Ǧalymdar tūrfantanudyŋ älemdık maŋyzy turaly aitty

19 qazan künı Qytaidyŋ soltüstık-batysyndaǧy Şyŋjaŋ-Ūiǧyr avtonomiialyq audanynyŋ Turfan qalasynda aşylǧan turfantanu mäselelerı jönındegı halyqaralyq konferensiiada qatysuşylar Turfan jäne onyŋ mädenietı turaly pänaralyq ǧylymnyŋ älemdık maŋyzy turaly mälımdedı, dep habarlaidy «Adyrna» ūlttyq portaly. Szin-sziao zertteulerınıŋ soŋǧy nätijelerıne arnalǧan ıs-şaraǧa Germaniia, Ūlybritaniia, Japoniia jäne älemnıŋ taǧy alty elınıŋ ǧalymdary qatysty. Turfantanu mamandary Sipan monastyrynyŋ qirandylaryn aralady. Ol jerden soŋǧy jyldary qazba jūmystary kezınde tübınde jüzım qaldyqtary bar jetı ülken keramikalyq qūmyra tabylǧan. «Mūndaǧy tūrǧyndar räsım kezınde jüzım şarabyn ışken. Sondyqtan monastyr qabyrǧasynyŋ janynda şarap jertölesı boluy mümkın", - dedı Sun Iаtsen universitetınıŋ professory, arheologiialyq toptyŋ jetekşısı Liu Venso şeteldık ärıptesterıne. Szin-sziao, sian-sziao jäne min-sziao Qytaida «üş jat dın» dep atalady. 1905 jyly Sipan monastyrynyŋ qirandylaryn nemıs ekspedisiiasy zerttedı. Tört jyldan keiın mūnda orys şyǧystanuşysy Sergei Oldenburg keldı. Sodan keiın monastyr ūmytyldy. Sipan zerteuşılerdıŋ nazaryna qaitadan 2004 jyldyŋ qaraşasynda ılındı. Öitkenı, Pekin şet tılderı universitetınıŋ tarih institutynyŋ professory Van Din jergılıktı mamandarmen bırge nemıs saiahatşylarynyŋ zertteuı negızınde onyŋ ornalasqan jerın rastady. Monastyrda auqymdy qazba jūmystary 2021 jäne 2023 jyldary jürgızıldı. Sun Iаtsen universitetınıŋ, Şyŋjaŋ-Ūiǧyr avtonomiialyq audanynyŋ mädeni jädıgerler jäne arheologiia institutynyŋ jäne basqa mekemelerdıŋ sarapşylary mūnda qytai, siriia, ūiǧyr jäne soǧdy tılderındegı nestorian, budda, daosizm jazbalarynyŋ köptegen üzındılerın tapty. 2023 jyly jaŋa arheologiialyq jaŋalyqtar tızımıne engızılgen olardyŋ jetıstıkterı elde de, şetelde de ülken qyzyǧuşylyq tudyrdy. Qazırgı Turfan ejelgı Ūly Jıbek jolyndaǧy maŋyzdy nükte boldy. Köptegen ǧasyrlar boiy būl aimaq Şyǧys pen Batys mädenietterınıŋ bırıgu orny retınde qyzmet ettı. Turfan oipaty ışkı Qytaida teŋız deŋgeiınen tömende ornalasqan. Ystyq jäne qūrǧaq klimattyŋ arqasynda Turfanda köptegen ejelgı körıktı jerler saqtalǧan. Qala aumaǧynda äigılı ejelgı Gaochan jäne Sziaohe qalalarynyŋ qirandylary, Asytan qorymy, Tuiiuigou üŋgır keşenı ornalasqan. Turfandaǧy jerleu oryndary, köne qonystar, dıni eskertkışter, sondai-aq osy jerden tabylǧan mädeni jädıgerler turfanologiiany zertteudıŋ negızgı nysandary bolyp tabylady. Ötken ǧasyrda olar älemnıŋ tükpır-tükpırınen kelgen paleograftardyŋ, arheologtardyŋ, tarihşylardyŋ, lingvisterdıŋ jäne paleontologtardyŋ nazarynda boldy.