Arys apatynyŋ sebebı – tüsınıktı: Bas qolbasşydan bastap, äskeri bölımdegı sarbazdardyŋ qyzmet barysyndaǧy salǧyrttyǧy, jauapsyzdyǧy osy jaǧdaiǧa jetkızgenın bıldık.
Apat saldaryn düniejüzı közımen kördı – bır qalanyŋ 45 myŋ tūrǧyny beibıt künde, şıldenıŋ 45 gradus aptap ystyǧynda bala-şaǧasymen jalaŋaiaq bosyp kettı, bır-aq künde, tıptı, bır saǧattyŋ ışınde qala qirap, qaŋyrap qaldy.
Sebeppen aldyn-ala küresu, keleŋsızdıkterdı boldyrmau, boluy mümkın qaterdıŋ aldyn alu – bız üşın jat qūbylys. Oǧan bılımımız de, bılıgımız de jetpeidı.
Al endı saldarmen qalai küresemız? Özımız jıbergen kemşılıkter men qatelıkterdı moiyndap, sol qatelıkterımızdı tüzetuge küşımız jete me? Qolymyzdan kele me? Qanşalyqty qūlyqtymyz? 30 jyl jalǧan eseppen, aldap-sulaumen ömır öttı. Ary qarai da sol baǧytta jalǧastyra beremız be, älde... «el oiandy, bız de oianaiyq...» dep, bilık elge bet būra ma?
El tızgının ūstaǧan şeneunıkterde köz bolsa, bū halyq öz bilıgınıŋ özıne qarai jaqyndauyn älı de kütıp jürgenın, älı de jaqsylyqtan ümıttı ekenın körer edı.
«Bolar ıs boldy, boiauy sıŋdı». Hoş delık.
Bügıngı Arys qalasyn qalpyna keltıru jūmystary turaly äkım-qaralar köz toiyp, köŋıl süisınerlıktei esepterın aiap jatqan joq. Olardyŋ esebı boiynşa, Arys qalasyndaǧy qūrylys jūmystary 90%, tıptı, 90,7% bıtıptı. Qala äkımınen bastap, Premer-ministrge deiıngı bırneşe lauazymdy tūlǧalardyŋ esebıne sensek, Ükımet jetekşısı Asqar Mämin men Türkıstan oblysynyŋ äkımı Ömırzaq Şökeev 1 tamyzǧa deiın Arystaǧy qiraǧan üiler men ǧimarattardyŋ 90% qalpyna keltırıldı dep esep bergen edı.
Alaida arystyq tūrǧyndar «būl jalǧan aqparat, kerısınşe jūmystyŋ 90% bıtpegen» dep, halyq narazylyǧynyŋ küşeigenın aityp otyr. Endeşe halyq nege narazy? Nege arystyq tūrǧyndardyŋ jöndeu jūmystaryna köŋılı tolmaidy? Nege halyqtyŋ bilıkke degen senımı kün saiyn tömendep otyr? «Arqa eger jaily bolsa, arqar auyp nesı bar» demekşı, nege arystyqtyr sonau Arystan Almatyǧa bızdı ızdep keledı? Nege jylap-eŋırep, aryz-şaǧymyn arqalap, Astanaǧa barady?
Halyqtyŋ ötınışımen bız de Arysqa baryp, şynaiy jaǧdaidy közımızben kördık. Qalany özderı otyrǧan kreslo biıgınen nemese tıkūşaqpen töbesınen köru bır basqa, ışıne kırıp, 45 gradus ystyqta üidı-üidı aralap jürıp közben köru – bır basqa.
Tıkūşaqpen körgen basşylar – bırkelkı etıp jabylǧan üidıŋ şatyrlaryn kördı. İä, būl körınıste qala qūrylysy 90 paiyz bıtken. Bärı jaqsy, bärı keremet. Al sol qyp-qyzyl şatyrmen kömkerılgen qalanyŋ ışıne kırseŋız, qyp-qyzyl şatyrdyŋ qyp-qyzyl ötırık üşın jasalǧanyna közıŋız jetedı.
Bız bes sektordyŋ (14, 15, 4, 9, 1) jūmysyn közımızben kördık, sol beseudıŋ ışınde 1-şı sektorda ǧana (jauapty – Atyrau oblysy men Jetısai audany), rasymen, qyzu jūmys jürıp jatyr, 90% jūmys bıtuge taiau. Mūnyŋ bır sebebı, 1-şı sektor – jarylys bolǧan jerge eŋ jaqyn, äskeri arsenaldyŋ tura ırgesındegı uchastok bolǧandyqtan şyǧar dep tüidık. Būl sektorǧa 466 üidıŋ qūrylys jūmystary jüktelgen. Sonyŋ 56-sy tolyq sürılıp, qaita salynǧan. «Jūmys aiaqtaluǧa jaqyn, şamamen, bır aptadan keiın jappai qonystanu bolady dep otyrmyz» dep aǧynan jaryldy Jetısai audany äkımınıŋ orynbasary Maqsat Joldasbekov.
Bız ekı künde 70-ten astam üidı araladyq. 14, 15, 4, 9 sektorlardaǧy közımızben körgen negızgı basty mäselelerdı tızeiık (basty mäseleler dep basa aitqan sebebımız, bız äzırge qora-qopsy, dünie-mülık, basqa da mäselelerdı tızbektemei, tek baspanaǧa qatysty eŋ kürdelı problemalarǧa nazar audarǧymyz keledı):
- Qirap tūrǧan üilerdıŋ şatyry jabylǧan. Barlyq üilerdıŋ tek şatyryn jabu basty maqsat bolǧan. Töbesı (şaŋyraǧy, «potology») joq üilerdıŋ de şatyry jap-jaŋa, qyzyldy-jasyldy profnastilmen jabylǧan. O zaman da, bū zaman, töbesı joq üidıŋ şatyryn japqandy qaidan kördıŋızder? Men qūrylysşy emespın, bıraq şatyrdy jabu üşın aldymen üidıŋ töbesı jabylu kerektıgın tüsınemın.
- Apatty jaǧdaidaǧy üilerdıŋ sürılmeuı. Halyqtyŋ aituynşa, alǧaşqy künı komissiia aralap körgende köptegen üidı «sürıp, qaita salamyz» dep, qūjat jüzınde şeşım şyǧarmasa da, auyzşa uäde bergen. Keiınnen komissiia ärtürlı qūramda, 4-5 ret ret üilerdı aralap şyqqan. Barlyq üige derlık «sürılmeidı, jöndeuge jaramdy» dep şeşım şyǧaryp bergen. Mysaly, 14 sektorda 527 üi bar. Sonyŋ jeteuın ǧana süruge şeşım şyǧarǧan bolsa, bügınde 6 üi sürılıp, qaita salynuda. 1 üidıŋ älı ırgetasy da qūiylmaǧan. Halyqtyŋ aituynşa, 14 sektorda ary ketse, 100-ge juyq üidıŋ jūmysy aiaqtalǧan şyǧar, 400-den astam üidıŋ şatyry ǧana auysqany bolmasa, basqa jūmystar atqarylmaǧan.
- Qabyrǧalar jöndeuge kelmeidı. Köptegen üilerde şatyr men qabyrǧalardyŋ, qabyrǧa men qabyrǧalardyŋ arasy qaqyrap, sögılgen. Jaryq kölemı 2-8 sm aralyǧynda. Kei üilerdegı jūdyryqtai jaryqtan kün körınıp tūr. Töbenıŋ beldeu aǧaştary (balkasy) synyp, opyrylyp tūrǧan töbelerın, şalqaiyp, tolqyndanyp, ajyrap tūrǧan qabyrǧalaryn temır tormen qūrsaulai salǧan.
- Qaladaǧy barlyq üilerdıŋ esık-terezelerı, şatyry qiraǧany mälım. Qūrylysşylar barlyq üilerdıŋ şatyryn auystyrǧanymen, esık-terezeler tügel auystyrylmaǧan.
- Köp üilerdıŋ ışkı, syrtqy sylaqtary opyrylyp tüsıp jatyr. Tūrǧyndarǧa «qūrylysşy jetıspei jatyr, özderıŋ sylaqtardy tüsırıp, daiyndai berıŋder, eŋbekaqylaryŋdy töleimız» dep uäde berıp, sol uädelerınde tūrmaǧan.
- Eŋbek küşınıŋ (qūrylysşylardyŋ), qūrylys materialdarynyŋ jetıspeuşılıgı. Halyq jūmys küşın tabuǧa, jöndeu jūmystarymen özderı ainalysuǧa, keibır qūrylys materialdaryn özderı satyp aluǧa mäjbür.
- Syrttai jalǧan qūjat jasau. Kei üide tırkeude tūrǧan adamdardyŋ bırneşeuın, özderınıŋ yrqynan tys, aitpai, Arystaǧy üiınen tırkeuden şyǧaryp, syrttai basqa audandarǧa, böten bıreulerdıŋ üilerıne tırkeuge qoiǧan. Mūny tūrǧyndar «100 myŋ teŋge moraldyq ötemaqyny tölemeu üşın solai qitūrqylyq jasaǧan» dep baǧalap otyr.
- Kelısuge mäjbürleu. «Üiım qūlap tūr, jöndeuge jaramaidy, sürıp, qaita salu kerek» degenderge: «Eger sen jöndeu jūmystaryn jürgızuge kelıspeseŋ, onda senıŋ üiıŋdı jasaudan mülde bas tartamyz, erteŋ sol remontqa da zar bop qalasyŋ» dep, qorqytyp, mäjbürlegendıkten, köptegen tūrǧyndar jöndeu jūmystaryna kelıskendıkterın aitty.
- Jūmystyŋ dūrys ūiymdastyrylmauy. Qūrylysşylardyŋ jetıspeuşlıgı, qūrylys materialdary men tehnikanyŋ jetıspeuşılıgı, jūmys ıstegen tūrǧyndardyŋ eŋbekaqysy dūrys tölenbeuı; köpbalaly otbasylar, 1, 2, 3-toptaǧy mügedek jandar, ota jasatyp auruhanadan endı ǧana şyqqan nauqastar, jas bosanyp, perzenthanadan şyqqan analar men qyrqynan şyqpaǧan säbiler, tuysy joq jalǧyzılıktı qarttar t.b. bırınşı kezekte eskerıletın äleumettık qorǧauǧa mūqtaj jandar ekınşı, üşınşı planǧa şegerılgen nemese mülde eskerusız qalǧan.
- Jeŋūşynan jalǧasu. «Apatty jaǧdaida bolmasa da, kışıgırım jarylǧan üilerdı sürıp, qaita salyp jatyr, al naǧyz qūlaiyn dep tūrǧan üilerdı sürmei, jöndeuge jaramdy dep şeşım şyǧardy. Tılın tapqandar, ebın tapqandar ekı asap jatyr...» degen halyqtyŋ sözınen mūnda da jeŋūşynan jalǧasu oryn alǧan degen qorytyndy jasauǧa bolady.
- Qūrylys qaldyqtaryn tögu. Qūrylys qaldyqtary, qoqys qala köşelerınıŋ kez-kelgen qiylysynda, jol jaǧalai üiılıp jatyr. Tonnalap şyqqan qūrylys qaldyqtaryn özen arnalaryna, auyl ortasyndaǧy saiǧa tögıp, Arys özenınıŋ tolyp, tasyǧanda aǧatyn sai-salalaryn bıtep jatyr.
- Esımov Nūrlan, Tura jol köşesı, 46 üi.
- Madiiarova Äliqyz, Tura jol köşesı, 10 üi.
- Joltaeva Aziia, Tura jol köşesı, 11 üi.
- Dosmyrzaev Jalǧasbek, Tura jol köşesı, 51 üi.
- Şoqanov Samat, Örkendeu köşesı, 34 üi.
- Şoqanov Mūrat, Örkendeu köşesı, 31-34 üi.
- Berkımbaev Bauyrjan, Örkendeu köşesı, 37 üi.
- Qūrmanbaev Mūrat, Örkendeu köşesı, 35 üi.
- Suarov Bazarbai, Örkendeu köşesı, 39 üi.
- Maldybaeva Janar, Örkendeu köşesı, 31 üi.
- Jūparbekov Qalaubek, Örkendeu köşesı, 22 üi.
- Jantöre Erǧali, Örkendeu köşesı, 1 üi.
- Baidullaev Bırjan, Örkendeu köşesı, 36 üi.
- Baitanov Qanat Bolysbekūly, Örkendeu köşesı, 36 üi.
- Bainiiazova Farida, Örkendeu köşesı
- Oŋǧarbekova Maira, Örkendeu köşesı
- Baikenjiev Eraly, Aqşuaq köşesı, 82 üi.
- Tūrsynbaev Erjan, Tūrsynbaev Serǧazy, Aqşuaq köşesı, 20 üi.
- Baizaqov Meirambek, Aqşuaq köşesı, 24 üi.
- Kemelbekov Äbdırasyl, Aqşuaq köşesı, 25 üi.
- Jūmadıllaev Qadır, Aqşuaq köşesı, 8 üi.
- Taukenov Jūman, Aqşuaq köşesı, 19 üi.
- Nūrqojaeva Peruza, Aqşuaq köşesı, 15 üi.
- Rysbekov Ordabek, Asan Qoja köşesı, 14 «A» üi
- Aqylbaev Düisenbai, Asan Qoja köşesı, 2 üi.
- Süiınbaev Ubaidulla, Asan Qoja köşesı, 9 üi.
- Ämıreev Ömırzaq, Asan Qoja köşesı, 1 üi.
- Sadyqbekov Ämırhan, Asan Qoja köşesı, 10 üi.
- Quatbekov Älım Qaldybaiūly, Almaty köşesı
- Bektūrsynov Toqmahambet, Almaty köşesı, 24 üi.
- Dosmyrzaev Baqtiiar (1 üi)
- Edılbekova Raigül, Kemel köşesı, 1 üi.
- Orynbasarov Erzat (18 üi)
- Qūdaihulov Äbdırahman, Qainazarov köşesı, 3 üi.
- Appazova Zäure, A. Qūljabaev köşesı, 27 üi.
- Amanjolova Ūlbolǧan, A. Qūljabaev köşesı, 27/2 üi.
- Düisenova Äşırkül, A. Qūljabaev köşesı, 27/4 üi.
- Şonjanov Seiılhan, B.Momyşūly köşesı, 28 üi.
- Maldybaev Baisan, B.Momyşūly köşesı, 19 üi.
- Qalhodjaev Töljan, B.Momyşūly köşesı
- Tosybaev Ǧalymjan, D.Nūrpeiısova köşesı, 27 üi.
- Şonjaeva Şarapat, D.Nūrpeiısova köşesı, 25 üi
- Aldabergen, Ş.Ualihanova köşesı, 28 üi.
- Qonysbaeva Zabira, Aqdala köşesı, 7 üi.
- Aqtanova Läzzat, Ahymbekov köşesı, 20/3 üi.
- Natalia Mandyşeva, Abai köşesı, 7 üi.
- Oŋǧarbekov Baqytjan, Abai köşesı, 14 üi.
- Baqytjanov Aibek, Abai köşesı, 18 üi.
- Berdıbekov Orynbek, Abai köşesı, 17 üi.
- Aubakirov Nūrǧali, Beibıtşılık köşesı, 18 üi.
- Nūrmahanov Nūrjan, Kembaba köşesı, 2 üi.,
- Tasbolatov Asan, N.Iliiasov köşesı, 84 üi.
- Abdraeva Aigül, Pakentai Arapov köşesı, 44 üi.
- Ainahanova Vasila, B.Oqtaev köşesı, 58 üi.
- Mombekova Perneş, Boryqbaev köşesı, 10/1 üi.
- Berdıbai Farida Nūrlanqyzy, ŞPZ köşesı, 27 üi.
- Şpekov Qūralbai, T.Rysqūlov köşesı, 51 üi.
- Asylbek Aijan, R.Qoşqarbaev köşesı
- Qanat Ahmetov, Tölepov köşesı, 15 üi.
- Uteşov Serık, Amangeldı köşesı, 10 üi.
- Düisebekova Zuhra, Amangeldı köşesı, 12 üi.
- Dulatbekova Aiǧanym, Amangeldı köşesı, 19 üi.
- Qojamqūlov Däulet, Amangeldı köşesı, 17 üi,
- Ömırzaqova Borankül, Amangeldı köşesı, 23 üi.
- Qūlmanov Bırjan, Jamanqara köşesı, 7 üi.
- Omarǧalieva Meiramkül, Jamanqara köşesı, 5 üi
- Uteşova Mairam, Mailyqoja köşesı, 60 üi
- Qalközov Ǧani, Erubaev köşesı, 24 üi
- Saparov Jalǧasbek, B.Momyşūly köşesı, 24 üi
- Şonjanov Seiılhan, B.Momyşūly köşesı, 7 üi.
- Mūhit Onbasarov, Aqynbekov köşesı, 81 üi.
- Seidazimova Läila, A.Aqközov köşesı, 39
- Erkınbaeva İndira, mektepte tūryp jatyr, baspanasy joq, būryn päter jaldap tūrǧan, 2 balasy bar. Üşınşısıne aiaǧy auyr. Eşqandai medisinalyq kömek almaidy. Mektepke baratyn bala-şaǧasyna kömek kerek.
- Şarapatova İndira, mektepte tūryp jatyr, baspanasy joq, būryn päter jaldap tūrǧan, 3 balasy bar. Mektepke baratyn bala-şaǧasyna kömek almaidy.
Säule Äbıldahanqyzy
"Adyrna" ūlttyq portaly
