Şaǧyn jäne orta biznes jasauda sanksiia qūrsauyndaǧy İranmen sauda bailanysynyŋ erekşelıgı qandai? Osy elge saparlap qaitqan qazaqstandyq käsıpker Mūhit Qarsybaev özınıŋ körgen-tüigenderımen bölısedı.
Būl künderı İrannyŋ azamattyq qoǧamy osydan tura 2 jyl būryn «hidjaby tolyq bolmaǧany üşın» polisiia qolynan zardap şegıp, qaza tapqan Mahsa Äminidı eske aluda. Ol 2022 jyly 16 qyrküiekte polisiia bölımınde qūlap, auruhanada opat boldy. Osy oqiǧadan soŋ İranda hidjabqa qarsy qozǧalys bastalyp, tūtas elde narazylyq aksiialary ūiymdastyryldy. Mahsa Amini adam qūqyǧyn qorǧaudyŋ, äiel teŋdıgınıŋ sivolyna ainaldy. Bırneşe aiǧa sozylǧan narazylyqta kemınde 476 adam qaza tauyp, jüzdegen adam jaralandy. Osy oqiǧaǧa deiın de halyqaralyq sanksiiaǧa ūşyrap ülgergen İran hidjabqa qarsy qozǧalysty basyp, janyştaǧannan keiın osy el bilıgıne qarsy qysym men sanksiia odan saiyn küşeie tüstı.
Qazaqstan men İran sauda bailanysy ärtürlı kezeŋdı ötkerdı. Soŋǧy jyldary sauda ainalymy eptep öse bastady. Mäselen, 2020 jyly ekı el arasyndaǧy sauda ainalymy 238,1 mln dollardy qūrasa, 2021 jyly 84,8 paiyzǧa ūlǧaiyp, 440,1 mln dollarǧa jetken. Al 2022 jyly būl körsetkış 521,4 mln dollarǧa deiın artqan. Byltyr Tegeran qalasynda ötken Qazaqstan men İran arasyndaǧy sauda-ekonomikalyq, ǧylymi-tehnikalyq jäne mädeni yntymaqtastyq jönındegı ükımetaralyq komissiianyŋ 19-otyrysynda ekı el arasyndaǧy özara tauar ainalymyn 3 milliard dollarǧa jetkızu kerektıgı aityldy. Ekı aradaǧy sauda İranǧa salynǧan sanksiialar kesırınen jäne koronavirus pandemiiasy kezınde qatty qūldyrap ketken. Qazır qaitadan jandana bastaǧany baiqalady. Sanksiiadan köz aşpaǧan İranmen şaǧyn jäne orta käsıpkerlık deŋgeiınde qalai bailanys jasauǧa bolady? Taiauda osy elge saparlap qaitqan jeke käsıpker Mūhit Qarsybaev ne deidı?
- İranmen biznes salasynda jūmys ısteudıŋ qandai erekşelıkterı men kemşılıkterın aita alasyz?
- Erekşelıgın aita ketsem logistika jyldam, sonymen qatar, vizasyz 14 kün jüre alasyŋ. Tamaqtary halal, zattary baǧasyna sai sapaly. Ekı aptada bır, aptanyŋ beisenbı künderı Almaty-Tegeran baǧytynda tıkelei ūşaq ūşatyny yŋǧaily. Taǧy bır artyqşylyǧy – şekaranyŋ qolailylyǧy. Qazaqstan men İran şekarasy aşylǧandyqtan, 80 paiyz zattarǧa memlekettık salyq salynbaidy. Onyŋ ornyna qosylǧan qūn salyǧyn tölep kıre beruge bolady.
İran memleketı ışkı naryǧyn öz öndırısınıŋ önımderımen toltyryp tastaǧan. Qazır önımderın syrtqa şyǧaruǧa äreket etıp jatyr. Bıraq, olarda būl baǧytta täjıribe öte az siiaqty sezıldı. Mūndaǧy öndırıs zauyttary eksportqa älı beiımdelmegen. Işkı naryqta önım şyǧaratyn keibır kompaniialardyŋ syrtqa älı şyǧyp körmegenı aŋǧarylady. Būl salada būryn şeteldermen bailanys ornatqan ülken kompaniialar ǧana jūmys ıstep jatyr.
Söite tūra tauardy tek tapsyrys arqyly jasaityny kışıgırım qiyndyq tuǧyzady. Öitkenı tapsyrysty aitylǧan uaqytta daiyn etıp bere almai jatady. Odan bölek, saudalasu, kelıssöz jürgızu jaǧynan da qiyndyqtar tuyndauy mümkın.
- İran – köptegen halyqaralyq sanksiia qūrsauyna alynǧan el. Jeke özıŋız osy elge sapar barysynda sanksiia salqynyn sezdıŋız be?
- Sanksiia saldarynan bank kartalary ıstemeitın (VISA, master cart) kördım. İnternettı VPN arqyly paidalanasyŋ. Aqşany dollarmen alyp baryp, qonǧannan keiın auystyryp alasyŋ.
İran memleketı sanksiianyŋ äserınen dollardy syrtqy elderge jarata almaidy. Sol sebepten bır kompaniia bastyǧynyŋ «dollardyŋ ornyna Qazaqstannan dändı-daqyldar äkelseŋderşı» dep aitqan kezı de boldy. Būl jerde özderınıŋ aqşalarynyŋ qūny öte tömen. Sonyŋ saldarynan bärı arzan körınedı.
- Sanksiia şaǧyn jäne orta bizneske äser ete me eken, naqty ne baiqadyŋyz?
- Sanksiianyŋ şaǧyn bizneske öte qatty äserı joq dep oilaimyn. Al, orta bizneste aqşa audaru jaǧynan qiyndyqtar bar. Odan bölek jaŋa tehnologiia satyp aluda problemalar bar eken.
Sūrastyryp körgende sanksiianyŋ qarapaiym adamdarǧa äserı joq degen jauap aldym. Öitkenı, memleket tarapynan elektr quaty, gaz, su, ūn, benzin, dizel otyny siiaqty eŋ kerektı zattarǧa subsidiia köp berıledı eken. Odan bölek, öndırıspen ainalysamyn degenderge ūzaq merzımge paiyzsyz nesie beredı. Paiyzben bergennıŋ özınde tek 3-4 paiyz ǧana qosylady. Bıraq, köp subsidiia berılgenımen mūnda ony tolyqtai paidalana almaisyŋ.
Mäselen, jaz ailarynda elektr quaty jetpeitını baiqalady. Aptasyna är zauytqa ekı kün elektr quatyn bermei ünemdeidı. Osy sebepten köptegen zauyttar tolyq küşımen jūmys jasai almai otyr. Sol üşın qabyldaǧan tapsyrystaryn uaqytynda daiyndap bere almai qalady.
- İran memleketınde käsıpker äielder bar ma? Eldegı halyqtyŋ äleumettık jaǧdaiy turaly ne aita alasyz?
- İranda biznespen ainalysatyn äielder köp. Jūmys barysymen barǧan bır-ekı kompaniianyŋ bastyǧy äiel kısı boldy. Olardy şekteulı dep aita almaimyn. Qazaqstanda da, basqa memleketterde de jeke käsıppen ainalysatyn äielder bar bolǧany siiaqty, mūnda da käsıpker äielder jetkılıktı. Olardy kemsıtu sekıldı dünielerdı baiqamadym.
Öz körgenım boiynşa aitsam, halyqtyŋ äleumettık köŋıl küiı jaqsy. Eş qaisysynyŋ jaǧdaiy jaman emes. Mädenietı bızdıkınen kışkene artta siiaqty körındı. Soǧan qaramastan, İran memleketınen öndırıs, öndırıstı qoldau, qol öner degen dünielerdı üirenuge bolady.
Merei Myrzaǧaliqyzy
«Adyrna» ūlttyq portaly
