Halyqtyŋ qaltasyn aŋdyp, alaiaqtyqpen aqşa tabatyndardyŋ sany jyl saiyn artyp keledı. Qazır qarjylyq alaiaqtyqtyŋ türı de būrynǧyǧa qaraǧanda köbeigen. Tek taiauda «Egov» qosymşasy nemese saity arqyly nesie aludan erıktı türde bas tartuǧa jaǧdai jasaldy.
Är türlı joldarmen aqşany oŋai iemdene alady. Olardan qalai saqtanu kerek, sol turaly aitatyn bolamyz.
«IS BITTI, QU KETTI»
Almaty qalasynda tūratyn studentı Arujan Erbolat (keiıpkerdıŋ aty-jönı özgertılgen) osyndai internet-alaiaqtyqtardyŋ qūrbanyna qalai aldanǧany turaly aityp berdı.
- Chemodanymdy köp qoldanbaityn bolǧandyqtan satuǧa arnalǧan qosymşalar arqyly jarnama berıp, satuǧa şyǧardym. Sol künı-aq aluşy habarlasty. Baǧasyn kelıskennen keiın, tölem jasau üşın maǧan sılteme jıberdı. Onyŋ aituymen, men ol jerge bank şotym turaly mälımetterdı toltyryp, aqşamnyŋ tüsuın küttım. Būǧan deiın özı turaly aqparattar men jeke kuälıgın jıbergennen keiın oŋai sendım, - deidı Arujan.
Alaida ol sol sät kartasyndaǧy bar aqşasynan airylyp qalǧanyn keş bılgen edı.
- Bıraq aqşa tüsudıŋ ornyna kartamnan 30 myŋ alynǧany turaly habarlama keldı. Qatty qoryqqannan bar oiym aqşamdy qaitaru boldy. Sondyqtan «aqşaŋdy qaitarǧyŋ kelse, 30 myŋ jıber» degen habarlamaǧa ekınşı ret aldanǧanymdy da aŋǧarmadym. Osylai taǧy 30 myŋ teŋgemnen aiyryldym, - deidı student qamyǧyp.
Alaiaq mūnymen şektelmegen.
- Az ǧana uaqyt ötken soŋ, kartamnan taǧy da 20 myŋ alynǧany jaily habarlama keldı. Söitıp, bank şotymda bolǧan 80 myŋ teŋgenı menen oŋai tartyp aldy. Odan keiın satyp aluşy telefon bailanysyn üzıp, mülde habarsyz kettı. Bıreu üşın qomaqty aqşa bolmasa da, özım student bolǧan soŋ, qaltama auyr tidı, - deidı Arujan barmaǧyn tıstep.
KİBER QYLMYS JAI QYLMYS EMES
Arujan keiın töŋıregınde özı bıletın basqa da bırqanşa adamdardyŋ alaiaqtarǧa aldanyp qalǧanyn körgen. Olardyŋ keibırı dereu polisiiaǧa şaǧym tüsırgenımen, nätije bolmaǧan, alaiaq anyqtalmaǧan.
Al aldanǧandardyŋ keibırı osydan keiın aqşasyn qaitara almaityn bılıp, polisiia kömegıne jügınuden bas tartqan.
- Jıbergen aqparattaryna qarap türlı äleumettık jelıden ızdestırıp, alaiaqtyŋ basqa adamnyŋ atynan ıs tyndyryp jürgenın tüsındım. Erteŋıne bank bölımşelerıne baryp şottaryma şekteu qoidyrdym. Polisiiaǧa baryp aryz tüsırıp, şaǧymdanbadym, - deidı Arujan. Ol būl äreketın būǧan deiın eşqandai alaiaqtyŋ qolǧa tüsıp, äşkere bolmaǧandyǧymen tüsındırgen.
Almaty qalalyq ışkı ıster departamentı kiberqylmyspen küres basqarmasynyŋ asa maŋyzdy ıster jönındegı aǧa tergeuşısı Erkebūlan Qoişybaev alaiaqtarǧa aldanǧan jaǧdaida eŋ bırınşı aqşa alynǧan bankke habarlasqan dūrys ekenın alǧa tartty.
- Män-jaidy tüsındırıp, şotty būǧattau kerek. Sodan keiın uaqyt ötkızıp almai polisiiaǧa habarlap, aryzdanu qajet. Keibır azamattar arada ūzaq uaqyt ötıp ketken soŋ kelıp jatady. Odan jaǧdaida, alaiaqty tabu qiynǧa tüsedı. Jalpy, jeke mälımetterdı eşqaşan eşkımge beruge bolmaidy. Sonymen qatar, belgısız sıltemelerge kırmeŋız. Tanystaryŋyz ben tuystaryŋyz jıberse de saqtyq şaralaryn saqtaudy eskerıŋız. Bank, polisiia qyzmetkerı retınde habarlasqan jaǧdaida senımsız bolyp körınse, tūtqany qoia salǧan dūrys nemese qai mekemeden ekenın naqty sūrap, resmi türde şaqyrtu jıberuın talap etu kerek - deidı Erkebūlan Qoişybaev.
Al 5 qyrküiekte ötken Parlamenttıŋ joǧarǧy şatyrynda ötken jiynda senat deputaty Äsem Rahmetova Premer ministrge qoiǧan deputattyq saualynda internet-alaiaqtyq mäselelerı qarqyn alyp, qazaqstandyqtar üşın özektı bola tüskenın mälımdedı. Osyǧan bailanysty ol alaiaqtyq jaǧdailaryna jedel äreket etu üşın ärı azamattar küdıktı äreketter turaly habarlap, keŋes aluy üşın arnaiy senım telefondary men onlain-platformalar äzırleudı ūsyndy. Al Almaty kiber polisiiasy «Egov» qosymşasy nemese saity arqyly nesie aludan erıktı türde bas tartu dūrys şeşım ekenın aitty.
«SAQTANSAŊ, SAQTAIDY»
Statistikalyq mälımetterge süiensek, 2023 jyly internet-alaiaqtyq boiynşa 15 myŋnan astam qylmystyq qūqyq būzuşylyq tırkelgen. Alaiaqtyq äreketterdıŋ saldarynan 34 623 adam zardap şekken. Byltyr internet alaiaqtar 4,1 mlrd teŋge şyǧyn keltırgen. Al biylǧy jyldyŋ alǧaşqy jarty jyldyǧynda Qazaqstanda onlain-alaiaqtyqtyŋ 9 936 jaǧdaiy tırkelıp, 7,1 mlrd teŋge kölemınde qarjy ūrlanǧan. Būl ötken jyldyŋ säikes kezeŋımen salystyrǧanda 4,1 paiyzǧa artyq.
İnternet-alaiaqtyq faktılerı boiynşa barlyq qylmystyq ısterdıŋ şamamen 56,3 paiyzy künälı adamdy anyqtau mümkın bolmaǧandyqtan aiaqtalyp, joǧalǧan somanyŋ tek 11 paiyzy ǧana qaitarylǧan. Būl şamamen 777,1 mln teŋgenı qūraidy.
Alaiaqtardyŋ qūrbanyna ainalǧandardyŋ köpşılıgı – qarapaiym azamattar. Olar 6,8 mlrd teŋge joǧaltsa, zaŋdy tūlǧalar şamamen 304,1 mln teŋgelerınen aiyrylǧan.
Almaty polisiiasynyŋ mälımetınşe, alaiaqtar köbınese bank qyzmetkerı retınde habarlasady. Bank şotynda küdıktı jaǧdai oryn alǧanyn aityp, qorǧau üşın jedel türde audarym jasau kerek ekenıne sendıredı. Biyl elımızde bankterden kelgen jalǧan SMS habarlamalar men qoŋyraularǧa aldanǧan 1 727 adam tırkelgen. Būdan bölek alaiaqtar joq önımdı satu täsılın de jiı paidalanady. Äleumettık jelılerde jäne internet-platformalarda jarnama ornalastyryp, tölemdı alǧannan keiın bailanystan joǧalady. 2024 jyly däl osy alaiaqtyq boiynşa qazaqstandyqtardan 3 258 şaǧym tüsken. Alaiaqtyqtyŋ jiı kezdesetın taǧy bır türı – SMS habarlama, elektrondyq poşta nemese smartfon qosymşalary arqyly jalǧan saittarǧa sılteme jıberıp, qūpiia derekterge qol jetkızu. Biyl jeke mälımetterıne qoljetımdılık bergen 3 218 adam polisiiaǧa aryzdanǧan.
Merei Myrzaǧaliqyzy
«Adyrna» ūlttyq portaly
