«Hershey» korporasiiasynyŋ negızın saluşy. Jomarttyǧymen el esınde qalǧan millioner. XX ǧasyrdyŋ basynda şokolad öndırısın qolǧa alǧan sirek käsıpkerlerdıŋ bırı. Konditerlık salanyŋ kemeŋgerı.
Milton Sneveli Herşi 1857 jyldyŋ 13-qyrküiegınde Pensilvaniia ştatynyŋ Derri Cherch qalasynda düniege keledı. Äkesı Genri Herşi men anasy Veronika Sneveli dındar kısıler boldy. Miltonnyŋ ata-babalary XVIII ǧasyrda Germaniia men Şveisariiadan kelgen nemıs immigranttary desedı. Äkesı jūmys babymen bır orynnan ekınşı orynǧa jiı köşıp jürgendıkten, Milton mektepte tört-aq jyl oqydy. Ol mekteptegı bılımge qosymşa Pensilvaniianyŋ auyldaryndaǧy sol zamanǧa tän bır bölmelı mektepterden därıs tyŋdaidy. Solardyŋ bırı «Derry» Şırkeu mektebı bolatyn.
Dınşıl ata-anasy Miltondy 4-synyptan soŋ mektepte oqytpady. Kıtap pen mektep balaǧa ziian keltıredı dep sanap, ony käsıbi ortaǧa qosady. Ol alǧaşqy qyzmetın jergılıktı nemıs gazetıne baspager boludan bastaidy. Alaida Milton Herşidı būl sala az qyzyqtyrdy. Jūmys ornyn konditerlık fabrikaǧa auystyryp, ol jerde karamel men balmūzdaq satuşy bolyp ısteidı. Jaŋa qyzmet orny jas mamannyŋ tynysyn aşyp, Milton mūzkonfet daiyndaudyŋ qyr-syryn meŋgeredı.
Jasy 18-ge tolǧanda Filadelfiiadan «M.S. Hershey, Wholesale and Retail Confectioner» atty jeke käsıpornyn qūrady. Äitkenmen, ısı oŋǧa baspai, satu kölemınıŋ azdyǧynan, tölemderdıŋ köbeiuınen tūralap qalǧan käsıporyndy satyp jıberuge mäjbür bolady. Alǧaşqy biznesı bankrot bolǧan Milton Herşi alǧan betınen qaitpady. Kelesı konditerlık firmasyn Koloradonyŋ Denver qalasynan aşady. Osynda jürıp jaŋa pısken süttı karamelge aralastyru arqyly dämdı konfet daiarlauǧa bolatynyna köz jetkızedı. Bıraq ol Denverde ūzaq tūraqtai almai, Chikagoǧa qonys audarady. Odan soŋ Niu-Iorkke baryp biznesın qaita bastaǧanymen taǧy da bankrotqa ūşyraidy.
Sätsızdıkke toly onjyldyq ömırı bar 28 jastaǧy Milton Herşi Lankaster qalasyna kelıp, Denver qalasynan üirengen reseptısı boiynşa alǧaşqy karamel konfetterın öndıredı. «Hershey’s Crystal A» dep atalǧan jaŋa konfet tek jergılıktı tūtynuşylardyŋ ǧana emes, şeteldıkterdıŋ de köŋılınen şyqty. Öndırıs kölemın ūlǧaitu üşın, Lankaster ūlttyq bankınen nesie aluǧa tura keledı. Dese de, kompaniianyŋ jaŋa örleu kezeŋı bastalǧan edı. Onyŋ kompaniiasynyŋ filialdary Maunt Djoi, Niu-Iork Siti, Ridinge jäne Chikago qalalarynan aşylady. Herşidıŋ karamelderı sol jyldardyŋ özınde-aq Europaǧa, Qytaiǧa, Avstraliiaǧa tarapty. Milton Angliia, Fransiia, Meksika, Egipet elderın aralap, öndırıstıŋ jaŋa baǧyttaryn ızdestıredı. Ol 1893 jyly-aq millionerge ainalǧan bolatyn. Alaida oǧan negızgı kapital men brendtı şokolad alyp keledı.
1893 jyly Chikagodaǧy Halyqaralyq Kolumbiia körmesınde Milton Herşidıŋ közı şokolad daiyndaityn nemıs qūral-jabdyǧyna tüsedı. Ony dereu satyp alyp, konditerlık firmasyna ornatady.
Alǧaşqyda şokoladty konfettıŋ özegıne salyp paidalanady. 1894 jyly karamel konfetter öndıretın kompaniiasyna enşıles etıp «Hershey Chocolate Company» firmasyn qūrady. Onyŋ kompaniiasy sūiyq kakao men şokolad daiyndady. Milton süttı şokolad öndırısın qolǧa aludy ıştei maqsat ettı. Ol kezde süttı şokolad AQŞ-qa Şveisariiadan tasymaldanatyn. Milton Herşi 1900 jyly tek süttı şokolad öndırısımen ainalysuǧa bel buady. Karamel şyǧaratyn käsıpornyn özınıŋ basty bäsekelesı bolyp kelgen Filadelfiiadaǧy Amerikan karamel kompaniiasyna 1 million dollarǧa satyp jıberıp, tek şokolad sehyn ǧana özıne alyp qalady.
Milton Herşi şokolad öndıretın qūral-jabdyqtaryn kölıkke tiep, tuǧan jerı Derri Cherch qalasyna qonys audarady. Mūnda oraluynyŋ ekı sebebı bar edı: bırınşısı, qalaǧa jaqyn jerde siyr ösıretın fermerlerdıŋ sütın şokolad öndırısıne paidalanudy közdegen, ekınşısı, Derri Cherchte eŋbekke jaramdy bolsa da, jūmyssyz jürgen adamdar köp edı. 1903 jyly süttı şokolad öndıretın firmanyŋ alǧaşqy kırpışı qalanyp, 1905 jyly alǧaşqy önımderın naryqqa taratady. Būl Amerika tarihyndaǧy tūŋǧyş şokolad öndıruşı kompaniia edı.
Tynymsyz ızdenısterdıŋ nätijesınde amerikalyqtardyŋ süiıktı taǧamy bolǧan «Hershey’s» batonchigı ömırge keledı. Taǧy bır jyl ötken soŋ, badam dänekterı qosylǧan şokoladtar naryqqa jol tartady. Uaqyt öte kele «Hershey Chocolate Company» firmasy şokoladtyŋ 114 türın daiyndaityn konditerlık kompaniiaǧa ainaldy. Al 1907 jyly «Hershey’s Kisse» batonchigı öz tūtynuşylaryn tabady. Ras, ötırıgın kım bılsın, osy batonchiktı daiyndau üstınde konditerlık maşinadan süiıstıŋ dybysyna ūqsas signal şyǧa bergen eken desedı. Sol sebeptı batonchikke «Hershey’s Kisse» («Herşidıŋ süiısı» degen maǧyna beredı) dep at qoiylypty.
Milton Herşi önımderınıŋ jarnamasyna öte mardymsyz ǧana qarjy böldı. Onyŋ pıkırınşe «Jarnama jasaudyŋ eŋ tiımdı joly – sapaly tauar öndıru», sapaly önım jarnamasyz-aq tūtynuşysyn özı ızdep tabady.
Milton Herşi jarnamaǧa şyǧyndamaǧan qarjylaryn qaiyrymdylyqqa jūmsady. Berık dıni közqarasy bar Herşi jiǧan aqşalarynyŋ raqatyn jalǧyz özı körudı ar sanauşy edı. «Hershey Chocolate Company» firmasyndaǧy eŋbekkerlerdıŋ äleumettık jaǧdaiyn jaqsartu, jaŋa jūmys oryndaryn aşu arqyly jūmyssyzdyqpen küresu, büldırşınder men jasöspırımderdıŋ bılım aluyna mümkındıkter tuǧyzu Milton Herşidıŋ qaiyrymdylyq şaralarynyŋ negızgı nysanasy boldy.
Käsıporyn jūmysşylarynyŋ jaǧdaiyna köp köŋıl böletın Milton şokolad fabrikasyn qorşai jaŋa qalaşyq tūrǧyzady. Jekemenşık üiler salynyp, köşeler töseledı. Köşelerdıŋ aty kakao būrşaqtaryn öndıretın eldımekenderdıŋ atymen ataldy: Trinidad, Karakas, Areba, Seilon, Para. Qalaşyq köşelerınıŋ boiynan kabak, şoşqa qoralar, las öndırıs oşaqtary, ūstahana saluǧa tyiym salynyp, olardyŋ ornyna şırkeu, bank, qonaqüi, park, düken, kır juatyn oryndar, golf alaŋdary, zoopark salyndy. Qalaşyqtaǧy jeke üiler «Hershey Chocolate Company» firmasynyŋ qyzmetkerlerıne paidalanuǧa berıledı. Baspana jetpei, syrt qalǧan jūmysşylarynyŋ da äleumettık jaǧdaiyn ūmytpady. Olardyŋ jūmys ornyna oŋai jetuı üşın, arnaiy tramvai jolyn tösettıredı. Jaŋa qalaşyqqa «Herşi» dep atasynyŋ atyn beredı.
Taǧdyrdyŋ būralaŋ jolymen tört klasstyq qana bılım ala alǧan «Şokolad korolı» jas jetkınşekterdıŋ erkın bılım aluyna jol aşu üşın, 1909 jyly arnaiy industrialdy mekteptıŋ tūsauyn kesedı.
Közı tırısınde 1918 jyly Milton Herşi esepşotyndaǧy 60 million dollaryn özı qūrǧan mekteptıŋ atyna audaru jönınde mirashat jazyp qaldyrady. Ol būl şeşımın ömırınıŋ soŋyna deiın özgertpeidı.
30-jyldardaǧy ūly depressiia kezınde, bükıl öndırıs oryndary jabylyp, jūmysşylar qysqaryp jatqan uaqytta Milton Herşi adamdardy jūmyspen qamtamasyz etu maqsatynda alyp qonaqüidıŋ qūrylysyn bastap jıberedı. Ekonomikalyq qiyn-qystau kezeŋde alyp qūrylys jūmystaryn jürgızudıŋ köptegen tiımsız jaqtary bolǧanyn qazırgı küngı ekonomister moiyndaidy. Alaida dındar ata-anadan tärbie alǧan, köpbalaly otbasynyŋ müşesı Milton kommersiialyq tabystan görı, moraldyq igılıktı qūp kördı. Qonaqüidıŋ prototipı etıp, Mysyrǧa barǧanda özı kuä bolǧan «Heliopolis Hotel» qonaqüiınıŋ ülgısın alady. Oteldıŋ aşyluy 1933 jyly 26-mamyrda öttı.
Ekınşı düniejüzılık soǧys tūsynda AQŞ Qaruly Küşterınıŋ şaruaşylyq bölımı Herşidıŋ kompaniiasyna maidandaǧy jauyngerler üşın arnaiy batonchik daiyndauǧa tapsyrys beredı. Sonymen qatar özderınıŋ de talaptaryn qoiady: batonchiktıŋ salmaǧy 1 jäne 2 unsiia (28gr jäne 57 gr) aralyǧynda bolu kerek, joǧary temperaturaǧa erıp ketpeitın tözımdı boluy şart, soǧystaǧy äskerlerdı elıktırıp jıbermes üşın, azdap jaǧymsyzdau iıs şyǧaryp tūruy qajet.
«Tropical Chocolate» dep atalǧan būl batonchikter tūtynuşylardyŋ köŋılın tez tapty. Milton Herşidıŋ firmasy 1939 jyly künıne 100 myŋ batonchik şyǧaryp tūrsa, soǧystyŋ aiaǧynda aptasyna 24 million batonchik öndırgen. 1940-1945 jyldar aralyǧynda 3 milliardtan astam batonchik satylypty.
Milton Herşi 1945 jyldyŋ 13-qazanynda 88 jasqa qaraǧan şaǧynda özı tūrǧyzǧan qalaşyqtyŋ auruhanasynda köz jūmdy.
Tüiın
Abraam Linkolnnıŋ «Jeŋımpaz dep qūlamaityn adamdardy emes, qanşa ret qūlasa da esın jinap, qaita tūra alatyn adamdardy aitamyz» degen köregen naqyly bar. Milton Herşi käsıpkerlıkke arnaǧan ömırınıŋ alǧaşqy kezeŋderınde tört ret bankrot bolyp, boiyn qaita tıkteptı. Sondai talpynysyna qaraǧanda är qaiǧynyŋ bır quanyşy bolatynyna sengen siiaqty.
Asyl Abai
"Adyrna" ūlttyq portaly
