(Qazaq jerınıŋ bır tarihy)
Joşynyŋ ülken ūly Batyi 1237-jyly Orys kniazdıkterın talqandap, Kiev qalasyn alyp, Dunaiǧa jetıp, Vengriiany, Mordvany baǧyndyrǧany tarihtan belgılı. Sodan berı Altaidan Dunaiǧa deiıngı elder Altyn Ordaǧa baǧynyşty bolyp, alym tölep tūrǧan. Ǧasyrdyŋ ortasyna deiın Altyn Ordany Batyidyŋ ūrpaqtary bilegenmen, 1360-jyldardan bastap ıs jüzınde bilık basynda (beklerbek, uäzır qyzmetın atqarǧan) Mamai boldy. Mamai Altyn Ordanyŋ ıs jüzındegı bileuşısı retınde Orys kniazdıkterıne yqpaly, bilıgı jürıp tūrǧan. Mamai orys, litva kniazderımen aralasyp, qyz berısıp, qyz alysyp tūrǧan.(Litva kniazı Glinskiih Mamaidyŋ qyzynan tuǧan, al, İvan Groznyi Mamaiǧa jien bolyp keledı). Alym salyq mäselesınde qiyndyq tuǧan jaǧdaida Mamai Riazan, Mäskeu kniazdıkterıne joryq jasap tūrǧan. Mamai sondai joryqtardyŋ bırınde Mäskeu kniazı D.Donskoidıŋ äskerımen Kulikovo dalasynda kezdesıp, joiqyn aiqasta jeŋılıp qalǧan. Mamai Orystardan, sosyn Toqtamystan jeŋılgennen keiın, Qyrymǧa qaşyp baryp, keiıngı Feodosiiada qaitys bolypty. (Onyŋ jerlenuıne Toqtamys baryp, ülken qūrmetpen o dünielık saparǧa jöneltken. Mamaidyŋ Feodosiiadaǧy qabırın bırneşe ǧasyr ötkennen keiın, orys äskerınde qyzmet etıp jürgen ataqty suretşı Vereşagin tapqan.) Mamaidyŋ orystardan osy jeŋılısın paidalanyp, Altyn Ordanyŋ basyna Ämır Temırdıŋ kömegımen Toqtamys keldı. (Karamzin özınıŋ keibır jazbalarynda Toqtamysty «qypşaqtardyŋ hany» dep te körsetken kezı boldy. Toqtamys Maŋyǧyşlaq bileuşısı Tüi Qoja degen bılıktı kısınıŋ balasy eken. Tüi Qojany Orys han öltırgennen keiın, Toqtamys Būhara jerıne qaşyp keledı. Būhar bileuşısı ony Ämır Temırge alyp kelıptı. Toqtamystyŋ bilıkke köterıluı osy kezden bastalǧan. Ämır Temır Toqtamysty Syǧanaqtyŋ ämırı etıp taǧaiyndaidy.. Toqtamys Altyn Ordanyŋ bilıgıne kelgen şaqtan bastap, jan jaǧyndaǧy elderge yqpalyn küşeittı. Äzırbaijanǧa, Hiuaǧa joryqtar jasady. 1382-jyly Mäskeudı basyp alyp, örtedı.
Sodan bıraz jeŋısterden keiın, özınıŋ äskeri qabıletıne senımı küşeigen Toqtamys han Ämır Temırdıŋ ielıkterıne joryq jasai bastady. Tıptı, Ämır Temır Parsy elınde joryq jasap jürgende Toqamys han Betpaqdala arqyly Būhara men Samarqanǧa äskerımen kelıp, sol qala maŋyndaǧy qyşlaqtardy tonaǧan.
Toqtamys han osy äreketterınen keiın, Ämır Temırmen soǧys bolatynyn bıldı me! Ärine, sezdı. Sol sebeptı özınıŋ küşınen bıraz yǧyp qalǧan, «Mäskeu kniazı» qūdıretın bıldıretın airyqşa gramotasynan airylǧan kniaz D.Donskoi Altyn orda hany Toqtamysqa balasy Vasiliidı jıberedı. Toqtamys han Vasiliidı oilamaǧan jerden ülken qūrmetpen qarsy alady. Qonaq qylyp, kütedı, syi syiapat berıp, «Mäskeu kniazı» degen gramotamen bırge Gorodes, Meşera, Torus, Murom qalalaryn bileuge rūqsat beredı. Mūnyŋ bärı Vasilii men Mäskeu jūrty üşın ülken olja edı. Bärı kütpegen jerden boldy. Altyn Ordaǧa baryp üş ai jürgen, jäne ülken bilık qūjatymen oralǧan Vasiliidı mäskeulıkter taŋ qalyp, quanyşpen qarsy alǧan.
Toqtamys hannyŋ Vasliidı Mäskeu jäne bırneşe oblystyŋ kniazı etıp taǧaiyndauynyŋ özındık esebı bar edı. Ol Ämır Temırmen soǧysa qalǧan jaǧdaida Mäskeu jäne bırneşe oblystyŋ kniazı ǧyp taǧaiyndaǧan Vasiliidıŋ äskeri küşınıŋ qoldauyna ie bolu edı.
(Toqtamys han oilaǧandai, Vasilii bastaǧan äskeri küş Ämır Temır äskerımen şaiqasar ( 1387-jyly) aldynda kelgen. Bıraq, şeşuşı şaiqas Ämır Temırdıŋ jaǧyna oiysqanda Vasilii öz küşımen şegınıp, kerı qaityp ketken.)
Būryn öz ielıgındegı Äzırbaijan men Gürzı elıne Toqtamystyŋ basyp kırgenıne onşa renjımegen Ämır Temır, Toqtamystyŋ Būhara men Samarqanǧa özı joqta kelgenın kek tūtty, qaharyna mındı. Äskerın atqa qondyrdy. Söitıp, ataqty qolbasşy Toqtamysqa qarsy joryqqa attandy. Ämır Temır qalyŋ qolymen Betpaqdala arqyly Ūlytauǧa at basyn tıredı. Qalyŋ äskerıne ūsaq tastan tau üidırdı. Qasyndaǧy ülken tasqa qaşatyp, özınıŋ joryǧy turaly türkı tılınde söz jazdyrdy. Sodan soŋ Ämır Temır Ūlytaudyŋ basyna şyǧyp, Saryarqanyŋ ūşy qiyrsyz keŋdıgıne qarap, köp oilanyp qalǧan. Özen kölı sirek jazyq dalada soǧysuda qiyn ekenın körgen.
Onyŋ sebebı, Ämır Temırdıŋ Ūlytaudyŋ jer Kındıgı ekendıgın bılgendıgınde dep oilaimyn. Şynynda da, Ūlytau Europa men Aziianyŋ däl ortasynda tūr. Ämır Temır öz ömırınde oqymaǧanymen, toqyǧany köp bolǧan qolbasşy. Onyŋ Şyǧys ädebietınen, tarihtan, arhitekturadan, astrolgiia ǧylymynan habary bolǧan. Olai deitın sebebımız, Samarqan men Būhara, Türkıstan qalalaryndaǧy qūrylystardyŋ jūmysyna özı tıkelei aralasyp, aqyl keŋes berıp otyrǧan.
Ämır Temır Ūlytaudan keiın, Kaspiidıŋ soltüstık betı arqyly, Jaiyqtan ötıp, Äzırbaijanǧa bet alady. Öitkenı, tyŋşylary arqyly Toqtamys hannyŋ äskerınıŋ sonda taǧy joryqqa şyqqanyn estidı. Ämır Temır Toqtamystyŋ äskerın Qūryq özenınıŋ jaǧasynda qarsy alyp, sol jerde talqanyn şyǧarǧan. Toqtamys han qaşyp qūtylady. Ämır Temır Toqtamystyŋ qaita jinap alǧan äskerın tört jyldan keiın Qūndyzşa özenınde kezdestırıp, taǧy oisyrata jeŋgen.
Toqtamys taǧy qaşyp ketedı. Sodan Ämır Temır osy joly ony ökşelep quyp, jolyndaǧy Sarai, Saraişyq qalalaryn, Altyn ordaǧa baǧynyşty basqa da qalalardy talqandaǧan. Ämır Temır sonda da Toqtamysty qolyna tüsıre almai, ülken ökınışpen Samarqanǧa qaitady.
Altyn Ordaǧa Toqtamystan keiın, Edıge, Şädıbek bilık qūrǧan. Şädıbek pen Edıge Toqtamysty bırjola qūrtpai tynyştyq bolmaitynyn bılıp, ony Tümenge deiın quyp barady. Toqtamys han sol şaiqasta 1406-jyly qaza tabady.
ÄMIR TEMIR
(Orystyŋ ataqty tarihşysy N.Karamzinnıŋ «İstoriia Rossiiskogo gosudarstva» kıtabyndaǧy «Ämır Temır turaly» jazbalary negızderınde jazylǧan şaǧyn maqala. V-tom, I-tarau,79-87-betterden.Ertedegı slavian kirilisasynda jazylǧan Karamzinnıŋ osy tarihyn aqtaryp otyryp, «ol Şyŋǧys han, Joşy, Batyi, Altyn Orda Ämır Temır turaly derekterdı kezınde Sıbırge kelıp, myŋdaǧan qūjattardy alyp ketken G.Millerdıŋ arhivınen, Raşid ad Dinnıŋ, Äbılǧazynyŋ eŋbekterınen alǧan au» degen oiǧa keldım.).
N.Karamzinnıŋ baiandauy boiynşa Ämır Temır Şaǧatai Moǧoldary imperiiasynyŋ eŋ tömen därejedegı sūltanynyŋ otbasynda düniege kelgen. Būl Qaşqar qalmaq handary men ämırlerınıŋ öz ara qyrqysyp jatqan kezı edı. «Temırlan osy Şaǧatai moǧoldary imperiiasynyŋ būrynǧy ataq daŋqyn qalpyna keltırudı armandaǧan» deidı N.Karamzin. Temır osy jolda bıraz jeŋısterge jetıp, Şaǧatai ämırlıgın būrynǧydai küşeitken. Aqyrynda Temırge ışkı jaudy jeŋu qalady. Sodan keiın özınıŋ būrynǧy dosy, ämır Hūseiındı özınıŋ yqpalyna tüsırıp, ol bır şaiqasta qaza tabady. Sodan keiın halyq Temırdı moiyndap, Şaǧatai imperiiasynyŋ , Sageb Keremnıŋ ämırı jäne «Älem bileuşısı» ataǧyn bergen. Būl Ämır Temırdıŋ 35 jasqa tolǧan kezı, 1370- jyl. Şyǧys dästürı boiynşa, patşanyŋ altyn beldıgın taǧyp, altyn jäne asyl tastarmen kömkerılgen taqqa otyryp, özıne baǧynyşty ämırlerı aldynda, söz berıp, Älemnıŋ barlyq patşalyqtaryn baǧyndyratynyn aitqan. Ämır Temır Şyŋǧys han tūqymdaryn är elge han, ämır etıp taǧaiyndaǧanmen, olardy, özıne asa jaqyndatpai, ūstaǧan.
Ämır Temır taqqa otyrǧannan keiın , alty jyldan soŋ, älemnıŋ üş jarty şaryndaǧy 26 memlekettı, patşalyqtardy baǧyndyrady.
Ämır Temır Kaspiidıŋ şyǧys betın özıne qaratyp, ūzaq jyldar Şyŋǧys ūrpqtary bilegen Parsy elın taptap ötken. Ol eldegı keibır sūltandar Ämır Temırdıŋ qyspaǧyna şydamai, taǧy aldyndaǧy kılemge bas ūryp kelse, keibırı qarsylasyp, şaiqassada jeŋılıp qalǧan, ämırlerı aiqasta qaza tapqan.
Bır kezdegı ūly haliftardyŋ astanasy Baǧdatty Ämır Temır az uaqytta baǧyndyrǧan. Sol eldegı Orius degen öte bai Ämır Temırge köp altyn, asyl tas berıp qūtylǧan. Araldan Persı qūiylysyna deiıngı Aziia jerlerın, Tiflisten Efratqa deiıngı Araviia saharasyndaǧy patşalyqtar men memleketter Ämır Temırdı ÄMIRŞISI retınde moiyndaǧannan keiın, ol elderdegı barlyq emirlerdı jinap, olarǧa «Dostarym, serıktesterım! Baqyt menı qoldap tūrǧan şaqta, men sızderdı jaŋa joryqtar men jaŋa jeŋısterge şaqyramyn! Bırge bolyŋdar!» degen. Sodan keiın Ämır Temır Ündıstandy qysqa merzımde jaulap alǧan. Sol jerde jürıp, ol Gruziiada özıne qarsy köterılıs şyǧyp jatqanyn estıp, elge oralady.
Ämır Temır Gürzı elınde jürgende Türık qolbasşysy Baiazidtıŋ erlıkterı turaly äŋgımelerdı qūlaǧy şalady. Sodan Ämır Temır Anatolii jerıne kelıp, Baiazidke: «Men älemnıŋ teŋızden teŋızge deiın jerlerıne ielık etemın. Türlı Memleketterdıŋ şahtary men handary menıŋ şatyrymdy küzetedı. …Aqylǧa kelseŋ öz otanyŋda qalasyŋ, maǧan qarsy şyqsaŋ, ölesıŋ!» dep hat jazady.
Sodan keiın Ä.Temır Egipet, Siriiany qol astyna qaratqan. Alepo tübınde mameliuktardyŋ äskerın qyryp jıbergen. Damaskını alǧanda Ämır Temır basqa qalalarda bolmaǧan köp altynǧa ie bolady.
Osy jeŋısterden keiın Ämır Temır Baiazidke kelıp, onyŋ soǧyssyz baǧynuyn talap etedı. Älem bileuşısı bar joǧy üş-tört künde Baiazidtıŋ äskerın talqandap, Baiazidtı tūtqyndaǧan. Baiazidtı öz taǧynyŋ aldyna äkelgende Ämır Temır ony qūşaqtap qarsy alady. Baiazidtıŋ basyndaǧy täjın şeştırıp alyp, onyŋ üstıne qymbat şapan jabady. Ämır Temır Baiazidke ömırdıŋ osyndai auyr kezeŋderı bolatyny turaly filosofiialyq äŋgıme aityp, Baiazidtı jūbatady.
Söz soŋynda, Ämır Temır saldyrǧan Türkıstan qalasyndaǧy Ahmet Iаssaui kesenesı turaly bırer söz aita keteiın. Ä.Temır A.Iаssaui kesenesın «Toqtamys handy jeŋgennen keiın saldyrǧan» degen söz bar. Bıraq, ǧimarattyŋ kıre berısınde Ämır Temır özı aityp jazdyrdy degen: «1394-1395- j.j.» degen jazba bar. Ämır Temır Ahmet Iаssaui kesenesınıŋ syrtqy arhitekturalyq jobasyn, ışkı äşekeilerın, qazandyqtyŋ qalai jasalu kerektıgın aitqan, tüsındırgen. Kesenenı Parsy, Ündıstan elderınen äkelgen şeberler örgen. Ämır Temır Äzıret Sūltan qoryn qūryp, oǧan özınıŋ gramotasyn tapsyrǧan. Ol jazbada «Būl äulie meken ǧimaratty eşkımge satuǧa, jekemenşıkke beruge, bıreuge ielık etuge beruge bolmaityny» aitylypty. Sondai aq, ǧimarattyŋ qabyrǧasynda «Būl äulie meken Allanyŋ rahymymen, padişah Ämır Temır köregennıŋ jarlyǧy boiynşa ornatyldy» degen jazu bar.
Jūmat ÄNESŪLY,
jazuşy, tarihşy
