“Tuǧan jer” şyǧarmaşylyq baiqauyna qatysuşylardyŋ tuyndylaryn paraqşamyzǧa jariialaudy bastadyq. Kelesı kelıp tüsken tuyndy «Üzdık maqala» atalymy boiynşa Nūrbol MŪRATBEKŪLY.
Avtor: Nūrbol Mūratbekūly
Bailanys telefony: 8 700 1000 143
Bızdıŋ auyl Aşyly dep atalady. Auyl ortalyǧynan soltüstıkke qarai 70-80 şaqyrym jürgende jazy Janbolattyŋ etegın jailap, qysy Şöljotanyŋ bauyryn yqtap ömır süretın maŋǧaz bır eldı meken bar. Menıŋ tuǧan jerım sol. Taŋda şyqqan kün “Qabylqan saiynyŋ basy” dep atalatyn tau jülgesınen külıp qarap, Taldy asuynyŋ iǧynan asyp ǧaiyp bolady. Oŋtüstıgın Qoidara, Soltüstıgın Obaly asuy qorşap jatatyn tört taudyŋ ar jaǧynda basqa ömır, basqa älem bar degenge eşkım de sengısı kelmeitındei edı. Sol tört taudyŋ ortasynda tört tülıgın töldetıp, tırşılıgın tületıp jatqan momyn halyq kün keşude. Tau saǧalap, özen jaǧalaǧan būl elge tasbauyrlyq emes, tastai berık bereke daryǧan. Jaz soŋynda şalǧysyn sailaǧan azamattar jinalyp, auyl üidıŋ şöbın bırge şauyp, qysta jolǧa jaramaǧan aryq-tūraǧyn kez kelgen qora-qopsyǧa qolqa salmai, tıpten eskertpei-aq qaldyryp kete beredı. Jaz ortasynda qoramyzǧa bailap ketken arǧymaqtyŋ belgısız iesın aiǧa juyq kütıp, közınen tasa qylmai baǧyp otyrǧan äkemdı esıme alsam, amanat pen ūiattyŋ, jauapkerşılıktıŋ mänın tüsınıp, ötken ısterıme ūialyp ta qalamyn. Būl basqa äŋgıme. Menıŋ oiyma jiı oralatyny: osy mekendegı jüielı sözdıŋ jülgesın tüsınetın, örelı oidyŋ örısın bıletın, äzıldıŋ de aqiqatyn aŋǧaratyn, tıptı, ötırıktıŋ de örnegın öretın erlerdıŋ jaiy. Keide orynsyz äzıl aityp, oilanbai söilep qalǧanda, tap bermede tıl bailanyp tosylǧanda, astarly sözdıŋ mänın tüsıne almai aŋtarylǧanda osy mekendı, osy erlerdı eske alaryŋ sözsız. Būl eldıŋ jailauy da Janbolat atanuy tegın emes. Janbolat osy öŋırdı mekendegen emkös, körıkpel, ūşyǧy qonymdy, boiyna qasiet daryǧan adam bolǧan eken. Ömırden qaitarynda süiegın öz jailauyndaǧy küre joldyŋ boiyna jerleudı amanattap ketıptı. Sodan berı būl jailau Janbolat atalady. Osy Janbolat öŋırınen tarap alys-jaqynǧa mätel bolǧan “Qaiyrkei esebı” degen söz bar. 1953 jyly qūrylǧan auyldyq ūjymǧa basşy bolyp sailanyp, ırı qoǧamdyq ısterge ügıtşı bolǧan Qaiyrkei jyl saiyn basşylyqqa esep bergende ūjymnyŋ ekonomikalyq ösımın, adam, mal sanynyŋ artymyn qaǧaz-qalamsyz - aq közben mölşerlep, oimen eseptep aitady eken, odan köp qatelık te ketpeitın bolsa kerek. Sol sebeptı de “Qaiyrkei esebı” atanyp jūrtqa tarap ketıptı. Qaiyrkei Jünısūly - eskışe sauatty qoja, qyz ben jıgıt aitysynyŋ ozyq ülgılerın jasaǧan aqyn, tap bermede tauyp aitatyn şeşen bolǧan eken. 1990 jyldarǧa deiın sol auyldy mekendep dünieden ozsa da artynda “aqyn Qaiyrkei”, “qoja Qaiyrkei”, “qisager Qaiyrkei” degen aty el esınde saqtalyp qaldy. 2000 jyldardyŋ basynda etnograf-ǧalym Aqseleu Seidımbek “Qazaqtyŋ beipıl sözderı” atty eŋbek qūrastyryp, erotikalyq folklordy, qazaqtyŋ beipıl sözderın auyl-üidıŋ şeŋberınen şyǧaryp, halyqtyŋ töl tuma mūrasy retınde den qoiudyŋ män-maŋyzyn atap aitqan edı. Belgılı jiyn-toilarda Şauel, Nesıp degen aqyn kelınşektermen aitysqan Qaiyrkei, beipıl äzılderdıŋ sättı ülgısın jasaǧan. Aqyndy alǧaş körgen Şauel: Toi bolsa dombyra alyp kelemın de, Äuelı qara sözge jelemın de. Ärıptes būdan būryn tanymaimyn, Jasyŋnan ıstep jürgen käsıbıŋ ne?, - dep tap bergende Qaiyrkei: Jasymnan oinap külıp maldy baqtym, Astyna qazan-oşaq otty jaqtym. Mollalyq, qojalyǧym taǧy da bar, Nasybaiyn balanyŋ şöptei qaqtym, - deptı. Şauel: Būl jerge sen de keldıŋ, men de keldım, Sözıŋnıŋ artyq-kemın elemedım. Elıŋe aştyq jetıp qalyp pa edı?! Sonşalyq köp nasybai nege jedıŋ?! - dep tiısıptı. Sonda Qaiyrkei ırkılmesten: Būl jerge sen de keldıŋ, men de keldım, Sözıŋnıŋ artyq-kemın elemedım. Tüp jaǧy özıŋızge kerek qoi dep, Ūşynan azyn ǧana eptep jedım, - dep tyŋdarmandy külkıge qaryq qylypty. Al taǧy bır aitystyŋ sätı tuǧanda Qaiyrkeidıŋ qojalyǧyna tiısıp söz bastamaq bolǧan jas kelınşek Nesıp: Atymdy äkem menıŋ Nesıp qoiǧan, Şaşymdy erkeletıp esıp qoiǧan. Adamzat senı türtıp sündet qylsa, Menıkın perışte kep kesıp qoiǧan, - deptı. Sonda Qaiyrkei dombyrasyn ala salyp özımen-özı bır jymiyp külıp alyp: Atyŋdy äkeŋ senıŋ Nesıp qoiǧan, Şaşyŋdy erkeletıp esıp qoiǧan. Senı kesken perışte olaq eken, Ortasyn üŋıreitıp tesıp qoiǧan, - dep kütpegen jerden ılıp ala jönelıptı. Ekı betınıŋ oty şyqqan Nesıp bır qaiyrymmen aitysyn aiaqtap üiden şyǧyp ketıptı. Osy öŋırde aitqan äzılı hatqa tüspese de, jatqa taraǧan taǧy bır adam - Halel aqyn. Bala künımde “Halel aitypty” dep ülkenderdıŋ keŋkıldep külıp otyrǧanyn jiı köruşı edım. Alaida, sol uaqytta qaǧazǧa tüsıruge sauatym bolmady ma, oilamym jetpedı me, bılmeimın. Qazır men emes, osyndai dünielerdı jatqa aitatyn aqsaqaldardyŋ qatary da sirep barady. Endıgı maqsatymyz - este baryn estelıkke alu edı. Halel ūlyna qalaly jerge qūda bolyp, qonaq şaqyrsa, “tau köremız, jailau köremız” degen qalalyq qūdalar üidıŋ tarlyǧyna qaramai talasyp kelse kerek. Qysylyp qonyp, taŋ atyryp şaiǧa otyrǧanda, dastarqandaǧy dämdı sarymai salǧan ydysqa qūdalardyŋ qoly syimai talasyp, tarelkege tynym bermeptı. Sony bılgendei jailaudyŋ qara şybyny da sarymaidyŋ üstınde oiran salmaqqa beiımdelse kerek. Sonda Hakeŋ qolynyŋ syrtymen şybyndardy ürkıtıp otyryp: Mynau qaidan qaptaǧan qara şybyn, Közınıŋ oiyp alar ma edı qaraşyǧyn. Üige syimauymen qoimai, Qaraşy, sarymaiǧa talasuyn, - degende qonaqtar da qolyn tartyp alypty. Sol Halel aqyn bır jyldary orman qorǧauşy bolyp jūmysqa tūryp, Şiau şui zy degen öŋırde orman aralap jürse, bıreu köktep tūrǧan jap-jas terektı kesıp ketıptı. Hakeŋ qaltasynan bır elı tastamaityn qalamyn alyp, baltalanǧan būtaqtyŋ ornyna: Şiau şui zy hat jazaiyn teregıŋe, Kereksız būl terektıŋ keregı ne? Kereksız būl terektı jyqqan bolsaŋ, Şäugımdei jara şyqsyn enegıŋe, - dep qarǧys jazyp ketıptı. Būndai äzıl äŋgımenıŋ san aluany bar, tıptı, kündelık aitylyp jatady. Al ötırıktı öz örnegımen aitudyŋ özı - öner ekenın myna jūrt bıle me?! Ötkende jaŋalyqtardy qarap otyrsam, salmaǧy 63 kilogramm şyǧatyn kapusta ösırgen amerikalyq azamatty ginnester rekordyna kırgızıp jatyr eken. Qarap otyryp esıme Asai atam tüstı. Asai dep otyrǧanym - Asylhan atam. Marqūm bızdıŋ körşımız edı. Men 7-synyp oqyp jürgende boluy mümkın, qaitys boldy. Keide oidan qūrap äŋgıme aityp beretının bıletın bır top jas jıgıt Asaidyŋ üiıne baryp äŋgıme sūraǧan bolsa kerek. Asai sonda: “Bır jyly esıktıŋ aldyndaǧy myna alaqandai jerge kartoşka ektım. Sabaǧy basqaşa köktedı. Küzde qazsam, atyz bır tüiır ǧana dän alypty. Ülkendıgı kılet üidei jalǧyz kartoşka qazdym. Möşekke salu, esıkten kırgızu mümkın bolmaǧan soŋ, şetkı üidıŋ şatyryn aşyp salsam da syimady. Aqyry amalym tausylyp, tört qyrlap jonyp, kışıreitıp üige saqtadym. Jonyp tastaǧan qaldyǧymen maŋaidaǧy körşılerımnıŋ özı qystan şyqty,” - deptı. Bükıl auyldyŋ azamattary egın basyna barsa osy äŋgımenı aitady, ūrpaqtaryna türlı äzıldep te jatady. Bıraq, oilap körsem Asai atam aman bolsa, jaŋa tehnikamen, jaŋa jolmen däl sol üidei kartoşkasyn egetın sekıldı sezıldı. Demek, qazaqtyŋ “ötırıktıŋ özıne senbe, ebıne sen” degenı osy bolsa kerek-tı. Bızdıŋ auylda Asai aitty degen äŋgımeler öte köp. Taǧy bırde Asai jinalǧan jūrtqa: “Quaŋşylyq bolyp, jaŋbyr jaumai, jer kögermei tūrǧan bır jyly bolatyn. Tüskı astan keiın esık aldyna şyǧyp tūrsam, Jürekşenıŋ basyna būlt üirıle qalypty. Sary bauyr atqa jaidaq mınıp, dara şyǧyp būltqa qol sozyp edım, qolym jetpedı. Atqa qaita mınıp, qamşymmen būltty türtıp qalǧanym sol eken jaŋbyr şelektep qūidy. Sol, sol eken jer kögerıp, tabiǧat qūlpyryp sala berdı,” - dep äŋgıme aityp berıptı. Bız külemız. Bıraq, ǧylymda būlttar auadaǧy su qūramynyŋ qoiulanuynan paida bolyp, ūlǧaia kele auadan jauyn-şaşyn küiınde qaita jerge tüsetının deleldep keledı. Demek, “solai boluy mümkın ǧoi!” degen ǧylymi tūjyrymdy oidan tuǧan logikaly ötırık. Eger sol Asai atamnyŋ şopan taiaǧyn qolynan alyp, bılım men ǧylymnyŋ jolyna salsa, osyndai jaŋalyqtardy özı aşar ma edı, kım bılsın?! Sol Asai aqsaqaldyŋ jonyp tastaǧan kartoşkasyn jep qystan şyqqan körşılerınıŋ bırı - Äbdılahit atam. Men är ret auylǧa barǧan künnıŋ ertesı, Janbolattyŋ etegınen sary atyna jambastai qonyp, sipai qamşylap Äbaq atam keledı. Aq tılegın aityp, ūlym dep maŋdaiymnan iıskep, el men jerdıŋ amandyǧyn sūrap qaitady. Äbdılahit atam - torqaly toi, topyraqty ölımde auyl elge aqylşy bolyp jol sılteitın, keide “kärı janymnyŋ nesın aiaiyn” dep auyr şaruaǧa da kırısıp ketetın qaiyrymdy, äŋgımeşıl, şejıreşı aqsaqal. Keide bırer söz köŋılıne jaqpai qalsa, qyrsyq mınez, qyŋyr sözı de joq emes. Sol Äbaq būrynyraqta körşı auyldaǧy bır aǧaiynnyŋ quanyşyna ortaqtasyp qaituǧa barypty. Astan soŋ ortaǧa “möldır qymyz” da äkelınıptı. Ortaǧa qoiylǧan bötelkenıŋ qaqpaǧyn aşpai Mūratbek marqūm Äbdılahit aqsaqalǧa ūstatyp: “Bedelıŋ bar adamsyŋ ǧoi, mynany sen qūi,” - deptı. Äbdılahittyŋ äkesınıŋ aty Bedel ekenın bıletın jūrt sanyn şapalaqtap külıptı. Jinalǧan jūrt Äbdılahittyŋ jauapsyz qalmaitynyn bılıp, auzyn baqsa kerek-tı. Bıraq, Äbaq asyqpai qaqpaǧyn aşyp, baptap bır staqandy toltyryp otyryp qūiyp: “Aŋsaǧanyŋ osy bolsa ış”, - dep Mükeŋe ūstatypty. Söitse Mūratbek marqūmnyŋ anasynyŋ aty Aŋsaǧan eken. Sol sätte jinalǧan jūrt bas şaiqasyp, Mükeŋ Äbdılahittyŋ şeşendıgı men şejıreşıldıgıne razy bolyp, syi körsetıp qaitarypty. Auylda söz taba almai tosylǧandar “söz tauyp aitatyn Äbdılahit emes, ünsız qaldym” dep otyrady. Mıne, osy qasietterdıŋ qai-qaisysy da qazaqtyŋ dästürlı bolmysyna tän erekşelıkterge jatatyny sözsız. Qazaqtyŋ äzıl-qaljyŋdary da halyq bolmysyn tanyp tüsınudıŋ mändı aiǧaqtarynyŋ bırı ekenıne eşkım de kümän keltırmeuı tiıs. Osy erler - qazaq bolmysynyŋ dälelı. Qaida jürse de qazaqtyŋ boiyna qaljyŋsyz qan jürmeitını belgılı. Bıraq, bügıngı bız qanşalyq jöndı äzıl aityp, oryndy külıp jürmız. Ol bügınnıŋ ūly jūmbaǧy.
