Osydan 99 jyl būryn, iaǧni, 1920 jyldyŋ tamyzdyŋ 24-ı künı Qazaq jerınıŋ şekaralyq aumaǧy bekıtılgen bolatyn. Osynyŋ arqasynda qazan aiynda Qazaq Avtonomiialy Respublikasy jariialandy. Keler jyly Qazaq elınıŋ şekarasy şegendelıp, Qazaq Avtonomiialy respublikasy jariialanǧanyna 100 tolady. Ūltymyz üşın eŋ maŋyzdy mereitoidy el Ükımetı atap öte me, joq älde Alaşordanyŋ 100 jyldyǧy sekıldı eskerusız qaldyra ma?
Qazaq şekarasyn bekıtude Älihan Bökeihan men Ahmet Baitūrsynūly jas perı Älımhan Ermekovtıŋ qajyry men qarym-qabıletıne arqa süiegen bolatyn. Nebärı 29 jastaǧy Älımhan Äbeuūly Leninnıŋ aldynda baiandama jasap, aǧalarynyŋ tapsyrmasyn mültıksız oryndap şyqty. Alty aiǧa sozylǧan aiqastan keiın Lenin men Stalin Qazaqstannyŋ ūlttyq memlekettık territoriiasyn bekıtu turaly qūjatqa qol qoidy.
Belgılı alaştanuşy ǧalym Tūrsyn Jūrtbai 1920 jyly bekıtılgen territoriianyŋ 15 paiyzynan airylyp qalǧanymyzdy aitady. Mäselen, Qaraqalpaqstan men Şyrşyq Özbekstanǧa, al Elek, Altaidyŋ arǧy betı, Jazatyr jotasy Reseige ötıp ketken.
– 1920 jyldyŋ 26 tamyz künı Qazaq avtonomiiasyn qūru jäne onyŋ jer kölemın belgıleu jönınde dekret düniege keldı. Būl aituǧa jeŋıl bolǧanymen, qazaq jūrtynyŋ qylyşynan qan tamǧan qyzyl imperiiany moiyndatyp, öz aldyna ırge köteruı oŋai bolǧan joq. Jan berdı, jan alysty. Kremlde ötken ūzaq tartystan soŋ, qyzyl proletariattyŋ kösemı – Lenin arnaiy qaulyǧa qol qoidy. Būl jeke azat el boludy aŋsaǧan Alaş arystarynyŋ janqiiarlyq eŋbegınıŋ arqasy edı. Sol tartysy mol alqaly mäjılıste bolaşaqta qūralatyn Qazaq memleketınıŋ şekarasy mejelendı. Negızgı tartys «qazaq avtonomiiasyna qai jerler kıredı?» degen mäselege kelgende, qatty uşyqqany belgılı. Bıraq Alaş arystary alǧa qoiǧan maqsatyna jettı. Älihan Bökeihan, Ahmet Baitūrsynūly, Älımhan Ermekov Qazaq memleketı aldyndaǧy tarihi missiiasyn osylaişa oryndap şyqty. Sol kezde bar-joǧy 29 jastaǧy Älımhan Ermekov Älihan men Ahmettıŋ dem beruınıŋ arqasynda azuly toptyŋ aldynda Qazaq jerınıŋ şekarasy jaiynda baiandama jasady, – deidı ǧalym.
Älımhan Ermekov Astarhan, Oral, Torǧai, Aqmola, Semei, Syrdariia, Zakaspii, Samarqan, Fergana oblysy men guberniialaryn qamtityn, jalpy kölemı 3 467 922 şarşy şaqyrym jerdı Qazaq respublikasynyŋ qūramyna berudı sūrady. Alaştanuşynyŋ aituynşa, körsetılgen jerdıŋ 81 paiyzyn jan sany 5,5 million bolatyn qazaqtar paidalanǧan.
– Būl sol aimaqtardaǧy tūrǧyndardyŋ 54 paiyzy edı. Sol mäjılıste otyrǧandar Ermekovtıŋ aitqandaryna tolyqtai bolmasa da qosylatynyn bıldırdı. Bıraq mūny jeŋıs deuge erterek bolatyn. Öitkenı endıgı kezek avtonomiianyŋ aumaǧy men tūrǧyndary turaly ūsynystardy Leninnıŋ aldynda qorǧap şyǧu kerek edı. 12 tamyz künı Leninnıŋ töraǧalyq etuımen ötken mäjılıste Älımhan Ermekov baryn saldy. Öitkenı ol iısı qazaqtyŋ taǧdyr-talaiy şeşıletın kez däl osy tūs ekenın jan düniesımen sezındı jäne jaǧdaidy asa jetık bıletındıgı häm şeşendıgı arqasynda öz aitqandarymen Lenindı ilandyra aldy. Tıptı közbe-köz söilesuden keiın, qazaqtyŋ uysynan şyǧyp bara jatqan Atyrau öŋırın de Alaş jūrtyna mäŋgıge qaitaryp berdı. Ras, Sıbır revkomy 1922 jylǧa deiın soltüstık oblystardy Qazaqstanǧa qospauǧa tyrysyp baqty. Bıraq, aqyrynda köngen edı. Osylaişa Alaş arystary tūŋǧyş ret alaş jūrtynyŋ şekarasyn resmi türde bekıtıp aldy, – deidı ol.
Tūrsyn Jūrtbaidyŋ aituynşa, elımızdıŋ şekarasyn bekıtude qyzu aitys-tartys bolǧan. Mūny sezgen Lenin 12, 14, 18 jäne 19 tamyzdaǧy komissiia otyrystaryn özı basqarady.
– 24 tamyzda Lenin: «Qauly daiyn. Älımhan Ermekovtıŋ qaita baiandama jasaǧany dūrys. Osy boiynşa zaŋdastyru kerek» dep şeşım şyǧarady. Osy şeşım qabyldanyp şyqqannan keiıngı sättı Älımhan Ermekov estelıgınde bylai jazady: «Özımnıŋ tabysyma masattanyp, riza bolyp şyqtym. Ol kezde bar-joǧy 29 jasta edım. Bızdıŋ delegasiia da qolymdy alyp jatty. Qarasam, Bökeihanov joq eken. Bärımız dälızge şyqtyq. Qazaqstannyŋ delegasiia qūramy on bestei adam bolatyn. Bärımız Älihan Bökeihanovty tostyq. Älekeŋ Leninmen pıkırlesıp, äŋgımelesıp qalǧan bolatyn. On bes, jiyrma minuttan keiın ol kısı de şyqty. Älihan Leninge bekıtılgen şekaraǧa tezdetıp qol qoiuǧa ötınış etıptı, Lenin oryndauǧa uäde berıptı». Sonymen jalpy otyrysta bekıtılgen territoriiany qazaq avtonomiiasynyŋ territoriiasy etıp bekıtken būiryq 26 tamyz künı baspasözde jariialandy, – deidı alaştanuşy.
Alaştanuşy 1991 jylǧy Täuelsızdıkke alaş arystarynyŋ arqasynda ie bolǧanymyzdy aitady. Äitse de, Ūlttyq täuelsızdıgımızdıŋ negızı bolyp sanalatyn ūlttyq merekemız älı künge deiın nazardan tys qalyp otyr.
– Bükıl älem memleketterı 1991 jyly osy territoriiamyzdy Qazaqstan memleketınıŋ jerı retınde tanydy. Sondai tarihi oqiǧanyŋ 90 jyl toluy atausyz qaldy. Qazırgı geosaiasat tūrǧysynan alǧanda asa maŋyzdy data. Ünsız qaldyq. Ünsız ǧana qalyp qoimai, barlyq tarihi-saiasi, jaǧyrapiialyq resmi basylymdarǧa qazaq memleketınıŋ territoriiasy 1991 jyldan keiın bekıdı dep jazdy. Sonda, būl Qyrymnyŋ kebın qūşuǧa ūryndyratyn tarihi dolbar ekendıgı älgı «oqymystysymaqtardyŋ» oiyna kelmegenı me?, – deidı ol.
Tūrsyn Jūrtbai 1920 jyldyŋ 26 tamyzyn, mäŋgılık azat Qazaqstan territoriiasynyŋ mäŋgılıkke bekıgen künı, mäŋgılık saltanaty dep sanaidy. Sondyqtan da ol Qazaq şekarasynyŋ 100 jyldyǧy respublika kölemınde atalyp ötıluı kerek degen pıkırde. Alaştanuşynyŋ būl pıkırın memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev eskerıp, 100 jyldyq mereitoidy atap ötedı degen senımdemız. Äitpese būǧan deiın eks-prezident «Qazaq şekarasyn 1991 jyly men bekıttım» dep, Älihan Bökeihan bastaǧan alaş arystarynyŋ eŋbegın joqqa şyǧaryp kelgen bolatyn.
Serık JOLDASBAI "Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
