne ainaldy. Osy jäne saiasi basqa sebepterge qatysty qarsylyǧyn bıldırgen Saud Arabiiasynyŋ bilıgı İranǧa qajylyq kvotasyn bermei qoiǧan kezderı de boldy. Jalpy, sunnizm men şiizm arasyndaǧy qaişylyq Ündıstannan Gibraltarǧa deiıngı aimaqtaǧy elderdıŋ şeşımın taba almaityn kürdelı saiasi problemasyna ainalyp otyr.
Sopylyq tariqattardyŋ ideologiiasynda islamdy ortalyqsyzdandyru baǧyty bary da jasyryn emes. «Babtardyŋ baby – Horasanda, sansyz babtar – Ündıstanda, Babtar basy – bab Aryslan», «Türkıstanda tümen bab, Sairamdaǧy sansyz bab, Otyrardaǧy otyz bab», «Maŋǧystauda pır Beket, Türkıstanda Qoja Ahmet», «Arystan babqa tüne, Qoja Ahmetten tıle» siiaqty tırkesın qūrastyru üşın aita salǧan aqyndardyŋ öleŋ joldary dälelı tügel aqiqattai halyq nanymyna sıŋısıp kettı. Mysaly, Būhara maŋyndaǧy Bahauidin Naqyşband (naqyşband sopylyq tariqatynyŋ negızın saluşy) kesenesı aimaqtaǧy mūsylmandardyŋ qūldyq ūryp, ziiarat etetın kielı ornyna ainaldy, al Būhara qalasy Hanafi mazhabyna yqpaldasqan sopylar üşın de Mekke men Mädinadan bır kem emes. Soŋǧy jyldary «Türkıstan – iısı mūsylmannyŋ ruhani ortalyǧy, sondaǧy Qoja Ahmet Iаssaui kesenesıne üş ret ziiarat etu – bır qajylyqqa teŋ» degen kesımdı söz aitylyp jür. «Arabqūl bolmaiyq!» dep jiı aitylatyn ūrandy sözde de dıni öşpendılıktıŋ jelı esedı. Osyndai tym ūşqary ideologiia, islam dınındegı Mekke men Qaǧbany kereksız etu basqa dıni ideologiia ökılderınıŋ, äsırese säläfizm uǧyzşylarynyŋ aşu-yzasyn tudyryp otyr. Tıptı qazaq ziialy qauymynda bedeldı tūlǧanyŋ: «Qūdaiǧa serık qosatyn Iаssaui kesenesın qiratyp, typ-tipyl qylyp tastau kerek» degen öşpendı pıkır aitqany bar.
Bırde men osy mäsele boiynşa Asylbek Musinnıŋ pıkırın sūradym. Onyŋ oiynşa, radikal oi özıne qarsy radikal pıkır tuǧyzatyny zaŋdy qūbylys, būl mūsylmandar arasyndaǧy özara öşpendılıktı küşeite beredı. Şiizm men sunnizm arasyndaǧy qaişylyq tym tereŋdep ketken. Äzırge ony islam qauymdastyǧy diskursynda şeşu mümkın emes, Taiau Şyǧys pen Parsy şyǧanaǧy maŋynda älemnıŋ alpauyt elderınıŋ müddesı qaişylasyp tūr. Onyŋ oiynşa, Ortalyq Aziianyŋ postsovettık respublikalarynda nemese jeke-dara Qazaqstan aumaǧynda dıni ideologiialar kikıljıŋınıŋ qaqtyǧysqa aparatyn qaupın seiıltuge bolady. Bırınşı kezekte sopylyq tariqattar kult jasap otyrǧan ǧimarattar men tūlǧalardy tūmşalap tastaǧan mifterdı ǧylymi zertteu jasau arqyly ezoterikalyq tüsınıkten aryltu kerek. Mysaly, Ahmet Iаssauidıŋ «Diuani Hikmetın» dın filosofiiasy retınde emes, poeziialyq şyǧarma dep qarastyrǧan jön. Al aqyn tūlǧasyn miftendırudıŋ tıptı jönı joq. «Diuani Hikmettı» de, Qoja Ahmet Iаssauige Ämır Temır salyp bergen alyp keşendı kesenenıŋ de qūndylyǧyn adamzat mädenietınıŋ erte zamannan jetken eskertkışı retınde qaras- tyrǧan jön. Odan özge fenomen ızdeuge ǧylymi negızdeme joq. Kesenenı säulet önerınıŋ jetıstıgı retınde qarastyra otyryp, Ämır Temır patşalyǧynyŋ soltüstıgındegı dala halqyna otyryqşylyq ömırdı därıpteuge tyrysqanyn nemese alyp ǧimaratty terıskeiden ünemı şapqynşylyq jasai beretın köşpendılerge ses körsetu üşın salǧanyn da ūmyt qaldyruǧa bolmaidy. Sonda ǧana Ahmet Iаssaui tūlǧasy men oǧan arnap salynǧan kesenenıŋ şynaiy qūndylyǧy aşylady.
Asylbek Musinnıŋ oiynşa, qiialdan tuǧan miftı nemese belgılı bır tūlǧany tym asyra därıpteu negızınde ideologiia jasaudyŋ tübı jaqsylyqqa aparmaidy. Alǧaşqyda «Qūdaidan basqa qūdai joq» prinsipıne negızdelgen islam dınındegı kertartpa prosess Mūhammed paiǧambardyŋ qazasynan ke-iın-aq bastalǧan, türlı müdde közdegen dınpazdar hadister men sünnettı oilap tapty, Qūrandy öz müddesınıŋ yŋǧaiyna salyp täpsırledı, sonysyn qauymǧa ömır sürudıŋ etiketı retınde ūsyndy. Sonyŋ kesırınen dın atyn jamylǧan saiasi ideologiialar qanat jaidy. Al dın – Qūdai men Qūran sol ideologiialardyŋ kepılınde qaldy. Sondyqtan da dındı ideologiialardyŋ şyrmauynan bosatyp, azat etu kerek. Filosoftyŋ pıkırınşe, Mūhammedtıŋ paiǧambarlyq missiiasy onyŋ qazasymen bırge aiaqtalǧan. Al onyŋ küibeŋ tırşılıgın, ädetı men mınezın därıptep, ülgı tūtu islamnyŋ basty prinsipın būzady, būl Qūdaiǧa serık qosqanmen teŋ. Adamzat üşın kielı bır ǧana ūǧym substansiiasy boluy tiıs, ol – Qūdai. Qūdai men adamnyŋ arasyn jalǧauşy nūsqaulyq kıtaptar bar. Dın ärbır adamnyŋ intimdı mäselesı ekenı de maŋyzdy. Top bolyp, qauymdyq sipatta nanym-senım räsımın jasau Qūdaidyŋ ärbır adamǧa jekelep bergen bostandyǧyn tärk etedı. Saiasi müddenı közdegen ideologtar dınnıŋ mänı men mazmūnyn özderınıŋ yŋǧaiyna ünemı būryp otyrdy. Sondyqtan ärbır adamnyŋ ruhani individtık bolmysyn saqtau jäne ony qorǧau üşın bırınşı kezekte islamdaǧy qajylyq, jihad, namaz siiaqty imanǧa qatysty ūǧymdarǧa tarihtyŋ är kezeŋınde saiasi koniunktura jaǧdaiynda jabysqan kollektivtık sipatynan ajyratu kerek.
Dındı şetın dıni ideologiialardan ajyratyp alu jönındegı Asylbek Musinnıŋ dezintegrasiialyq jobasy bır qaraǧanda aqylǧa syiymdy bolyp körınedı. Hristian dınınde mūndai reformany protestantizmnıŋ negızın qalauşy Martin Liuter HVI ǧasyrda jasaǧan. Sonyŋ nätijesınde hristian älemınde dıni ideologiialar memleketterdıŋ ışkı jäne syrtqy saiasatynan alşaqtady. Bıraq islamdy, sodan taramdaǧan dıni ideologiialardy mūndai formatta reformalauǧa mümkındık joq, sebebı islam älemınde Rim papasy siiaqty dıni qūrylymdyq jüienıŋ basşysyn moiyndau dästürı Mūhammed paiǧambardyŋ qazasynan keiın būzyldy. Sondai-aq islami aǧymdardyŋ halifat bilıgıne talasu kezınde tuyndaǧanyn da eskergen jön. İslam nanym-senımınıŋ myŋ-san dıni ideologiialarǧa bölşektenıp, ärtaraptalǧany sonşalyqty, reformalau tetıgınıŋ qaida ekenın anyqtau mümkın bolmai tūr. Sondyqtan da Qazaqstandaǧy dıni ahualdyŋ jai-küiın, ekpındı baǧyty men keibır erekşelıkterın körsetıp otyrudan basqa amal qalmady.
Tūrarbek Qūsaiynov
"Demos" QB töraǧasy
Avtordyŋ pıkırı redaksiia közqarasyn bıldırmeidı.
