1979 jyldyŋ 11 tamyzynda KSRO chempionatynyŋ kezektı matchyn ötkızu üşın Minskıge ūşyp şyqqan özbek futbolşylaryn sol küiı qaityp eşkım körgen joq. Sol künı Mäskeu uaqytymen saǧat 13.35-te Ukrainanyŋ Dnepropetrovsk oblysy, Dneprodzerjinsk audanynyŋ üstınde olar mıngen «Tu-134» ūşaǧy Cheliabinsk-Voronej-Kişinev baǧytynda ūşyp bara jatqan taǧy bır «Tu-134»-pen soqtyǧysty. Ekı ūşaqtan da bırde-bır adam tırı qalǧan joq: jalpy sany 178 adam qaza tapty, onyŋ 13-ı qos äue kemesınıŋ ekipaj müşelerı bolsa, 17-sı «Pahtakor» futbol klubynyŋ ökılderı edı.
DİSPETChERDIŊ QATELIGI
«Sol künı aspan tym būltty edı, – dep eske alady Harkov aviasiia ortalyǧy oŋtüstık-batys sektorynyŋ jauapty qyzmetkerı Iý.Poltavchenko ukrain sport saittarynyŋ bırıne bergen sūhbatynda. – Onyŋ üstıne, oŋtüstık baǧytqa qarai KOKP Bas hatşysy L.İ.Brejnev mıngen arnaiy lainer ūşyp bara jatqandyqtan, oǧan jeke äue dälızın bosatyp, basqa äue joldaryn barynşa tyǧyzdauǧa tura keldı. Būǧan qosa, bızdıŋ aviasiia ortalyǧynyŋ auysym basşysy S.Sergeev osy bır asa jauapty aumaqqa täjıribesız jas dispetcher N.Jukovskiidı belgılep, onyŋ jūmysyn qadaǧalaudy būǧan deiın de öte tyŋǧylyqtylyǧymen közge tüse qoimaǧan V.Sumskoiǧa tapsyrdy…».
Bärı de Jukovskiidıŋ qos «Tu-134»-tıŋ Dnepropetrovsk aimaǧynan ūşyp ötu uaqytyn däl belgılemeuınen bastalǧan. Saǧat 12.53-te Voronej äuejaiynan Cheliabinsk-Voronej-Kişinev baǧytyndaǧy ūşaq kökke köterılgen. Al saǧat 13.11-de Donesk äuejaiynan Taşkent-Gurev-Donesk-Minsk baǧytyndaǧy jolauşylar lainerı ūşyp şyqqan. Voronejden şyqqan, jer betınen 8400 metr biıktıkte kele jatqan moldovalyq äue lainerınıŋ ekipaj komandirı A.Taranenko 13.17-de dispetchermen bailanysqa şyǧyp, 9600 metr biıktıktegı bos äue dälızıne köterıluge rūqsat sūraǧan. Bıraq aviasiia uchilişesın taiauda ǧana bıtırgen Jukovskii däl sol biıktıkte qarsy baǧyttaǧy taǧy bır ūşaqtyŋ kele jatqanyn aityp, rūqsat bermegen. Eger onyŋ ornynda täjıribelı maman otyrǧanda, mındettı türde rūqsat berer edı, öitkenı qarama-qarsy baǧyttaǧy ūşaqtyŋ Dnepropetrovsk aumaǧynan ötu uaqyty moldovalyqtardyŋ merzımınen 5 minuttai būryn edı. Amal joq, Voronejden şyqqan «Tu-134» 8400 metr biıktıkte qala bergen.
13.25-te dispetcherge Doneskıden kökke köterılgen (äu basta Taşkentten ūşyp şyqqan) belorus ūşaǧynyŋ ekipaj komandirı A.Komarov habarlasyp, 5700 metr biıktıkte kele jatqanyn aitqan jäne Dnepropetrovsk üstınen 13.34-te ötetının eskertıp, 8400 metr biıktıkke köterıluge rūqsat sūraǧan. Äu basta uaqytty dūrys belgılemegen, onysyn radiolokator arqyly tekserıp aludy da eskermegen Jukovskii «ekı ūşaqtyŋ Dnepropetrovsk üstınen ötu uaqytynda 3 minut aiyrma bar» dep qate eseptep, oǧan joǧary köterıluge rūqsat bergen. Iаǧni belorus jäne moldova ūşaqtary bırdei biıktıkte ūşyp kele jatty.
Būǧan deiın jūmysty baqylap qana otyrǧan aǧa dispetcher Sumskoi radiolokator ekranyndaǧy ahual men Jukovskiidıŋ qolmen syzǧan grafigınıŋ asa säikese bermeitının aŋǧaryp qalyp, dereu mikrofondy qolǧa alyp, 9000 metr biıktıkte kele jatqan «İl-62»-nıŋ 9600-ge köterıluın talap etken. Al belorussiialyq «Tu-134»-ke «tez 9000-ǧa auys, Dneprodzerjinsk aumaǧynda 8400 metr biıktıkte – qazır qarbalas» dep tapsyrǧan. Mikrofonnan: «Ūqtym (ärı qarai bırneşe söz anyq emes), …8400…» – degen jauap estılgen. Ekı dispetcher de mūny belorus ekipajynyŋ jauaby dep tüsınıp, qauıp seiıldı dep eseptegen. Şyn mänınde būl «İl-62» komandirınıŋ jauaby eken. Būl kezde 8400 metr biıktıkte kele jatqan qos ūşaqtyŋ soqtyǧysuyna 1 minut 5-aq sekund qalǧan edı.
178 ǦŪMYRDYŊ «QŪNY» – 15 JYL
Eger Sumskoi men Jukovskii ekipaj komandirınen jauapty taǧy bır naqtylap sūraǧanda, onyŋ basqa ūşaqtan jetkenın tüsıner edı. Iаǧni qalǧan 1 minuttyŋ ışınde bır biıktıkte kele jatqan qos ūşaqtyŋ bırın joǧaryraq eşelonǧa şyǧaryp jıberıp, apattyŋ aldyn aluǧa bolar edı. Amal ne, dispetcherler jauapty qaitalai naqtylaudy qajet dep sanamady. Sumskoidyŋ jas ärıptesıne: «Kördıŋ be, säl bolmaǧanda nege ūryna jazdaǧanymyzdy?!» – degenın keiın onyŋ özı bır estelıgınde moiyndapty.
Ökınışke qarai, dispetcherlerdıŋ qatelıgı (älde jauapsyzdyǧy) asa ülken qasıretke – Keŋes Odaǧy tarihyndaǧy eŋ ırı, eŋ qorqynyşty äue apatyna äkep soqtyrdy. Saǧat 13.35-te moldovalyq «Tu-134» belorussiialyq «Tu-134»-tıŋ tura büiırınen kep soqty. Ekı jaqtyŋ da ekipaj müşelerı eşteŋe jasai almady, tıptı lainerdı säl bolsyn būryp ta ülgermedı, sebebı, ūşaqtar būlt arasynda kele jatqandyqtan bırın-bırı körmei de qaldy. Qarama-qarsy qatty jyldamdyq, asa joiqyn soqtyǧysu, ūşaqtardyŋ öte biıkte kele jatuy – mūnyŋ bärınen soŋ jolauşylardyŋ aman qaluǧa mümkındıgı nölge teŋ edı.
Apatty alǧaş baiqaǧan Cherkassy-Donesk baǧytymen ūşyp kele jatqan «AN-2» ūşaǧynyŋ ekipajy eken. «Kömekşımnıŋ «Anany qaraŋyzşy, sūmdyq!» degenıne jalt qarasam, bızge taiau tūsta äue kemesınıŋ qaldyqtary qalqyp barady eken: synǧan qūiryǧy, talqany şyqqan qanattary, şaşylyp tüsken şassiı… Eŋ üreilısı, bölşektengen, qyzyl qanǧa boialǧan adam denelerı…» – dep eske alady «AN-2»-nıŋ ūşqyşy İ.Chernov.
İ.Chernovtyŋ habarlamasyn jerdegıler 13.40-ta alǧan. 14.08-de ızdeu-qūtqaru qyzmetı ökılderın otyrǧyzǧan arnaiy «AN-2» ūşaǧy apat ornyna attanǧan. Köp ūzamai Dneprodzerjinsk audanynyŋ Kurilovka, Nikolaevka jäne Elizavetovka auyldarynyŋ tūsynan «Tu-134» ūşaqtarynyŋ synyqtary, adam denelerı tabylǧan. Asa qatty jyldamdyqpen soqtyǧysqan soŋ, ärı 8400 metr biıktıkten qūlaǧannan keiın qan men ettıŋ qorqynyşty qosyndysyna ainalyp ketken adamdardy tanu mülde mümkın emes edı, olardy tek tölqūjattary arqyly ǧana aiyra aldy. 16 jasqa deiıngı 12 balanyŋ kım ekenın bılu tıptı bıraz uaqytqa deiın mümkın bolmady.
…Qos ūşaqtan da eşqandai būzylǧan tetık tabylmaǧan soŋ, apatqa N.Jukovskii men V.Sumskoi kınälı dep tanyldy. Olardyŋ ärqaisysy 15 jylǧa sottaldy. Al atalǧan dispetcherlerdı asa kürdelı aumaqqa jūmysqa jıbergen basşy S.Sergeev sotqa tıptı kuäger retınde de şaqyrylǧan joq.
JAMANAT HABARDY JAUYP TASTAMAQ BOLDY
Aitpaqşy, būl sot qaiǧyly oqiǧaǧa bailanysty qūrylǧan arnaiy tergeu-tekseru komissiiasynyŋ şeşımınen soŋ, iaǧni bır jyldan keiın, 1980 jyldyŋ küzınde boldy. Äuelde, keŋes ökımetınıŋ «qanǧa sıŋgen dästürı» boiynşa, būl apat ta sol jabylǧan qazan küiınde qaluy äbden yqtimal edı. Ūşaqtar soqtyǧysynan soŋ bırneşe kün ötse de, keŋestık BAQ jūmǧan auzyn aşpady. Minskıdegı «Dinamo» – «Pahtakor» matchy nege ötpedı, onyŋ keiınge qaldyryluyna ne sebep – jūrtşylyqqa eşkım tüsındırgen joq. Eger ūşaqtardyŋ bırınde Taşkenttıŋ «Pahtakor» futbol komandasynyŋ müşelerı bolmaǧanda, būl azaly aqiqattyŋ aityluy da neǧaibyl-tyn. Öz kemşılıgın jasyru üşın adam ömırın oiynşyq etuden taiynbaityn jüiege osyndai ünsızdık kerek edı. Bıraq bükıl elge belgılı sportşylardyŋ qaida ketkenın erteŋ halyqqa qalai tüsındırmek? Mıne, osy mäjbürlıkten soŋ ǧana bilık baspasözge rūqsat berdı. Eŋ bırınşı bolyp özbek BAQ-y qazanama jariialady. Jap-jas, örımdei jıgıtterdıŋ qazasyn tuystaryna estırtu de oŋai tırlık emes. Būl qiyn mındettı Özbekstan sport komitetı alqasy öz moinyna aldy. Är futbolşynyŋ otbasyna zeinetaqy taǧaiyndaldy, baspanasyzdary üimen qamtamasyz etıldı. Marqūmdardy soŋǧy saparǧa şyǧaryp saluǧa Özbekstan Kompartiiasy OK Bas hatşysy Şaraf Raşidovtyŋ özı qatysty.
«Pahtakor» – ol kezde KSRO chempionatyndaǧy bedeldı futbol ūjymdarynyŋ bırı edı. Ärine, ol eşqaşan chempion bolǧan joq, tek bır ret qana el kubogynyŋ finalyna şyqty, alaida özındık qoltaŋbasy, erekşe oiyn örnegı bar tanymal komanda-tūǧyn. Şabuylşy Vladimir Fedorov 1976 jyly Europa chempiony bolǧan KSRO jastar qūramasynyŋ beldı oiynşysy edı, tıptı ūlttyq qūrama sapynda da bırer match ötkızıp ülgergen bolatyn. Olimpiialyq qūramanyŋ jartylai qorǧauşysy bop jürgen Mihail An jaraqatyna bailanysty tıptı Minskıge ūşpauǧa tiıs edı. Ol äuejaiǧa tek ärıptesterın şyǧaryp saluǧa ǧana kelgen eken. Alaida otbasylyq sebepterge orai aiaq astynan qorǧauşy Anatolii Mogilnyi ūşa almaityn boldy da, «bilet bosqa ketpesın» dedı me, älde «komandamen bırge saparlap qaitaiyn» dedı me, äiteuır onyŋ ornyna An kete bardy… Būl ekeuıne qosa qaqpaşy Sergei Pokatilov, qorǧauşylar Älımjan Aşirov, Iýrii Zagumennyh, jartylai qorǧauşylar Aleksandr Korchenov, Konstantin Bakanov, şabuylşylar Vladimir Makarov, Viktor Churkin, negızgı qūramǧa sol jyly ǧana qosylǧan jastar Ravil Agişev, Sirojiddin Bazarov, Şuhrat İşbutaev, Nikolai Kulikov, Vladimir Sabirov, därıger Vladimir Chumakov, äkımşı Mansur Talibjanov, bapker İdgai Tazetdinov – ūzyn-yrǧasy 17 pahtakorlyq qorqynyşty apattyŋ qūrbany boldy.
Bır qyzyǧy, komandanyŋ bas bapkerı (ol kezde aǧa bapker dep atalatyn) Oleg Bazilevich Sochide demalyp jatqan öz otbasymen bır kün bırge bolu üşın jolǧa erterek şyqqan eken. Jamanat habardy Qara teŋız jaǧalauynda jatyp estıgen ol bırden Taşkentke ūşyp keldı. Nebärı 12 künnen soŋ, iaǧni 23 tamyzda ol jattyqtyrǧan jaŋa «Pahtakor» Erevanda «Araratqa» qarsy alaŋǧa şyqty. Öitkenı Özbekstan qasıretın öz qasıretındei qabyldaǧan odaqtas özge respublika komandalary Taşkentke bırneşe oiynşysyn berdı. SSKA-dan Mihail Bondarev, «Spartaktan» Valerii Gluşakov pen Sergei Başkirov, «Chernomoresten» Vladimir Nechaev, «Karpatydan» Sergei Straşnenko, «Qairattan» Dmitrii Ogai, «Pamirden» Nuriddin Amriev, kutaisilık «Torpedodan» Zurab Sereteli, minskılık «Dinamodan» Petr Vasilevskii, mäskeulık «Dinamodan» Andrei Iаkubik pen Aleksei Petruşin, «Lokomotivten» Anatolii Solovev jäne Özbekstannyŋ öz klubtarynan taǧy bırneşe futbolşy «Pahtakorǧa» auysty. Olardyŋ bırazy keiın qaityp öz klubtaryna oraldy, al keibırı sporttyq ǧūmyryn Taşkentpen mäŋgı bailanystyrdy. Tıptı Andrei Iаkubik 1982 jyly «Pahtakordyŋ» sapynda jürıp KSRO chempionatynyŋ bas mergenı atandy.
Qasırettı oqiǧadan soŋ KSRO futbolynyŋ atqamınerlerı özbek klubyna körsetken nätijesıne qaramastan 5 jyl boiy joǧarǧy ligada qaluyna mümkındık berdı. 1979 jyly «Pahtakor» 9-oryn alsa, 1980 jyly 16 (ol kezde joǧarǧy ligada 18 komanda öner körsetetın), 1981 jyly 18 (tömengı topqa 16 jäne 17-oryndarda qalǧan Dondaǧy Rostovtyŋ SKA-sy men Simferopoldıŋ «Tavriiasy» tüstı), 1982 jyly 6, 1983 jyly 10-orynǧa ie boldy. Ökınışke qarai, 5 jyldyq jeŋıldık aiaqtalǧan soŋ, 1984 jyly soŋǧy turǧa deiın ölıspei berıspegen özbek kluby 17-oryn alyp, bırınşı ligaǧa tüsıp qaldy. Odan keŋes futbolynyŋ joǧarǧy tobyna tek 1991 jyly ǧana oraldy. Alaida būl kezde Odaqtyŋ özı de taraudyŋ az-aq aldynda tūr edı…
Säken SYBANBAI
(«Almaty aqşamy», 11 tamyz, 2009 jyl)
