Törkınıne jyl on ekı aida bır keletın, auylynan aişylyq alys jerge ūzatylǧan jannyŋ saǧynyşy ūşqan ūiasyna keler-kelmesten, qaidan sap basyla qoisyn. Elden şalǧai, salty da, tabiǧaty da mülde basqa qaladan kelgen soŋ ba, bala künnen köztanys, bıraq onşa elep, män bermegenıŋ bärı-bärı basqa qyrynan, köŋılge ystyq körınedı eken-au... Tıptı anau terezege syrt-syrt soǧylǧan tüngı köbelekter men qūlaqqa kıruden taiynbaityn titımdei tas qoŋyzdar da közge jylyūşyraidy. Ölgen-tırılgenderıne qaramai, ıştegı samaladai jaryq säulege jantalasa ūmtylatyndaryn qaitersıŋ?!.Tün tünegınen jürekterı jaryla qorqatyn siiaqty beişaralar...“Qara qyz joldan şarşap kelgen şyǧar, jatyp demalsyn. Qalǧan äŋgımenı ai boiy aityp tauysarsyŋdar, ”- dep äŋgımege apam aralaspaǧanda, älı qanşa uaqyt otyrarymyzdy kım bıledı?!.
Jyldaǧy daǧdy boiynşa, bızdıŋ üi biyl da qystaudan taiaq tastam jerdegı jazdyq saraidan tamaqtanyp, salqyn saia ülken üige köz bailana bas sūǧady eken. Köktemde aqtalǧanymen, syrtyn jazǧy nöser aiǧyzdap ketken, ışı arşyǧan jūmyrtqadai appaq, ūiadai ǧana saraidan jūrttyŋ bärı dürkırei köterılıp, jatar orynǧa kettı. Säl suyi bastaǧan samaurynyŋ ışındegı sudy şūŋǧyl, syrly tabaqqa qūiyp ap, basymdy judym. Äkemnıŋ saqal qyrǧanda qaraityn kışkene ainasy küŋgırt tarta bastaǧan ba, älde şarşaǧannyŋ äserı me, jüzım bozǧylt tartyp, bır türlı mūnartyp körındı. Oinaqylyqtan görı, oilylyqqa oiysyŋqyraǧan tanys beinege ünsız qarap otyryp, apamnyŋ qalai kelgenın aŋǧarmai qalyppyn.
Bala kezım esıme tüsıp kettı de, omyrauyna erkelei basymdy qoiyp, jyp-jyly, jūp-jūmsaq, kök tamyrlary badyraia körınıp tūrǧan qoldaryn aqyryn sipaladym. Saǧynyşy erneuınen asa şüpıldei tolǧan meiırımdı janaryna qarasam, jylap jıbertınımdı anyq sezdım. Ekeumız de bır sät bır-bırımızdı tas qyp qūşaqtai tym-tyrys otyryp qaldyq. Terezenı kıp-kışkentai jyltyraq qoŋyzdar syrt-syrt şertude...
— Apa-au, ūiqtai bermedıŋ be, erteŋ taŋ atar-atpastan siyr sauuǧa, mal örgızuge tūrasyŋ ǧoi,- dedım ünsızdıktı äzer būzyp.
— Jalǧyz özıŋ qorqasyŋ ǧoi...Aikenjan tünde osy saraiǧa jalǧyz kırmeidı.
— Kısı öz üiınen özı qorqa ma eken?!.
— Būryn eşteŋe oilamastan, bız qonaqqa ketkende jalǧyz özı üide qala beretın. Aiman şeşeŋ qaitys bolǧaly, “Qorqamyn. Bärımız ketısımen, Aiman şeşem kelıp, tırısındegıdei saraidaǧy sandyqtaryn aşyp, zattaryn tügeldeitın siiaqtanady da tūrady” deidı...Apamnyŋ sözın tyŋdap otyryp, köne sandyqtarǧa seskene köz tastadym. Qabyrǧaǧa ırgelete bırınıŋ üstıne bırın jinap qoiypty. Student kezımde demalysqa kelgen saiyn, Aiman şeşemnıŋ özımen bırge talai ret aqtarysqan sandyqtary. Keiın sonşama üreilı, sonşama qūpiia syr bükken tylsym bır zattai körıner dep kım oilaǧan sonda?!. Işındegılerı de älı jadymda: bırkier “dūşpanköz” kiımderı, kebındık aq matasy, özıne ǧana baǧa jetpes qymbat, kezınde ūstap-tūtynǧan ydys-aqtary, sosyn marqūm şaly — Mūqan atamyzdan qalǧan qara dürbı bolatyn...
Bala künımızde olardyŋ toqal üiınıŋ töbesıne şyǧyp, kögalda jatqan qozy-laqtaryn sol qara dürbımen talasa qaraitynbyz. Bükıl Jalǧyzapanǧa ortaq şyǧyrly şyŋyrau qūdyqtyŋ basyna iırılıp kep tūratyn “qarasan kelgırlerın”... “E, ainalaiyndar-ai, osyny Qūspanjan sonau jer tübınen päselkımen salyp jıbergende, mal qarauǧa kerek bolatynyn bılgen ǧoi,” — dep Mūqan atam, bala — bızden beter, mäz bolatyn.
Marqūm, jatqan jerı jaily bolǧyr, bala siiaqty, aq köŋıl, jaqsy jan edı. Öz kındıgınen örgen balasy bolmaǧanymen, kempırınıŋ alǧaşqy qosaǧynan qalǧan jalǧyz tūiaq — Qūspan degende şyǧarda jany bölek edı. Jalpaq elge tegıs kelgen näubet jyldary jetım balalar üiıne ötkızılıp, saliqaly jıgıt aǧasy bolǧanda, elın tapqan kökemızdıŋ de aqsaqalǧa degen nietınde bötendık joq edı. Tumasa da, tuǧan äkesındei körıp ketken. Mūqan atam Gülu, Şolpan üşeumızge alma-kezek hat jazdyratyn. Qazaqşa jazdyrsa, orys kelını ökpelep qalar dei me, soǧysta üirengen azyn-aulaq orysşasymen, özı aityp otyrady: “Det jip-yzdarop, babyşkı jip-yzdarop, yskot-duşa jip-yzdarop”, — dep, özınşe “mal-janymyz aman” degenı ǧoi...Özımızdı orysşa keremet sauatty sezınemız. Paidaǧa jaraǧanymyzǧa töbemız kökke jetkendei.
Pende şırkınnıŋ köŋılınde qanaǧat jetıspei me, qalai... Aiman şeşem jalǧyz ūlynyŋ äielın qartaiǧanda jūmsap, qolyn jyly suǧa malmaǧanyna köp nalityn. Äiteuır bır kezde jaryq düniege äkelgenı bolmasa, baǧyp-qaǧyp, oqytyp-şoqytyp, beinetın körmese de. “Bälen jyl köz jazyp qap, qaita tapqan qarǧamnyŋ maŋdaiyna qazaqtyŋ bır qara qyzy būiyrmaǧanyn qaiteiın?!”- dep kei-keide közın bır syǧyp alatyn.
Aqyry, el-jūrttyŋ sözın eleŋ qylmai, “Jasaǧan bergen jalǧyzynyŋ” soŋyna erıp, sonau jerdıŋ şetındegı Sahalin aralynan bır-aq şyqsyn. Onda da şaly dünieden qaitqasyn. Kärı qoidyŋ jasyndai ölşeulı ǧūmyry qalǧanda. Üi-jaiyn, bar malyn satyp... Bır aiaǧy — körde, bır — aiaǧy jerde tūrǧan adam, öŋı tügılı tüsınde körmegen şalǧaidaǧy qalaǧa qaidan tastai batyp, sudai sıŋıp ketsın?!. Onyŋ üstıne, Qūspanjany — alys aidynda ailap jüzetın alyp kemenıŋ kapitany. Üidegısınen tüzdegısı köp. Kelını de, jalǧyz nemeresı — Maratik te būnyŋ tılın tüsınbeidı. Būl da olardyŋ bır sözın ūqpaidy-au, ūqpaidy. Şüiırkelesetın bır adam joq. Adam janynan basqanyŋ bärı tabylatyn tas qamalǧa syimaǧandai, bır auyq balkonǧa şyǧyp, jan-jaǧyna köz tıgedı.
Köz jeter jerdıŋ bärı — şetı men şegı joq, telegei-teŋız. Şyŋyrau tübınde köz jasyndai möldırep jatatyn, qandai ystyq künnıŋ özınde ūrttasaŋ tıs jaratyn qūdyq suynan basqany körmegen baiǧūs şoşyna şegın tartady. Qūdai-au, ne degen köp su deseŋşı! Şaŋqyldaǧan şaǧalalar...Ol da būryn-soŋdy körmegen qūsy. Baiaǧyda-a-a, qara küzde auyl üstınen monşaqtai tızılıp, tyraulai än salyp qūstar ūşatyn. Üş būryş tüzei. Sol qaz-tyrnalaryŋnyŋ da qanaty talyp, osynau şalǧai şetke jete almaidy-au, sırä!..Jazǧytūrym “kö-kek, kö-kek” dep köŋıl quantatyn qoŋyrqai qūstan sadaǧa ketsın, şaǧalalar! Kökek degenıŋ erte köktemnıŋ habarşysy ǧoi. Bauyry jarqyldap, auyzyna köldeneŋ şöp tıstep alyp, ersılı-qarsyly ūşyp, üi töbesıne japsarlata ūia salumen äbıgerlenıp jüretın süiır qanat, aiyr qūiryq qarlyǧaştardyŋ da jönı tym bölek emes pe edı! Biık öre üstıne qaz-qatar tızıp, keptıruge qoiǧan maily qūrttaryn aŋdyp otyrmasa, şūqyp tastaityn kışkentai qara torǧailar da közden būlbūl ūşty-au! Beu, dünie-ai, alaqanat sauysqan da ūşpaidy eken būl jaqta. Tym qūrysa, qysqy aiazda “qarq-qarq” etıp jatatyn qarǧalar körınseşı közıne...Bıteu qoradan tairaŋdap şyǧa salyp, şaǧyrmaq künmen şaǧylysa köz qaryqtyrǧan appaq qar üstıne buyn būrqyrata, üstı-üstıne tastaǧan siyr-qaşarlardyŋ jyp-jyly japasyna japa-tarmaǧai üimelep jatuşy edı-au!..
Köz aldyna saǧymdy dala elestedı. Şılıŋgır şıldenıŋ ystyǧynda osynau kögıldır teŋızdei bop köz arbai, mūŋ qūbyla tolqyp jatatyn, dala jaryqtyq. Jolynda kezdesken qyz-qyrqynnyŋ etegın basyna türıp, şaldardyŋ taqiiasy men qalpaǧyn alyp-qaşatyn dalanyŋ tentek qūiyny da erekşe edı-au. Bala bıtken: “Tüu, bäleket, tazynyŋ üiıne ket!”dep, soŋynan şuyldai tas laqtyryp jatatyn şalduar qūiyndy aŋsaimyn dep kım oilaǧan?! Dalanyŋ ūşaryn — jel, qonaryn sai bıletın, qalbaŋdaǧan qaŋbaǧyn, aptalap soǧatyn aptap jelın bır körer me edı, şırkın!..
Beluaryna deiın susyma sap-sary qūm basqan jataǧan üiı köz aldynan ketpei qoidy köldeneŋdep. Syrttan kelgen kısı äuelı bır-bırıne ırkes-tırkes salynaǧan mal qoralaryn basyp ötıp baryp, üidıŋ ışıne kıretın. Işektei şūbatylǧan, tülkınıŋ ınındei quys-quys sol qūtty mekenın töbesı kök tıregen mynau zäulım üige beker auystyrǧany ma... Balasynyŋ asty-üstı ainadai jarqyraǧan, bar qajetı ışten tabylatyn su jaŋa päterınen görı, eskı üiı köŋılıne sonşama ystyq körınetını nesı?!. Bar sanaly ǧūmyry tügel sonda ötken soŋ ba eken... Auyldyŋ qatyn-qalaş, qyz-qyrqyny üiınıŋ syrtyn köktemde — “1- mai” merekesı qarsaŋynda, küzde — “7 - nöiabır” meiramynyŋ aldynda jabyla sylap beretın. Maldyŋ jas tezegı qosylǧan qara balşyqpen. Bar şaruany tyndyrǧan soŋ: “Balaŋ salyp jıbergen ündı şaiy men tättı-dämdıŋdı şyǧar!” — dep saryqaryn bäibışeler būnyŋ janyn alatyn. Äleŋkıdei jalanǧan Näsıp, Külän sekıldı jas kelınşekter samauyr-samauyr şäi qainatady. Qystan qalǧan sür et qazanǧa toǧytylady. Aq qaǧazdai jūp-jūqa ıŋkäl jaiylady. Aq bidai ūnynan. Qyzyl şoqtanǧan otta, bülk-bülk bappen qainap jatatyn ettıŋ iısı qandai!. Qara jūmystyŋ özın kışıgırım toiǧa ainaldyryp jıberetın ne degen berekelı auyl deseişı!..
Al mynda...janyn syzdatqan sarytap saǧynyşyn syrtqa şyǧaruǧa tılın ūǧar bır pende joq. Kei-keide şüikedei bop esık aldyna şyǧady. Özı siiaqty auyzy opyraiǧan, ketık tıs kempır-şaldar ūzynsonar äŋgıme soǧyp, duyldai külıp jatqany. Odan qala berdı, tiyn-tebenderın ortaǧa salyp, araq-şarap ışedı. Saqal-şaştary aq seleudei, qausap tūrǧan qariialardyŋ ışımdıkke äuestenuın bır türlı ersı köredı. Alaida, saraŋ bıreu qūsap, köpten şet qaluǧa qysylady. “Kerek emes, būny qaida jūmsaimyn?” — dep azar da bezer bolǧanyna qaramai, Qūspanjany qaltasyna salǧan aqşany şetınen uystap alady da, būrqyratyp bere salady. Köp pe, az ba dep bas qatyrmastan. “Bäbışke, käröş, käröş!” — dep olar mäz...
Bır-bırınen aumaityn, belgı-bederı joq şūbatylǧan, öŋkei bırkelkı künder. Auylda jürse, büitıp üiküşık bolyp, omalyp üide otyra ma: bıreudıŋ tūsaukeserı, bıreudıŋ toqymqaǧary, bıreudıŋ üilenu toiy, bıreudıŋ qyz ūzatu toiy, qūdalyǧy, bıreu bala-kelınınıŋ enşısın bölıp, otau qyp şyǧarsa, bıreu qonys toiyna şaqyrady. “Adam bar jerde qaza bar”. Bıreudıŋ janazasy, bıreudıŋ üşı, jetısı, qyrqy, jüzı, jyly... Elde alaŋ bolatyndai eşkımı bolmasa da kındık kesıp, kır juǧan ata qonys auyzy joq bıteu jaradai künı-tünı janyn solqyltady. Marqūm şaly da “Sory qainaǧan-au, süiegıŋ jat jerde qala ma?” — dep nalityndai...
Qūdai bergen qu jalǧyzy qanşa qimasa da, aŋsap, bır köruge zar bolǧan tuǧan jerınıŋ torqaly topyraǧyna jetıp jyǧyldy. Sonau bır jylǧy ala siyry qūsap. Küzde etke tapsyrylǧan baiǧūs maldyŋ qasapşydan qalai qaşyp qūtylǧanyn kım bılsın. Äiteuır köktemge taqau arsa-arsasy şyǧa azyp-tozyp, töŋırektı basyna kötere azan-qazan möŋırep, öz qorasyn tauyp kelgen...
”Bızge ne auyrlyǧy bolsyn?!. Oǧan bola, bölek qazan kötermeimız, bardy özımızben bırge bölıp ışer. Qūdaiǧa şükır, köŋıl jetse, bärı jetedı ǧoi,” — dep, äke-şeşem üidıŋ bır bölmesın bosatyp berıp, artyq jügın jazdyq saraiǧa jinap qoiǧan. Anasyn elge äkep salyp, keiın keterınde Qūspan kökemız qatty qinaldy:
— Qolymnan kelgennıŋ bärın ıstep baqtym. Men joqta zerıkpesın dep, Almatydan ädeiı bırneşe küi tabaq ta aldyrttym. Qazaqtyŋ batyrlar jyryn qaşanǧy tyŋdasyn. Bır künı ”Äŋgımelesetın adam kerek, qazaq tauyp ber, ızde,”- dedı. Qalaǧa kelgen adamdardy tırkeitın mekemenı jaǧaladym. Qanşa kün. Aqyry, “ūlty” degen jerge “qazaq” dep jazylǧan bır adamnyŋ deregın taptym. Ölgenım tırılıp, öşkenım janǧandai quanaiyn. Sol boida alyp-ūşyp üiıne jetıp bardym. Jerden jetı qoian tapqandai. Közı bızdıŋ äieldıkındei kökpıŋbek, tolyq sary äiel esık aşty. Izdep kelgen bauyrym üiınde joq eken. Män-jaidy aityp, qonaqqa şaqyrdym...
Kelısulı kündı Aimuşka tolqi küttı. (Qūspan kökemız egde tartqan qartaŋ şaǧynda qauyşqan anasyn erkelete “Aimuşka” dep ataityn.) Qonaǧymyzdy körgenşe san türlı boljam da jasap tastady. “Ol baiǧūstyŋ da şeşesı men qūsap, anau bır jyldardaǧy alapat aştyqta, eŋ bolmasa, bır balam aman qalsyn dep, balasyn ökımetke ötkızgen bıreu me eken?!” — dep... Sonymen ne kerek, aitylǧan merzımde sylyŋǧyr qara jıgıt pen äneugünı özım körgen tolyq sary äiel tabaldyryǧymyzdan attady. Janymyz qalmai, törge şyǧardyq. Bar tättı-dämdımızdı auyzdaryna tostyq. Qazaqqa tän qonaqjailyǧymyzdy körsetıp-aq jatyrmyz. Bırden: ”Būnda ne ǧyp jürsıŋ? Qaidan kelgen qazaqsyŋ? Qazaqşa söilei alasyŋ ba?” — dep dürse qoia beru yŋǧaisyz. Äuelı qaiyn jūrtymyzdyŋ tılınde şüiırkelestık. Aitpaǧanymyz joq: aua-raiynan bastap, ışkı-syrtqy saiasatty bıraz jerge aparyp tastadyq. Sosyn, sol kezderı gazet-jurnaldar jarysa jazyp jatqan “ūşatyn tärelkelerge” oiystyq.
Ekı äiel kiım, dünie-mülık, moda töŋıregınde şüiırkelesıp, as üige ketkende, “Bauyrym, ainalaiyn, myna ülken kısımen qazaqşa söilesşı,” — dep jalyndym. Qonaǧym kümıljıp, “Potom, potom” — deidı de üstı-üstıne ūrtyn aspen toltyra beredı. Būlar qaşan qazaq tılınde söiler eken degendei, ärqaisymyzdyŋ auyzymyzǧa jaltaq-jūltaq qarap, ekı közı tört bolyp, Aimuşka otyr. Jetım bala qūsap. Türı adam aiaǧandai...Ūzyn sözdıŋ qysqasy, jarty täulık boiy qonaǧymyzdan qazaqşa jarty söz esti almai Aimuşkanyŋ äbden dıŋkesı qūrydy. Tamaqqa da, araqqa da sylqiia toiǧasyn, qandas bauyrym mülde söileuge şamasy kelmei qaldy.
Äielımnıŋ aituynşa, olardyŋ būl jaqqa kelgenderıne onşa köp uaqyt bolmapty. Mol tabys tabu üşın köşıp kelse kerek. Söilemek tügılı, qazaq tılın mülde tüsınbeitın körınedı. Elden jastai ketıp, jetımder üiınde tärbielenıp, şet jerde jürgen menen jaman eken. Sol tünı körer taŋdy köz ılmei atyrdym. Aqyry, qartaiǧanda Aimuşkanyŋ janyn qinamaiyn dep ūiǧardym. Özım de pensiiaǧa şyǧyp, jūmystan bır jola bosaǧasyn, elge oralarmyn. Alaida, tap osy aiadai auylǧa köşıp kelemın dep, ötırık aita almaimyn. Qalyŋ qazaqtyŋ qaq ortasyna, teŋız jaǧalauyndaǧy bır qalaǧa köşu oiymda bar. Ǧūmyry jetse, Aimuşkany öz qolyma alyp, baǧamyn,” — degen aǧynan jaryla. Ol künge baiǧūs Aiman şeşemız jete almai kettı.
...Syry ūşyp, örnegı öşken köne sandyqtar jai ǧan mülık emes, marqūmnyŋ ışınde ketken armany, jalǧyz ūlyna degen saǧynyşy, qyzyǧynan qiyndyǧy mol tylsym taǧdyry tyǧylǧan siqyrly düniedei sezıldı. Terezenı kışkentai tas qoŋyzdar tyrs-tyrs şertedı. Jantalasa, jaryqqa ūmtylǧan tüngı köbelektermen aralasyp, iesız qalǧan sandyqtaryna asyqqan Aiman şeşemızdıŋ ruhy jürmegenıne kım kepıl?!.
Ünsız ǧana menı qūşaqtap, oi üstınde otyrǧan apamnyŋ bauyryna tyǧyla tüstım...
Zaria Jūmanova
"Adyrna" ūlttyq portaly
