Eldik belesteri

Burynǵy bir «ertegi» – búgingi kúnniń ermegi. Zaman da, adam da ózgeredi. Ýaqyt óte kele tarıhı shyndyqqa negizdelmegen, ústirtin oı-pikirler yǵysyp, dáıekti jańa tujyrymdarǵa oryn berilip jatady. Sebebi bul – ómir zańy, onsyz qoǵam damýy jóninde sóz bolýy múmkin emes. «Jeńiske jetkenderdiń» «oı qýatymen» jazylǵan qazaq halqy tarıhynyń paıymdalýy da sońǵy ýaqytta ózgeriske ushyraýda. Qaıta qarastyrlyp otyrǵan problemalardyń ishinde kóshpeli soıýmdardyń órkenıettiń quramdy jáne ıntegraldy bóligi ekendigi, kóshpeli qoǵamdy otyryqshy jáne qalalyq damý joly tájirıbelerine negizdelgen tujyrymdamalar men shemalar arqyly túsindirýge bolmaıtyndyǵy dáleldenip otyr. Osyǵan qaramastan qazaqtardyń óz damýynda «sharýashylyq qaýymnan», ne bolmasa «áskerı odaqtan» joǵary kóterilmegendigi týraly «ýájder» áli de keıbir saıasatkerler men ǵalymdar tarapynan san-saqqa júgirtilýde. Qazaq halqynyń tarıhyn burmalap, ol jóninde álem jurtshylyǵyna teris túsinik berýge tyrysýshylyqtyń maqsaty – halqymyzdyń ótkenin tarıhı qujattar negizinde saralap, óziniń oı-pikirin bildirý emes, elimizdiń egemendigine, ishki, syrtqy saıasatyna kúıe jaǵý ekendigi qupııa emes. Osyǵan oraı 1996 jyldyń sáýirinde QR Prezıdenti N.Á. Nazarbaevtyń: «Budan burynǵy kezde qazaqtardyń memlekettiligi bolmaǵandyǵy týraly túrli sypsyń pikirlerge tosqaýyl qoıý qajet», «tarıh ǵylymynyń kezek kúttirmes mindetiniń biri» osy dep aıtqan ulaǵatty sózderiniń mán-maǵynasy men ózektiligi kún sanap artyp keledi (Egemen Qazaqstan. 1996. 30 sáýir).

Qazaq halqyna aqyl aıtýǵa, onyń álemdik órkenıettegi ornyn ózi belgileýge beıim avtorlardyń málimdemeleri, múmkin, onyń Reseı quramynda bolǵan kezin meńzeıtin shyǵar. Mundaı jaǵdaıda olarmen kelisýge de bolady. Reseı ımperııasynyń quramyna engennen keıin qazaqtardyń óz memlekettiliginen aıyrylǵany ras. Patsha ókimeti HVIII ǵasyrdyń ortasynan bastap qazaq memlekettiligin joıýǵa, Orta júz ben Kishi júz handaryn saılaýsyz, ózi taǵaıyndaýǵa tyrysty. Al, HIH ǵasyrdyń 20-jyldary handyq bılikti birjolata joıý sharalary júzege asyryldy.

Keńes zamanynda da, sóz júzinde bolmasa, qazaq ulttyq memlekettiligi qalpyna keltirile qoıǵan joq. Qaıta jartysy qyrǵynǵa ushyrap, qazaq halqy tarıh sahnasynan óship ketýge az-aq qaldy. Osylaısha qazaqtar eki jarym ǵasyrdan astam ýaqyt boıy otarlyqtyń qurbanyna aınalyp, óziniń áleýmettik-ekonomıkalyq jáne mádenı damýy turǵysynan kenjelep qaldy, ulttyq sanasy ýlandy, san alýan tájirıbe nysanyna aınaldy…

Alaıda ótkenge – salaýat deıik. Dúnıe júzinde otarlanǵan el – biz ǵana emespiz. Reseıdiń ózi de eki jarym ǵasyr boıyna Altyn Ordanyń quramynda kún keshken joq pa edi?!

Talas týdyryp kele jatqan másele – bilimdiliginen góri menmendigi basym, eýroentrıstik kózqarasty tarıhı shyndyqqa jetýdiń birden-bir metodologııasy retinde qarastyratyn avtorlardyń munan buryn da, ıaǵnı Reseımen betpe-bet kelgenge deıin «qazaqtardyń memlekettilikti bastarynan keshpegendigi» jónindegi pikirleri.

Qazaqtardyń óz damýynda memlekettilik dárejege qoldary jetpedi deýshiler sol baıaǵy, HVIII ǵasyrdan bergi kóshpelilik pen memlekettilik birin-biri joqqa shyǵarady-mys sekildi boljamdarǵa súıenedi. Olar qazaqtardy saıyn saharada tabıǵat maýsymdaryna oraı kóship-qonyp júrgen, usharyn jel, qonaryn saı biletin adamdar tobyry retinde ǵana qabyldaıdy. Mundaı pikir Gegel jáne basqa da batyseýropalyq fılosoftardan keıin patshalyq Reseı zamanyndaǵy A.I. Levshınniń eńbeginen bastaý aldy. Reseıdiń Ortalyq Azııadaǵy «aǵartýshylyq mıssııasy» degen tujyrymdama osyny talap etti.

Keńes zamanynda da qazaq memlekettiligine kózqaras túbirli ózgere qoımady. Ol ýaqytta «qazaqtarda memleket boldy» degen sóz úshin ǵana onyń avtoryna «ultshyldyq» aıyp taǵyla salatyn. Osylaısha 1945 jyly «Bolshevık» jýrnalynda jaryq kórgen M.A. Morozovtyń maqalasynda Qazaqstan tarıhyna arnalǵan eńbek avtorlary «ultshyldar» bolyp shyǵa keldi.

Materıalıstik ádisnamany ustanǵan ǵalymdar memlekettiń paıda bolýy men damýyn taptyq qatynastardyń jemisi retinde qarastyrdy da, Eýrazııa kóshpeli soıýmy tarıhynyń kúrdeli betteriniń biri bolyp tabylatyn bul másele jónindegi pikirtalastar negizinen «kóshpeli feodalızm» sheńberinde órbidi. Óz kezeginde bul tujyrymdama orta ǵasyrlar men jańa zamannyń bas kezindegi kóshpelilerdiń memlekettigin feodaldyq qoǵamdyq qatynastardyń damýy turǵysynan zertteýge ǵana múmkindik berdi.

Zertteýshiler negizgi óndirgish kúsh retindegi jerge qalyptasqan feodaldyq jeke menshiktiń bolmaýyna baılanysty qazaqtarda memleket qurylmady jáne oǵan tıisti jaǵdaı týmady, tek memlekettiliktiń keıbir nyshandary ǵana baıqaldy dep túıindedi.

L.V. Dıýkov, A.M. Davıdovıch degen avtorlar qoǵamnyń rýlyq-taıpalyq negizde uıymdasýynyń saqtalyp kelgendigine baılanysty qazaqtarda 1917 jylǵa deıin eshqandaı memlekettilik bolǵan emes, qazaq qoǵamy HV – HVIII ǵasyrlarda áskerı demokratııa jaǵdaıynda ómir súrdi degen qasań qaǵıdany dáleldeýge tyrysty. Ondaǵy aprıorı aıtatyndary taptar, taıpalar odaǵy jáne memlekettiń qalyptasý proesi bir ýaqytta, qatarlasa júrmeıdi-mys. Bul avtorlar jeke menshik, taptar jáne taptyq kúres qana qoǵamynyń rýlyq-taıpalyq uıymdasýyn óshirip, ony memleketpen aýystyrady dep esepteıdi.

Memlekettiń paıda bolýyna qajetti alǵy sharttardy jerge jeke menshikten, taptar men taptyq kúresten izdeýshilik, ony bir taptyń ekinshi tapty baǵynyshtylyqta ustaý quraly retinde esepteý san alýan suraqtar týdyryp, zertteýshini tyǵyryqqa tireıdi.

Materıalıstik ádisnama kóshpeli qoǵamda týystyq jáne genealogııalyq baılanystar negizinde memlekettiń paıda bolýy jónindegi kópshilik tanyǵan ıdeıany múldem qostamaıdy.

Bul sekildi fılosofııalyq-áleýmettanýshylyq aǵymnyń kezinde eýropalyq elderdiń tarıhı damýynyń tájirıbesine negizdelgen oı-pikirdiń jemisi ekendigi, kóshpeli qoǵamdy onyń tar sheńberinde uǵynýdyń múmkin emestigi ǵylymı ádebıette moıyndalǵan. Kóshpeli soıýmdardaǵy bıliktik qatynastardyń máni men erekshelikterin otyryqshy-eginshilikti memleketterdegi bıliktik qatynastar modeli turǵysynan túsindirý múmkin emes.

Tarıh ǵylymynda kóshpelilerdiń, olardyń ishinde qazaqtardyń orta ǵasyrlarda saıası jáne áleýmettik damýy jóninde jańa kózqarastyń oryn alyp otyrǵandyǵyna, ǵylymı aınalymǵa qytaı, arab, parsy, túrik derekkózderiniń enýine baılanysty kóptegen taqyryptarǵa basqasha baǵa berilýde ekendigin estimeıtin «saıası sańyraýlyq» búgin de barshylyq.

Dúnıe júziniń kóptegen ǵalymdarynyń eýrazııa turǵyndarynyń álemdik órkenıetke súbeli úles qosqandyǵyn jazyp júrgeni búgin ǵana emes. Nemis ǵalymy G.Shvar: «Sonaý kóne zamannan qazirgi ýaqytqa deıin Ortalyq Azııa men onyń turǵyndary búkil adamzat balasyna zor yqpal jasap keledi. Ortalyq Azııasyz kórshiles jatqan elderdiń tarıhy qanshalyqty túsiniksiz bolsa, shyǵystaǵy Qytaı, batystaǵy Jerorta teńizi mańaıyndaǵy memleketter men ońtústigindegi Úndistansyz ortaazııalyq elderdiń tarıhy sonshalyqty buldyr kóriner edi», – deıdi (Gelmgolt G. Istorııa chelovechestva. Vsemırnaıa ıstorııa. T. II. SPb, 1902. S. 112, 115).

Ǵalymnyń bul sózderi kóshpelilerdiń tomaǵa-tuıyq, Danıel Defonyń HVII ǵasyrdaǵy beımálim aralynda ómir súrmegendigin, olardyń orasan zor aımaqta otyryqshy memlekettermen tyǵyz qarym-qatynasta bolǵandyǵyn kórsetedi.

Mundaı pikirdegi G. Shvar – jalǵyz emes. Professor I.S. Bragınskıı de: «Orta Azııa – adamzat órkenıetiniń alǵashqy oshaǵynyń biri retinde esepteledi», – dep jazady.

Kóshpeliler jónindegi pozıtıvti oı-pikirlerdiń, jazba jáne arheologııalyq jádigerlerdiń molaıýy biraz ǵalymdardy eski qısyndar men paıymdaýlardan bas tartýǵa májbúrledi. Olar endi kóshpelilerdiń ýaqytsha memlekettik birlestikterge qol jetkizýi múmkin, alaıda bul qurylymdar otyryqshy halyqtardyń yqpalymen dúnıege keldi degenge kóshti. Basqasha sózben aıtqanda, kóshpeliler jasampazdyq áleýeti tómen, elikteýge ǵana qabileti  jeterlik halyq bolyp shyǵady. Mundaı tujyrym 1996 jyldyń 3-5 sáýirinde Almaty qalasynda ótken «Qazaqstannyń memlekettilik evolıýııasy» degen halyqaralyq konferenııada jasalǵan bir baıandamada kórinis berdi. Onda Uly daladaǵy kóshpeliler memlekettiliginiń sharýashylyq qyzmettiń uıymdasýyn qamtamasyz ete almaǵandyǵy, sonymen birge kóp jaǵdaıda genoıdpen aıaqtalatyn úzdiksiz soǵystarǵa ákelip otyrǵandyǵy, óte turaqsyzdyǵy, qaıshylyqtardy sheshý qabiletiniń tómendigi, óz ústemdigi arqyly Reseıdiń Uly dalada, keıin Túrkistanda tynyshtyq ornatyp, Eýrazııanyń geosaıası birtutastyǵyn qamtamasyz etkendigi týraly pikir alǵa tartyldy (Vestnık KazGÝ. Ser. ıstorıı: 1996. №3. S. 192).

Bul sózderdi aıtyp turǵan búgingi kúngi qurmetti professor emes, Reseıdiń «kýltýrtregerlik mıssııasyn» ýaǵyzdaǵan HIH ǵasyr avtory ma dep qalasyń!

«Memleket» degenimiz ne? Ádebıette onyń júzden astam anyqtamasy bar. «Qazaqtarda buryn memleket bolmady» dep júrgen avtorlar onyń batystyq modelin ǵana moıyndaıdy jáne ol «klassıkalyq anyqtama» dep atalady. Oǵan sáıkes kelmeıtin memlekettik qurylymdar «erte feodaldyq», «memlekettik fýnkııalary shekteýli» saıası uıymdasý formasyna jatqyzylady.

Eýrazııa kóshpelilerinde sońǵylar generatorlyq sıpattaǵy ishki kúshterdiń emes, syrtqy faktorlardyń yqpalymen paıda boldy, olar «klassıkalyq defınıııa» turǵysynan shynaıy memleketke jatpaıdy delinedi.

Bul aǵym ókilderi memlekettiliktiń oryn alýyn kóshpelilerdiń otyryqshy óńirlermen qarym-qatynasqa túsýimen baılanystyrady. Olardyń bir ókili – T. Barfıld (AQSh) «dalalyq ımperııalardyń» (saıası ortalyǵy Monǵol ústirtinde ornalasqan memleketterdi aıtady. – K.E.) paıda bolýy jáne ómir súrýi men Qytaı memleketiniń saıası jáne ekonomıkalyq kúsh-qýatynyń artýy arasynda kaýzaldy baılanys bolǵandyǵyn dáleldeýge tyrysady. Qytaı bir ortalyqqa  baǵynǵan jáne qýatty memleketke aınalǵan kezde kóshpeliler de sondaı deńgeıge kóterildi, Qytaı saıası anarhııa men ekonomıkalyq depressııaǵa ushyrap quldyraǵan shaqta, dalalyq memleketter de sondaı kúıge tústi deıdi ol.

Professor Pıter Golden (AQSh) Eýrazııanyń kóshpeli túrki taıpalary «alǵashqy qaýymdyq», ıaǵnı memleketsiz qoǵam men «damyǵan kúrdeli qoǵam» satylary arasynda ómir súrdi, sol sebepti áńgime memlekettiń paıda bolýy emes, kóshpelilerdiń memlekettilikti syrttan ákelýi, nemese ómir súrip jatqan memleketti kóshpelilerdiń jaýlap alýy jóninde ǵana bolýy kerek degendi aıtady.

Munan P. Golden tujyrymdarynyń T. Barfıld teorııasynyń kóshirmesi ekendigin kóremiz.

Professor A.M. Hazanovtyń «Kóshpeliler jáne syrtqy dúnıe» atty kitabynyń kvıntessenııasy da «kóshpeliler óz aldyna, syrtqy dúnıeniń tikeleı yqpalynsyz ómir súre almaıdy» degenge saıady.

Dalalyq ımperııalardyń qýatty Qytaı ımperııasynyń «kóleńkesi» retinde paıda bolýy jónindegi teorııanyń tarıhı faktilerge sáıkes kelmeıtindigi kóptegen ǵalymdar tarapynan dáleldenip otyr. Professor Maıkl Dromp (AQSh) «Ishki Azııada ımperııalyq memlekettiń quralýy» degen maqalasynda VI – IX ǵasyrlar arasyndaǵy túrki memleketteri tarıhyn zertteý jumystary nátıjesinde T.Barfıld teorııasynyń bul memleketterdiń paıda bolýy men ydyraýyn túsindire almaıtyndyǵyn, sol sebepti onyń negizsizdigin kórsetip berdi.

Nıkola Dı Kosmo (Italııa) T.Barfıldtiń bılik ıkldary problemalary men bıpolıarlyq ekonomıkalyq modelge negizdelgen tujyrymdamasynyń shekteýliligine naqtyly dálelder keltirip, onyń ornyna kópfaktorly ádisnamanyń mańyzdylyǵyna toqtalady.

«Memleket» degenimiz, qurylymdyq fýnkıonaldyq taldaý turǵysynan alǵanda, qoǵamdy uıymdastyrýshy – retteýshi júıe, sonymen birge qoǵamnyń resmı bılik organdarynyń jáne atrıbýttarynyń tutas jıyntyǵy bolyp tabylady. Kóshpeli qoǵamda memlekettiliktiń obektıvti jáne sýbektıvti alǵy sharttary qandaı jaǵdaıda qalyptasyp, qoǵamdy uıymdastyrý jáne retteý qajettiligi týyndaıdy? A.M. Hazanov, N.N. Kradın, T.D. Skrynnıkova jáne basqa da ǵalymdardyń eýrazııalyq kóshpeliler qoǵamynda basqarý suranysyna ákeletin katalızatorlyq sıpatqa ıe ishki kúshter bolmady degen pikirlerinde negiz bar ma?

Kóshpeli ekonomıkanyń turaqty damýy jáne qosymsha ónimniń, keıbir jaǵdaıda otyryqshy – eginshilikti aýdandardan da, kóp óndirilýi eýrazııalyq túrkilerde basqarý apparatyn qurýǵa jetelegendigi tarıhı derekkózderimen dáleldenedi.

Materıaldyq jáne adam resýrstarynyń jınaqtalý jáne shoǵyrlaný proesterin bylaı qoıǵannyń ózinde, kóshpeliler qoǵamynda bir saıası qurylymǵa birigýdiń ekonomıkadan tys jatqan, múddelilik pen qajettilikten týyndaıtyn faktorlar barshylyq. Olarǵa: qaýymdar arasynda jerdi paıdalaný jónindegi ózara qatynastardy retteý, kóshý baǵyttaryn anyqtaý, jaıylymdyqtardy bólisý, rýaralyq máselelerdi sheshý, ekologııalyq, odan týyndaıtyn áleýmettik jáne ekonomıkalyq apattardy boldyrmaý, kórshi otyryqshy jáne kóshpeli óńirlermen saýda-ekonomıkalyq jáne saıası qarym-qatynastardy uıymdastyrý, syrtqy jaýlardan qorǵaný jatty.

Osy qajettilikter taıpalardyń, taıpalyq odaqtardyń, olardan da joǵary turǵan birlestikterdiń, júzderdiń jáne t.b. iri birlestikterdiń (mysaly, alshyn, «alash myńy») qalyptasýyna ákeledi. Saıası evolıýııa barysynda bul áleýmettik organızmder arasyndaǵy qatynastardy rettep otyrýǵa qajetti tetik retinde ıerarhııalyq sıpattaǵy potestarlyq-saıası uıym paıda bolady. Ol genealogııalyq týystyq prınıpine negizdeledi. Áskerı-potestarlyq birlestikter basqa rýlar men taıpalar esebinen ulǵaıyp, osy negizde memlekettik birlestik – handyq qurylady.

Sonymen kóshpeli mal sharýashylyǵy óndiriske qatysýshylardyń barlyǵynan joǵary deńgeıde uıymdasýdy, qoǵamnyń ishki ómirin de rettep otyrýdy talap etetindigin kóremiz.

Basqasha sózben aıtqanda, kóshpelilerdiń óziniń saıası damýynda tek taıpalyq konfederaııa dárejesine jetkendigi, memlekettiliktiń qarsańynda ǵana turǵandyǵy jónindegi pikirlerdiń negizsizdigi aıqyndala túsedi. Kóshpelilik memlekettilikti joqqa shyǵarmaıdy, kóshpeli soıýmnyń damý zańdylyqtaryda tirshilik ımperatıvterine baǵynady. Alaıda kóshpeli ómir súrý salty jóninde qanshalyqty teris kózqarasta bolǵanymen, kóshpelilerdiń barlyǵyn birdeı «nomadtar» dep jalpylama qarastyrýǵa bolmaıdy. Zertteýlerde kóshpeliler qoǵamyna qatysty termınologııalardyń da túrlishe qoldanylatyndyǵy eskerile bermeıdi jáne olardyń semantıkasy túrlishe uǵynylady. Indıana ýnıversıtetiniń professory Loýrens Krader (keıin Germanııaǵa qonys aýdardy) qazaqtar tarıhyna arnalǵan eńbekterinde mal sharýashylyǵynan táýeldi adamdar qoǵamyna «pastoralızm» (baqtashylyq) termınin qoldanady.

Biraq ádebıette «baqtashylyq» pen kóshpelilik termınderiniń qoldanylýy da bir júıege túspegen. Professor A. Hazanov «baqtashylyqtan» góri «kóshpeliler» termınine den qoısa, T. Barfıld «kóshpeli baqtashylyq» termınine yqylas tanytady. Onyń (ıaǵnı T. Barfıldtiń) jerlesi D. Sınor nomadtardyń barlyǵy birdeı baqtashy bolǵan emes jáne baqtashylardyń bári birdeı nomadtar bolǵan joq dep durys eskertedi (Sinor D. Reflections on the history and historiography of the nomad empires of Central Asia // Acta Academiae Hung. Vol. 58 (1). 2005. P. 7). Shynynda da «nomadtardyń» barlyǵy birdeı kóshpeliler bolǵan emes, sol sebepti bul eki termındi sınonımder retinde alýǵa negiz joq (mysaly, taıga terimshileri nemese ańshylar, muhıt ústindegi kóshpeliler, buǵy ósirýshiler t.b.). D. Sınor saıası ortalyǵy Eýrazııanyń ashyq óńirinde ornalasqan turǵyndardy «attyly nomadtar» dep ataǵandy jón kóredi.

Qalaı bolǵanda da Eýrazııa halyqtarynyń tarıhyn, ásirese, olarda memlekettiliktiń paıda bolýy tetikterin zertteý úshin barlyǵyna birdeı «jalpy zańdylyqtardy» tańbaı, árqaısysyn naqtyly túrde, biraq kórshiles eldermen baılanystar kontekstinde qarastyrý qajet. Sebebi memleketterdiń qurylý proesteri men formalary túrli halyqtarda birkelki bola bermeıdi. Kóshpeli turmysta ómir súrgen halyqtarda da memleket genezısiniń ózindik erekshelikteri bar.

Ortalyq Eýrazııa tarıhynyń negizgi konepııasyna tán jalpy qatelik bul óńir turǵyndarynyń úzdiksiz mıgraııalyq qozǵalysta bolǵandyǵy jónindegi kózqaras bolyp tabylady. Batys tarıhshylarynyń pikirinshe, «attyly kóshpeliler – jaýlaýshylar» Qytaıdan Eýropaǵa únemi joryqtar uıymdastyryp otyrady. Ishki Azııa arqyly Qytaıdan Eýropaǵa jalpy mıgraııanyń jasalýy jónindegi ıdeıa Jozef de Gınniń «Hýndardyń, túrikterdiń, monǵoldardyń jáne shyǵys tatarlarynyń jalpy tarıhy» degen eńbeginen bastaý alady. Batys avtorlarynyń eýrazııalyq kóshpelilerdiń únemi ulaspaly reakııalyq sıpattaǵy mıgraııa qushaǵynda bolǵandyǵy jáne mıgraııalyq qozǵalystyń tek Shyǵystan Batysqa qaraı baǵyttalyp otyrǵandyǵy jónindegi pikirleri de tarıhı shyndyqqa sáıkes kelmeıdi jáne memlekettilik tarıhyn zertteýge kómek bermeıdi.

Ortalyq Eýrazııa tarıhnamasy, dep jazady D. Sınor, kitaptan kitapqa, maqaladan maqalaǵa aýysyp otyratyn negizsiz klısheler, jalǵan túsinikter men boljamdarǵa toly.

Qazaq memlekettiligin joqqa shyǵarýǵa tyrysýshylyqtyń astarynda geosaıası múddelerden týyndap jatqan máselelerdi bylaı qoıǵanda, ǵylymı zertteýlerdegi kedergilerde barshylyq.

Sonymen birge kóptegen izdenisterdiń ádisnamalyq turǵydan álsizdigi – olarda eýrazııalyq keńistik turǵyndarynyń ekonomıkasyn «taza kóshpelilik» sıpatta ǵana tanyp, basqa sharýashylyq ýkladtaryn joqqa shyǵarýynda; kóshpelilik pen otyryqshylyq arasyndaǵy qarym-qatynastardy antagonıstik sıpatta emes, eki óndiris tásiliniń yqpaldasýy, sımbıozy retinde qarastyrylmaýynda, ásirese, qazirgi Qazaqstan aýmaǵynda erte jáne orta ǵasyrlarda paıda bolyp, birin-biri aýystyryp otyrǵan (saqtar, sıanbı, ǵundar zamanynan bastap) memleketterdiń qoǵamdyq qurylysy, bılik ınstıtýttary t.b. belgileriniń bir-birimen salystyrmaly zerttelmeýinde.

Alaıda qazaq memlekettiligi jóninde túrli qańqý sózderdiń taralýynyń basty sebebi ózimizde kóne dáýirden Qazaq handyǵyna deıingi kezeń jóninde etnogenetıkalyq, memlekettilik, dildik, tildik, dinı, ádet-ǵuryptyq, antropologııalyq dástúr sabaqtastyǵyna negizdelgen keshendi de irgeli eńbektiń joqtyǵyna baılanysty. Bul oraıda otandyq ǵalymdardyń san alýan obektıvtik qıynshylyqtarmen ushyrasyp otyrǵandyǵyda jasyryn emes.

Osylardyń keıbirine toqtalatyn bolsaq, kóne jáne ortaǵasyrlyq derekkózderinde etnonımder men ákimshilik termınderdiń zerttelip otyrǵan halyqtyń tiline sáıkes kele bermeıtindigi jáne bir halyqtyń birneshe ataýmen ushyrasatyndyǵy. Mysaly, hýndar vızantııalyq derekkózderinde toǵyz, vengrlerde on toǵyz túrli attarymen belgili. Vengrler ózderin túrki tektes majarlar dep sanaıdy, fın-ýgor tilinde sóıleıdi jáne ákimshilik temınderi slavıan tilinde qalyptasqan. Basqasha sózben aıtqanda, ákimshilik termnologııaǵa da, etnonımderge de úlken saqtyqpen qaraý kerek. Mysaly IH ǵasyrda Rýs halqynyń jetekshisi qaǵan laýazymyn alyp júrdi, biraq bul onyń túrik ekendigin bildirmeıdi.

Osy máselege baılanysty R.B. Súleımenov atyndaǵy Shyǵystaný ınstıtýtynyń ǵylymı qyzmetkerleri Nápil Bazylhan men Janymhan Oshannyń ǵylymı izdenisteri jańa nátıjelerge qol jetkizedi dep oılaımyn.

Biraq qazirgi kezde mundaı mamandar áli de saýsaqpen sanarlyq. Ásirese, keńes zamanynan beri kele jatqan aýyr «muranyń» biri – tarıhshylardyń lıngvıstıkalyq daıyndyǵynyń tómendigi, olardyń basym kópshiliginiń qazaq, orys tilderimen ǵana shekteletindigi. Shet tilderinde jazylǵan zertteýlerdi aýdarmashylar arqyly paıdalanýdyń súrindirer tustary az bolmaıdy.

Erte jáne orta ǵasyrlardaǵy Qazaqstan tarıhyn sheteldik derekkózderinsiz zertteý múmkin emes. Sebebi ol kezeńge qatysty jergilikti halyqtyń tilinde jazylǵan derekkózderi óte sırek, al syrtqy derekkózderi birneshe tilderde jazylǵan. Túpnusqalyq materıaldy paıdalaný úshin tarıhshy orta ǵasyr kezindegi, eń keminde, eki-úsh tildi bilýi tıis. Bul talap oryndalmaǵan jaǵdaıdyń ózinde shet elderde úlken mán berilip otyrǵan etnolıngvıstıkalyq jáne basqa da eńbekterdiń ǵylymı jetistikterin bilý qajet.

Indıana ýnıversıtetiniń professory D. Sınordyń pikirinshe, qazirgi zamanǵy tilderge keletin bolsaq, batys elderinde HH ǵasyrdyń ekinshi jartysynan bastap tarıhshylardyń jas býyny arasynda franýz jáne nemis tilderin ıgerý álsirep, onyń ornyna qytaı jáne japon tilderine kóbirek nazar aýdaryla bastaǵan. Birinshi úrdis ókinishti bolsa, ekinshi úrdis – qajetti de quptarlyq qubylys, sebebi kóptegen taqyryptar qytaı jáne japon ǵalymdarynyń eńbekterimen tanysýdy talap etedi deıdi ataqty shyǵystanýshy.

Sońǵy on jyl shamasynda bizde de tarıhshylardyń shet tilderin ıgerýi jóninde oń qadamdar jasalýda, biraq olardy jetkilikti deı almaımyn. Tarıhshylardyń lıngvıstıkalyq daıyndyǵyn arttyrý úshin yntalandyrýǵa jáne májbúrli oqýǵa negizdelgen qosymsha jańa sharalar qajet sekildi.

Keshegi «keńes shınelinen» shyqqan tarıhshylar shetel tilderindegi derekkózderin paıdalanýǵa yqylasynyń joqtyǵyn olardyń «eýroentrıstik» kózqaras turǵysynan jazylǵandyǵymen búrkemeleýge tyrysady. Árıne, eýropalyq derekkózderiniń birazy Ishki Azııa turǵyndary jóninde negatıvti pikir aýanynda qurastyrylǵany málim. Biraq bul erekshelik olardan múldem teris aınalýǵa negiz bermeıdi. Ǵalymdarymyzdyń tildik daıyndyǵyn jańa deńgeıge kótermeı, etnolıngvıstıkalyq zertteýlerge den qoımaı, salystyrmaly-fýnkıonaldyq, órkenıettik taldaýlardy meńgermeı otandyq tarıhymyzdyń – álemdik tarıhtyń quramdy bóligine aınalýy qıyn, «qazaq memlekettiligi» taqyryby da Rashd-ad dın men Muhammed Haıdar Dýlatıdiń tóńireginen alysqa bara almaıdy.

Memlekettilik dástúr sabaqtastyǵy

Ortalyq Azııany mekendegen kóshpeli turǵyn­dardyń erte zamannan memlekettik túzimde ómir súrgendigi arheologııalyq, antropologııalyq, lıngvıstıkalyq, tarıhı jáne basqa da materıal­darmen anyqtalyp otyr. Akademık K.M.Baıpaqov qazaq memlekettiligin Kóne túrik jáne Batys túrik qaǵandyǵynan bastap kelsek, endi Esik qor­ǵanyndaǵy jańalyqtan keıin b.d.d. IV-III ǵasyr­lardaǵy Jetisý saqtary memleketi jóninde aıta bastadyq deıdi. Jergilikti saq taıpalarynyń memlekettik deńgeıde ómir súrgendigine dálel retinde ǵalym S.Joldasbaıuly «Altyn kıimdi» adamǵa Jetisý jerindegi «Besshatyr» obasynan alynǵan materıaldardy qosady. Al akademık B.E.Kómekov Qazaqstan jerinde memlekettiliktiń qalyp­tasýyn munan da áriden, b.d.d. VII-II ǵasyr­lar shamasyndaǵy saq qaýymdastyǵymen baılanystyrady.

Qalaı desek te, Qazaqstan jerinen tabylǵan tórt birdeı «altyn adamnyń» ushyrasýy ejelgi saq, sarmat taıpalary ózderiniń damý dárejesi turǵysynan kóptegen halyqtardan kósh ilgeri bolǵandyǵyn kórsetedi. Muny grek avtorlarynyń eńbekteri, parsylyq, assırııalyq derekkózderi, Qytaıdyń «Hanshý» jylnamasy rastaıdy. Olardan Aral, Kaspıı óńirlerinde, Syrdarııa ózeniniń basseıninde, Talasta jáne Qarataý mańynda, búgingi Qazaqstannyń ońtústik-shyǵy­synda ómir súrgen memleketter sóz bolady. Sońǵylary qytaı derekkózderinde «Shın-Go» («Kóshpeli memleket») dep ataldy.

Saq memleketiniń óz patshasy, birtutas áskeri, memlekettik rámizderi, qoǵamdyq júıeni ret­teıtin zańdary bolǵan. Saq patshasyn ár taıpanyń tóbebasylary men basqaqtary, aqylgóı qarııalary (aqsaqaldar) saılaǵan.

Soǵys jarııalaý, bitimge kelý máseleleri saqtardyń jalpy jınalysynda talqylanyp, tıisti sheshimder alynyp otyrǵan. Saq patshasynyń Aleksandr Makedonskıımen júrgizgen kelissóz kezindegi eskertýi halyq jınalysynyń erekshe ról atqarǵandyǵyn kórsetedi. Bul qurylym qazaqtarda óz táýelsizdiginen aıyrylǵanǵa deıin ómir súrdi.

Saqtardy arıılyqtardyń (ırandyq) úrim-butaǵy deý tarıhı shyndyqqa sáıkes kelmeıdi. Olar shyǵysqa, ońtústik óńirlerge, búgingi Orta Azııanyń, Pákistannyń, Aýǵanstannyń, soltústik Úndistannyń jerindegi b.d.d I ǵasyrdyń ortasyna deıin jergilikti halyqtarmen sińisip ketti. Biraq bul saqtar Qazaqstan jerinen tutastaı aýyp ketti degendi bildirmeıdi, olardyń qalǵan bóligi jergilikti basqa taıpalar arasynda qalyp, assımılıaııaǵa tústi. Munyń ózi Qytaı professory Sý Beıhaıdyń «Búginde qazaq halqynyń quramynda baıyrǵy saqtardan qalǵan násildik tek bar» degen sózderiniń negizsiz emestigin bildiredi.

Batys elderiniń biraz ǵalymdary Ortalyq Azııada tuńǵysh memlekettik qurylymǵa sıýnnýlar (hsiung-nu) qol jetkizdi dep esepteıdi. Belgili nemis shyǵystanýshysy Otto Prıaktyń pikirinshe, qýatty sıýnnýlar ımperııasynyń yqpaly tutas Eýrazııa keńistigine tarap, materıaldyq mádenıet pen qoǵamdyq normalardyń jańa formalarynyń qalyptasýyna ákeledi. T. Barfıld ortaazııalyq sıýnnýlar memleketin «samoderjavııalyq», «ishki isterinde memleketke uqsas ımperııalyq konfederaııa» dep esepteıdi (Barfield T. The Hsuing-nu Imperial confederation: origins and foreign policy // Journal of Asian Studies. 1981. No 31/1. P. 47).

Sıýnnýlar Ortalyq Azııada ǵundar (hýnnýlar) ataýymen (hýnnýlar men ǵundar – etnıkalyq dıvergenııanyń úlgisi) belgili bolady.

Ǵun problemasynyń fılologııalyq qyryn zerttegen aǵylshyn ǵalymy E. Dj. Pýllıblenk «Sıýnný tili» maqalasynda b.d.d. I ǵasyrdan jańa dáýirdiń I ǵasyryna deıingi qytaı derekkózderinde saqtalǵan ǵun glosstaryn rekonstrýkııalaý negizinde ǵun etnonımi qytaı transkrıpııasynda «sıýnný» bolyp estiledi dep jazady. Batysqa qaraı jyljyǵan olardyń urpaqtary b.d.d. II ǵasyrda Tarbaǵataı taýlary men Kaspıı jaǵalaýy aralyǵynda qytaı derekterinde Iýeban degen atpen belgili ǵun ımperııasyn qurady. Al, Devıd Krıstıan ony «sıýnný ımperııasy» dep ataıdy (Christian D. State formation in the Eurasian Steppes // Silk Rood Studies. II. Worlds of the Silk Roads: ancient and modern / Ed. by David Christian and Craig-Benjamin. Proceding from the Second Conference of the Australasian Society for Inner Asian Studies. Brepols, 2000).

Elbasymyzdyń: «Bizdiń eldigimiz, qazaq jur­ty­nyń arǵy túbi ǵundardan bastalady. Ǵundar­dan keıin kóktúrikterge jalǵasady. Odan keıin Altyn Orda ornyǵady. Sóıtip, handyq dáýirge ulasyp, keıin birtindep táýelsizdikke tireledi», degen Ulytaýda aıtylǵan sózderinde memlekettilik dástúr sabaqtastyǵynyń negizgi kezeńderi anyq kórsetilgen («Egemen Qazaqstan», 2014, 26 tamyz).

Túrki halyqtarynyń tegi – ǵundardan bastala­tyndyǵyn Qaraqorymnan jıyrma tórt shaqyrym jerdegi (Noıan dańǵylynda) 1924 jyly P.K.Kozlov júrgizgen arheologııalyq qazba kezinde tabylǵan materıaldar dáleldeıdi.

Nemis ǵalymy Fran Althaımnyń Rım, Vızan­tııa, Taıaý Shyǵys, ejelgi slavıan jáne ejel­gi german derekteri negizinde qurastyrylyp, 1959 – 1972 jyldary jaryq kórgen «Ǵundar tarıhy» degen bes tomdyq eńbeginde de ǵundardyń basym kópshiliginiń túrki tildes bolǵany jóninde qorytyndy jasalady. Orys ǵalymy A.N. Bernsh­tam da osyndaı pikirge keldi (Bernshtam A.N. Ocherk ıstorıı gýnnov. Lenıngrad, 1951. S. 166). V.V. Bartold ǵun tiliniń – eski túrki tili ekendigin moıyndaıdy.

Ǵun memleketiniń basqarý júıesi, memlekettik keńesiniń sandyq jáne sapalyq quramy, quryly­my, negizgi fýnkııalary J. De Grot jáne basqa da ǵalymdar tarapynan zertteldi.

II ǵasyrdyń 50-jyldary ǵundardyń bir bóligi Aral jaǵalaýyna, Elek ózeni mańyna baryp, sarmattarmen aralasyp ketedi.

Ǵundarmen qatar shyǵystan batysqa qaraı Ile ózeninen Talas ózenine deıingi, soltústikten ońtústikke qaraı Balqash kólinen Esik kóline deıingi jerlerde kóne Úısin memleketi ómir súrdi. Sý Beıhaı ejelgi úısinder uly ıozıler jáne saqtardyń bir bóligimen qosylyp, «Batys óńirindegi eń qýatty memleketke aınaldy» dep jazady.

Úısinderdiń túrki tegine jatatyndyǵyn Á.Mar­ǵulan, K.Aqyshev, K.Baıpaqov, A.Zýev, S.Suń­ǵataı, N.Myńjan, Z.Qınaıatuly, orys ǵalym­dary N.Arıstov, N.Ia.Bıchýrın (Iakııf), qytaı ǵal­ymdary Jan Chııan, Ýan Bın Hýa, mońǵol tarıhshysy A.Amar naqtylap jazdy. Olardyń kópshiligi Úısin memleketiniń kórshiles Qytaımen terezesi teń, dıplomatııalyq qarym-qatynasta bolǵandyǵyn moıyndaıdy. N.Myńjannyń eńbeginde úısinderdiń patshasy kúnbıden (kýnmo, kýnmı) bastap memleketti basqarýshy toǵyz laýazym atalsa, Úrimshide jaryq kórgen «Ejelgi Úısin eli» kitabynda júz alpysqa tarta laýazym qytaı transkrıpııasymen kórsetilgen. Olardyń arasynda qazaqtarǵa ejelden tanys: abyz, sardar, atalyq, ýázir, dýanbasy, qaǵan, myńbasy, nóker, patsha, patshaıym, sultan, tóreshi, tutqaýyl, han, hansha, shabandoz sekildi laýazym ataýlary ushyrasady.

Úısinder memleketiniń qurylymy ǵundardyń túzimimen uqsas bolyp keledi.

Zertteýshiler ejelgi Úısin ulysyn qazaq mem­le­kettiliginiń bastaýy dep biledi (Sýngataı S. Ýlýs drevshıh ýsýneı – ıstokı kazah­skoı gosýdarstvennostı // Evolıýııa gosý­dar­­stven­nostı Kazahstana. Materıaly mej­dýnarodnoı konferenıı. g.Almaty. 3-5 aprelıa, 1996. A., 1996.). Sonymen birge, olar úısinderdiń – saqtar­dyń murageri ekendigin jáne kóne túrki tilinde sóılegendigin moıyndaıdy (K. Aqyshev, Sıratorı Kýrakıtı, t.b.).

Úısin ulysy b.d.d. II ǵasyrdan b.d. V ǵasyry­na deıin ómir súrip, Eýrazııa keńistigindegi memlekettilik dástúr sabaqtastyǵyn jalǵastyrdy.

«Memlekettilik dástúr» degenimiz, V.V.Trepav­lov­tyń aıtýynsha, bir memleketten ekinshilerine aýysyp otyratyn memlekettik qurylymnyń qaǵıdattary men komponentteriniń, jalpy jáne mańyzdy belgileriniń tarıhı-genetıkalyq sabaqtastyǵy bolyp tabylady (Trepavlov V.V. Gosýdarstvennyı stroı Mongolskoı ımperıı HIII v. (Problemy ıstorıcheskoı preemstvennostı). M., 1993. S. 12). Al, «memlekettilik» («gosýdarstvennost») termınine: «Gosýdarstvennost – osobyı prıznak, kotorym otmecheno ıstorıcheskoe razvıtıe stran (naıı, grýpp naıonalnosteı, soıýza plemen ı t.p. obrazovanıı), sýmevshıh sozdat sobstvennoe gosýdarstvo ılı vosstanovshıh ýtrachennoe v sılý razlıchnyh prıchın (ýtrata nezavısımostı, obedınenıe s drýgoı stranoı) svoe gosýdarstvo» degen anyqtama berilipti (Polıtologııa. Enıklopedıcheskıı slovar / Ob. red. ı sost.: Iý.I. Averıanov. M., 1993. S. 64).

Maqalanyń bul bóliminde negizinen Qazaqstan aýmaǵynda oryn alǵan memleketterdiń bir-birimen bılik ınstıtýttary men atrıbýttarynyń tildik, etnıkalyq sabaqtastyǵyna mán berildi. Úısindermen qatar, ne olardan keıin ómir súr­gen memlekettik birlestikter de osy turǵydan qaras­tyryldy. Olardyń biri úısinderdiń ońtús­tik-shyǵystaǵy – jeri Ertisten Shý men Sarysý ózenderine deıin sozylǵan Qańly memle­keti. Qytaı tarıhshysy He ıýtao 1851 jyly jarııalaǵan eńbeginde Qańly memleketiniń (Kanıýıdiń) shyǵys shekarasy qazirgi qazaq jerinde ornalasty dep jazady.

Qańlylar – qytaı tarıhnamasynda kóp zerttelgen etnostardyń biri bolyp tabylady. Tarıhshy Ýn Nýan: «Úsh ordaǵa bólingen qazaqtar – ejelgi qańlylar» dese, japon ǵalymy K. Sıratorı: «Qazaqtar – turmysy, ádet-ǵuryp jáne til jaǵynan ejelgi qańlylardyń jalǵasy», – dep jazady (Qınaıatuly Z. Tarıhı shyndyq nege burmalandy? // «Egemen Qazaqstan». 2001. 25 shilde).

Qytaı derekkózderinde Qańly memleketinde Vań (patsha) fý van (orynbasar patsha), gúı ryn (memleket keńesshisi), únhý – ıabǵý (ulys bıleýshileri), vanhý (áskerı jáne ákimshilik bastyqtar), shao vań (kishi patsha), t.b. laýazymdar kórsetiledi. Eýrazııa keńistiginde ómir súrgen ǵundar men basqa da halyqtardyń shyǵystan batysqa qaraı qozǵalysy Qazaqstan aýmaǵyndaǵy saq, úısin, qańly taıpalarynyń antropologııalyq túr-sıpatyna, sonymen birge túrki tili arealynyń keńeıýine áser etedi.

Ǵun ımperııasy ydyraǵannan keıin qazirgi Qazaqstan aýmaǵyndaǵy memlekettiliktiń damýy Túrik qaǵanatymen baılanysty (552-744). Qytaıdyń «Joýnama» atty jylnamasynda «túrikter – ǵundardyń bir tarmaǵy, ata-babasy – Ashına, olardyń arǵy atalary ǵundardyń teristigindegi saq (se) jurtynan shyqty» delinedi.

Túrik jazýshysy Ahmet Tashaǵyl da kóktúrik­terdiń (Túrik qaǵanaty kezindegi túrki halyqtarynyń jıyntyq ataýy) ǵundardan shyqqandyǵyn qoldaıdy (Derektaný. Almaty, 2002. 148-b.).

E.Dj.Pýllıblenk túrik ataýly halyq VI ǵasyrdyń orta kezinde Mońǵolııadan jýjandardy yǵystyryp, Eýrazııa keńistiginde óz ımperııa­syn qurǵan kezden belgili boldy, biraq olardyń shyqqan tegi jumbaq kúıinde qalyp otyr, bir qytaı qujatynda olar sıýnnýlardyń bir tarmaǵy dep jazylady deıdi (Pulleyblank E.G. Central Asia and Non-Chinese people of Ancient China. Brookfield, 2002. P. 21).

Ǵylymda túrki halyqtarynyń shyqqan tegi birshama zerttelgen. Kóktúrikterdiń tarıh sahnasyna shyǵýyn kórsetetin naqty dálel retinde olardyń 542 jylǵa deıin Altaı taýlarynyń ońtústik baýraıynda ómir súrgendikterin jáne ǵundardyń soltústiginde ornalasqandyqtaryn aıtýǵa bolady. Arheologııalyq zertteýler nátıjesinde tabylǵan eskertkishter Altaı taýlarynyń ońtústik beti b.d. 450 jyldarynan bastap kóktúrikterdiń mekeni bolǵandyǵyn rastaıdy, dep jazady A. Tashaǵyl. 552 j. kóktúrikter qurǵan Túrik qaǵanaty, ishki, syrt­qy shıelenisterge baılanysty, eki bólik­ke: Shyǵys Túrik qaǵanaty (681-744) men Orta Azııa jáne Qazaqstan aýmaǵyndaǵy Batys Túrik qa­ǵanatyna (603-704 jj.) bólinip ketkeni belgili.

Batys Túrik qaǵanaty – qazaq memlekettiliginiń bastaýy deýge tolyq negiz bar, sebebi ol keıin qazaq halqynyń quramyna engen kóptegen taıpa­lardyń basyn biriktirdi. N.Ia. Bıchýrın Batys Túrik qaǵanatynyń ómir súrgen ýaqytyn Úısin ulysyn jalǵastyrǵan memlekettilik damý sabaq­tastyǵynyń kelesi kezeńin qurady degen qory­tyndy jasaıdy (Bıchýrın N.Ia. Sobranıe svedenıı o narodah, obıtavshıh v Sredneı Azıı v drevnıe vremena. M.-L., 1950. T. 1. S. 279).

O.Prıak, M.Dromp, V.Rybatskıı jáne bas­qa da avtorlardyń eńbekterindegi túrik qaǵa­nattaryndaǵy memlekettik basqarý júıesi, ondaǵy dýaldyq bılik, Kók pen Jerdiń araly­ǵyn­daǵy máńgilik odaq týraly ıdeologııalyq tujy­rymdamanyń zerttelýi memlekettilik dástúr sabaqtastyǵynyń úzilmeı kele jatqanyna kóz jetkizedi. R. Grýsseniń zertteý qorytyndylary boıynsha Túrik qaǵanatynda bıýrokratııalyq basqarý apparaty 28 bılik satysynan turǵan. Dj.Klosonnyń «Etımologııalyq sózdiginde» jabǵý, shad, tegin, ılteber, týdýn jáne t.b. laýazymdar kórsetiledi. Iýgrýsh degen laýazym Qarahan dáýiri kezeńindegi qujattarda iri chınovnıkterdiń birin bildirdi (Clauson G. An Ethymological dictionary of the pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford, 1972. PP. 134, 453, 488, 866, 457, 905-906). Olardyń ishindegi shad, alypbı, kúshlikbı, bóribı sekildi laýazymdar úısin ulysynda da bolǵan.

Ekinshi Túrik qaǵanaty kezinde qaǵanattyń shekarasyna jiberilgen áskerdiń basshylary «týtýn» (nemese «týtýk») atalǵan. Al, «týtýn býdýn» uǵymy shekaraǵa shyǵyp ketken, sóıtip úlken ordaǵa oppozıııada bolǵan kishi handardyń, teginderdiń kádýilgi isi bolǵan. Osy «týtýn býdýndy» keıin, IH-HII ǵasyrlar shamasynda, «qadaq býdýn» degen áskerı termın aýystyrady (Q. Ómirálıev).

P. Goldenniń jazýynsha, Túrik qaǵanatynda ishki ister mınıstri bolǵan. Ol jaýlanyp alynǵan jerlerden salyq jınaýmen aınalysqan. Áskerı mindet atqarý («maıdan shebiniń aldynda júrý») «qanmen tóleý» salyǵy dep atalǵan. Osyǵan qaraǵanda keıbir avtorlardyń kóshpeliler qurǵan saıası uıymdastyrýlarynda májbúrleý apparaty men salyq júıesi bolmady, sol sebepti olar tolyqqandy memleket emes degen pikirleriniń negizsiz ekendigin kóremiz. Túrki kóshpelilerinde memlekettik atrıbýttar túgelge jýyq oryn aldy.

Jalpy alǵanda, Túrik qaǵanattary basqarýdyń ózine tán ıerarhııalyq laýazymdarymen, qoǵamdyq turmysynyń jáne áleýmettik ınstıtýttarynyń kúrdeli formalarymen, áskerı tártibimen, dıplo­matııalyq praktıkasymen, kórshiles elder­diń ıdeologııalyq júıelerine qarsy qoıylǵan dúnıe­tanymymen Qazaqstandy mekendegen etnos­tyq qaýymdastyqtardyń memlekettik dástúrin baıy­typ, jańa beleske kóterdi.

Túrik qaǵanatynyń parsy, qytaı, batys mem­leketterimen deńgeıles, óziniń damýy turǵy­synan bıik turmasa da, tómen bolmaǵandyǵy onyń dıplomatııalyq qyzmeti men hattama norma­larynan da aıqyn kórinedi. Qaǵanattyń halyqaralyq saıası qatynastardyń belsendi múshesi bolǵandyǵy týraly Menandr, Dınaverı, Sımokatta, keıingi E.Shavan, I.Markvart, G.Moravchık, t.b. ǵalymdar jazyp qaldyrdy.

Bir derekterde Istemı qaǵannyń VI ǵasyrdyń 60-jyldary Orta Azııadaǵy eftalıtter memleke­tine qarsy júz myń qol bastaǵany jáne onyń qol astynda on taıpanyń qolbasshylary («on oq býdýn») bolǵandyǵy aıtylady. Osy «on oq býdýn» kelesi túrki memleketteriniń etnostyq negizin qalaıdy.

Batys Túrik qaǵanatyn aýystyrǵan Túrkesh qaǵanaty (699-766) ózinen burynǵy saıası qurylym­dardyń memlekettik-ákimshilik, áskerı-áleýmettik dástúrin jalǵastyrdy.

Túrkeshterdi, tarıhshy Á. Dáýlethan, Jetisý men Erenqabyrǵany mekendegen ejelgi úısin, dýlat taıpalary men basqa da túrki taıpalarynyń basyn biriktirgen bes dýlattyń beldi taıpasy dep esepteıdi. Dala ımperııasy qoǵamdyq-saıası qurylymnyń saqtalyp, jalǵasyn taýyp otyrýyn túrkilerdiń birtektilik týystyǵy men sol kezdegi olardyń tarıhı jáne birtutastyǵy qamtamasyz etip otyrdy.

Túrkesh qaǵanaty Batys Túrik memleketiniń tikeleı murageri boldy jáne burynǵysha «on oq býdýn» («on taıpaly halyq») dep ataldy. Franýz tarıhshysy E. Shavan ony «on oq eli» dep ataıdy.

Túrkesh qaǵanatynyń qarluq­tardan jeńilisi jańa túrki mem­leketiniń ornyǵýyna jol ashady. Endi burynǵy Batys Túrik qaǵa­natynyń ornynda bir­neshe memleket paıda bolady: Soltús­tik Tıan-Shan men Jetisýda Qarluq­tar memleketi (766-940 j.j.), Syrdarııanyń tómengi saǵasynda, Aral jaǵa­laýynda – Oǵyzdar memleketi, Ertis jaǵa­laýyn­da, qazirgi Soltústik jáne Ortalyq Qazaq­s­tan dalalarynda – Qımaqtar (keıin qypshaq­tar) mem­leketi (H ǵ-dyń basy – HI ǵ.) jáne Edildiń tómen­gi saǵasy men Soltústik Kavkazda – Hazarlar memleketi.

Qazaqstan aýmaǵynda ómir súrgen Qarluq qaǵanaty (766-940 j.j.) Batys Túrik qaǵan­dyǵy men Túrkesh qaǵanatyndaǵy bılik júıesi men laýazymdar ıerarhııasyn qaıtalady.

Qarluqtardyń jabǵýy dala ámirshi­leri­niń zańdy murageri retinde eseptelip, qaǵan laýazymyn alady. Arab tilindegi derekterdi taldaý nátıjesinde O.Prıak alǵashqy qarahan qaǵany da, ózin qaǵan jarııalaǵan qarlyq jabǵýy da – bir adam, ıaǵnı Bilge Kúl Qadyrhan ekendigi, qarahan áýletiniń arǵy tegi qarlyqtardan shyqqandyǵy jóninde qorytyndy jasady. Avtordyń pikirinshe, Qarahan memleketi kóshpelilerdiń memlekettik qurylymy jáne kóshpeliler men otyryqshy halyqtyń ózara qatynastary sekildi ózindik qubylystardy tanyp-bilý úshin asa mańyzdy ról atqarady.

Qarahan memleketi – túrki halyqtarynyń tarıhynda 940-1212 jyldary musylman áýleti bılik júrgizgen alǵashqy memleket. Batys ádebıetinde «qarahandar bir ortalyqqa baǵynǵan memleket qurdy» dep kórsetiledi (World of the Silk Roads: ancient and modern. Turnhout, 1998. P. 250). «Qarahandyqtar ózderin túrik jáne Afrasıab (Alyp Er Tońǵa) shańyraǵy dep sanaǵan», – deıdi V.V. Bartold.

HII ǵasyrdyń ekinshi shıreginde qaraqy­taılar (qıdandar) Jetisýdy Balasaǵun qalasymen qosa jaýlap aldy. Biraq Qara­han memleketiniń qulaýymen túrkilik memlekettilik dástúr sabaqtastyǵy úzil­medi. Onyń ústine qıdandar qura­mynda manchjýrlar, tuńǵys, mońǵol taıpa­laryna qosa uıǵyrlar, qyrǵyzdar jáne basqa da túrki ulystary bolady. 1211 jyly Jetisýǵa kelgen naıman taıpalarynyń ústemdigin tanyǵan qıdandar jergilikti túrki taıpalaryna sińisip ketedi.

Qazaqstan jerinde IH ǵasyrdyń aıaǵy men H ǵasyrdyń basynda ómir súrgen Oǵyz memleketi de qoǵamdyq qurylysy, basqarý júıesi turǵysynan ejelden kele jatqan túrkiler dástúri aıasynda qalyptasty. Memleketti ıabǵý (jabǵý) basqarǵan, onyń muragerleri ınal, orynbasarlary kúl-er­kin­der atanǵan. Memlekette turaqty salyq júıesi qol­danyldy. Memleket áskerı demokratııaǵa negizdeledi.

Oǵyzdarda «halyq jınalysynyń» saqtalýy sol baıaǵy saqtar zamanynan kele jatqan memle­kettilik dástúr sabaqtastyǵynyń biri kórinisi edi. Keıin ol el basqarýdyń eń joǵarǵy organy bolyp esepteletin uly jáne kishi quryltaı jınalysyna aınalady.

«Oǵyznamedegi» Oǵyz qaǵan «Uly quryltaı sha­qyrdy» degen jol osy ınstıtýttan habar beredi.

Oǵyzdar qazaqtardyń etnıkalyq tarıhynda eleýli oryn alady. Tarıhı ańyzdarda olar qazaq halqynyń arǵy atalarynyń biri retinde atalady. Sonymen birge, olar ózbekterdiń, túrikmenderdiń, qaraqalpaqtardyń, ázerbaıjan, tatar, bashqurt, túrik halyqtarynyń qalyptasýyna úles qosty.

M. Qashqarı oǵyzdar bastapqyda 24 rýly el boldy dep kórsetedi.

Qypshaqtardan yǵysqan oǵyzdardyń bir bóligi Shyǵys Eýropa men Kishi Azııaǵa ótip ketedi de, qalǵandary HI ǵasyrdyń ortasynda Deshti Qypshaq taıpalarynyń arasyna tarady. Oǵyz rýlarynyń ataýlary qazaqtardyń Kishi júz, Orta júz taıpalary ataýlarynda saqtalyp qaldy.

Túrki taıpalarymen Batys Túrik qaǵanaty kezinen beri qaraı etene aralasyp kele jatqan etnostardyń biri – qımaqtar bolatyn. IH ǵasyrdyń aıaǵy-HI ǵasyrdyń basynda Shyǵys jáne Ortalyq Qazaqstanda qımaqtardyń óz memleketin quryp, kóshpelilikpen qatar, otyryqshy ómir súrgendigi jóninde arab derekteri negizinde B.E.Kómekov dáleldep shyqty. Ǵalym eńbekteri álem zertteýshileri tarapynan tanyldy (qarańyz: Acta Orientalia Hungaricae. Budapest, 1976. T. XXX. Fasc. 2. P. 260 – 261; Al–fýrsan al-fıkrı va-s-sııası. Damask, 1976. № 3. 114-115-b.).

Kóne túrkilerdiń memlekettik qurylymyndaǵy qanat júıesi Qımaq memleketiniń qurylymynan da kórinis tapty.

Qımaqtarda kóne túrkilerden qabyldaǵan qaǵan, jabǵý, shad, tutyq sekildi joǵary laýazym­dary boldy. Qaǵan (nemese hakan) ıabǵý ataǵynan eki dáreje joǵary turdy.

HI ǵasyrdyń basynda Qımaq qaǵanaty qulaǵan­nan keıin buryn qımaq, qypshaq jáne kýman taı­palary mekendegen aýmaqta áskerı-saıası basym­dyq qypshaqtarǵa aýysady. Qypshaq memle­kettik birlestiginiń halqy birtekti bolmady. «Qyp­shaq­tar» degen jalpy ataýmen atalǵanymen, bul qaýym­dastyqqa, qypshaqtardyń ózderinen basqa, túrki­tildes qımaqtar, kýmandar, oǵyz taıpalary, kóne bashqurttar, qańlylar, túrgeshter, ıran etnıkalyq tobynyń túriktendirilgen elementteri kirdi.

P.B. Goldenniń ózi de qypshaqtar taıpalyq konfederaııaǵa ǵana birikti dep júrgenimen, «Kodeks Kýmannıkýs» eskertkishin zertteýge arnal­­ǵan eńbeginde qypshaq qoǵamynda memleket­tik ıns­tıtýttardyń bolǵandyǵyn joqqa shyǵara almaıdy.

Qypshaq dáýiri kezeńiniń eń mańyzdy ereksheligi «qypshaq tildes túrkiler» degen jalpy ataýmen etnıkalyq shoǵyrlaný proesi oryn alady.

Qazaq halqynyń quramyna engen kereılerdiń, naımandar, qońyrattar, jalaıyrlar, merkitter, dýlattar jáne t.b. taıpalardyń da uzaq merzimdi memlekettik dástúri bolǵandyǵyn tarıhı qujat­tar rastaıdy.

Rashıd ad-dın: «Naımandar men kereılerdiń árqaısysynyń óz memleketi boldy», – dep jazady (Rashıd ad-dın. Sbornık letopıseı. T. 1. Kn. 1. S. 75). Onyń pikiri boıynsha, kereıler – oǵyzdarmen týystas halyqtardyń biri bolǵan.

Kereıler, basqalary sekildi, salt-sana, memle­ketti basqarý, qoǵamdyq qurylys salalarynda túrki dáýiriniń úlgilerin saqtady. Derekterde qun tóleý, ámeńgerlik, rý ishinde qyz alyspaý týraly málimetter ushyrasady. Osy ádet-ǵuryp normalary qazaq halqyna da jetip, qatań saqtaldy. Sebebi, kereılerdiń deni qazaq jerinde qalyp, Orta júzdiń bir taıpasyn qurady.

Kereıler eldiń joǵarǵy bıleýshisin áýelde «býıýrýk» dep ataǵan, keıin ol han, gýrhan ataýymen aýysady. G. Dıorfer «býıýrýk» dep jalpy memlekettik bıliktiń eń joǵary satysynda turǵan adamdy aıtady, ol premer-mınıstr, uly ýázir, reıhskanler degen uǵymdy bildiredi deıdi.

Bahadúr, tegin – korı degen laýazymdar boldy. Bitikshi han jarlyqtaryn jazý jáne jarııa­laý­men, qazynalyq kiris-shyǵystar men salyq jınaý sııaqty ákimshilik qyzmettermen aınalysty.

Handyq áskerı-ákimshilik júıesi oń qanat, sol qanat jáne hannyń óz qosyndary bolyp úsh topqa bólindi. Qarý asynǵan jaýynger qaptaýyl dep ataldy. Tutqaýyl qala qaqpasyn, jol toraptaryn, shekaralyq beketterdi, ótkelderdi kúzetip, baqylaý mindetin atqardy.

Uly túrki qaǵanattarynyń murasy Naıman handyǵynda da saqtaldy. Onyń bıleýshileri de: býıýrýk-qaǵan, kúshilik-qaǵan, ınanch bilge býký qaǵan atandy.

Sonymen, Eýrazııa kóshpelilerinde memleket­tiliktiń bolmaǵandyǵy týraly tujyrymdar ǵalym­dardyń tarıhı sabaqtastyq máselesin jete zerdelemeýinde deýge tolyq negiz bar.

Qazirgi Qazaqstan aýmaǵynda ómir súrgen bir memlekettiń joıylyp, ekinshisiniń paıda bolyp otyrýy olardyń quramyna engen etnostardyń biriniń quryp, ekinshisiniń paıda bolýyn bildirmeıdi. Olaı bolsa, burynǵy kezdegi memlekettilik jóninde jınaqtalǵan tarıhı tájirıbe de urpaqtan urpaqqa aýysyp, jańaryp, tolyǵyp otyrady.

San alýan memlekettik qurylymdardyń aýy­sýy­na qaramastan, Eýrazııa dalasy turǵyn­dary­nyń etnıkalyq, lıngvıstıkalyq, antropologııalyq, ádet-ǵurpy men ómir saltynyń biregeıligi, olar­dyń kópshiligine kóshpelilik pen otyryqshylyq sımbıozynyń tándigi tarıhı sabaqtastyqtyń úzdik­siz­digin qamtamasyz etedi.

Ásirese, bul qubylystyń berik ornyǵýynda birneshe memlekettik qurylymdar men ulystar quramynda ómir súrip kele jatqan túrki taıpa­lary­nyń Shyńǵyshan ımperııasy quramynda biriktirilýin mańyzdy oqıǵa retinde ataýymyz kerek. D. Krıstıan «mońǵol ımperııasy – eń qýatty kóshpeli memleket boldy» dep jazady.

Mońǵol ımperııasynyń qurylýy Uly Túrik qaǵanatynyń jalǵasy retinde qabyldandy, osy arqyly mońǵoldar óz bıliginiń zańdylyǵyn dálel­deýge umtyldy.

Mońǵol ımperııasyndaǵy joǵarǵy bılik doktrı­nasy negizinen kónetúrik tujyrymdamasy negizinde quryldy. Birinshiden, «qaǵan» laýazymy jáne Kókpen (Táńirmen) qasıetti baılanysyn bildiretin qaǵandyq laýazymnyń tolyq formýlasy qalpyna keltirildi. Ekinshiden, qaǵannyń memlekettegi jáne dúnıedegi róli, orny jáne fýnkııalary jónindegi dúnıetanymy túrik ımperııasyn qurylýshylardyń dúnıetanymyn qaıtalady. Úshinshiden, bul sekil­di ıdeo­logııalyq dástúrler kónetúrikterdiń salt-jora­lǵylaryna uqsas mańyzdy saraı salt-joral­ǵylarymen tolyqtyryldy.

Tarıhnamada Mońǵol ımperııasyndaǵy joǵarǵy bı­lik júıesi HIII-HIV ǵasyrlardyń ózinde jan-jaq­ty zerttelindi. Quryltaıdyń sheshiminsiz ózin han jarııalaǵan adamnyń ólim jazasyna kesi­letin­digi týraly P.Karpını: «Aldyn ala knıaz­dar, han­dar, myrzalar jáne mońǵoldyń áıgili adam­dary­nyń jalpy jınalysynda saılanbaı, ımperator jarııalaýǵa ólim jazasymen tyıym salynady», – deıdi.

Imperııanyń áskerı quramy da túrkilerdiń dástúri boıynsha quryldy. Armııa oń qanat (barýn-gar) jáne sol qanat (ýzýn-gar) bolyp ekige bólinip, olarǵa baǵynatyn túmender ondyq júıege negizdeldi.

Memlekettilik dástúr sabaqtastyǵy Mońǵol ımperııasynyń (ásirese, Joshy Ulysynyń) aýmaq­tyq-ákimshilik qurylymynan jáne túrki taıpalary ókilderiniń mańyzdy ról atqarýynan aıqyn kórindi. Eń sońynda, tarıhı sabaqtastyq taq muragerligi tártibinde saqtaldy. Shyńǵys han týysqandarynyń taqqa otyrý quqyǵynyń kezektilik reti jóninde monarhııalyq bılikti mura retinde ıelený kónetúrik júıesine tolyq sáıkes keldi.

Memlekettilik dástúr sabaqtastyǵy mońǵol dáýiri kezinde qabyldanǵan «Uly Jasaq» atty kóshpeliler kodeksinde kórinis tapty. Ol kóshpeli halyqtardyń saıası júıeni qalyptastyrýdyń san ǵasyrlar boıǵy tájirıbesin iriktep, ekshep, daýsyz dástúrge aınalǵan elementterin resmı túrde jınaqtap berdi.

«Uly Jasaqta» han, qaǵandardyń quryltaı jınalysynda muragerlik jolmen saılanýy, er adamnyń elin qorǵaýǵa árqashan da daıyn turýy sekildi ǵun-túrki zamanynan kele jatqan qaǵıdattar sol kúıinde qabyldandy. Túrkilerden aýysqan qylmystyq zańnyń keıbir baptary da «Uly Jasaqqa» endi.

Túrkilik basqarý júıesiniń jalǵasýy, ásirese, batys elderinde Qypshaq handyǵy atalǵan Joshy Ulysy (Altyn Orda) memleketinde oryn aldy. Mundaǵy mońǵoldardyń ústemdigi sonaý saq zamanynan bastaý alatyn túrki taıpalary men ulystarynyń etnogenezdik proesin ózgerte almady, qaıta ózderi sany jaǵynan basym túrkilik ortada assımılıaııaǵa ushyrap, jergilikti halyqqa sińisip ketti. Arab jazýshysy ál-Omarı, franýz ǵalymy R.Grýsse, orys ǵalymy V.V.Bartold Al­tyn Orda halqynyń «qypshaqtanýy» jóninde ja­zyp ketken. Ádebıette aıtylatyn «qypshaqtaný» pro­esin «túrkilený» proesi retinde qabyldaǵan jón sekildi.

Altyn Orda áýlettik turǵydan ǵana mońǵol mem­leketi delindi, al óziniń etnıkalyq negizi, sharýa­­shylyǵy, mádenıeti turǵysynan shyn mánin­de túrki eli boldy.

Jalpy alǵanda bul kezeńdegi «qypshaq» termı­niniń etnografııalyq emes, tarıhı maǵynada qol­danylatyndyǵy jónindegi pikir tarıhı shyn­dyqqa sáıkes keledi. Sebebi, «qypshaqtar» (keń maǵy­nasynda) ondaǵan basqa túrki taıpalarynyń basyn biriktiredi.

Ejelgi birtutas ataqonys, birneshe ǵasyr boıǵy birimen-biri aralasyp kele jatýy, ortaq til men din, barlyǵyna tán kóshpeli, jartylaı kóshpeli, otyryqshylyq turmys salty, biregeı mádenı-rýhanı kózqaras, tamyry tereń ádet-ǵuryp, áskerı demokratııa normalary «qypshaqtar» degen ataýmen bólek etnıkalyq qaýymdastyqtyń qalyptasýyna, onyń bolashaq qazaq halqynyń ıadrosyn qurýǵa negiz qalaıdy. Óz kezeginde Altyn Orda quramyndaǵy Aq Orda memleketinde qazaq halqynyń qalyptasýy men Qazaq eliniń qurylý proesteri bir-birimen qabysa, ózara baılanysta júrip jatty.

Qazaqstan tarıhnamasyndaǵy mońǵol ústemdigi jónindegi taqyrypqa tek negatıvti kózqaras qazaq memlekettilik dástúr sabaqtastyǵy taqyry­byn zertteýdi ońdy jolǵa baǵyttamaıdy. Mońǵol­dar­dyń qazaq jerin «jaýlap alǵandyǵy» jáne burynǵy órkenıet oshaqtaryn talqandap, óndirgish kúshterdiń damýyna kedergi jasaýy sekildi pikirler keńes tarıhnamasy yqpaly negizinde ornyqqan. Shyndyǵyna kelgende Joshy Ulysy (Altyn Orda) qazaq memlekettiliginiń qurylýy tarıhynyń mańyzdy kezeńderiniń biri bolyp tabylady.

Mońǵol jáne túrki taıpalarynyń sharýashylyq ýkladtarynyń biregeıligi, ádet-ǵuryp, salt-sana dástúrleriniń jaqyndyǵy, ejelden kórshiles, aralas-quralas ómir súrýi Joshy Ulysynda túrki taıpalarynyń ákimshilik, áskerı-sharýashylyq, mádenı salalarda laýazymdy oryndarǵa otyrýyna múmkindik berdi.

Joshy Ulysynda oryn alǵan ákimshilik, quqyq­tyq júıe Aq Orda memleketinde jalǵasyn tapty.

Handyq bıliktiń nyǵaıýy sharýashylyqtyń, eginshilik pen qolónerdiń, saýda-sattyqtyń, mádenıettiń damýyn, qıraǵan qalalardyń qalpyna keltirilýin tezdetti. Poshta júıesi engizildi, aqsha aınalymy reformasy júzege asyryldy.

Kóshpelilerde salyq júıesiniń bolmaýy tolyqqandy memleket qurýǵa múmkindik bermedi deıtin pikir ushyrasady. Munyń negizsizdigin Altyn Orda memleketinde halyqtyń ártúrli tobynan jıyrmadan astam alym-salyq túri alynǵandyǵynan kórýge bolady. Eginshiler men malshylardan alynatyn qalań men qapshaýyr salyǵy, qalalyq saýdagerler men qolónershilerdiń – baj salyǵy, al buqara halyqtyń bári birdeı – áskerı salyq tóleýi jáne t.b. kúrdeli salyq júıesiniń bolǵandyǵyn bildiredi.

Jalpy, Joshy Ulysy ómir súrgen kezeńdi mońǵol-túrki dáýiri dep ataǵan jón. Bul dáýirdegi qolaıly jaǵdaı qazaq etnosy men onyń etnıkalyq aýmaǵynyń qalyptasýyn qamtamasyz etti. Ulys halqynyń ártektiligine qaramastan, sol kezdiń ózinde onyń basym kópshiligin arǵyndar, qypshaqtar, naımandar, kereıler, qońyrattar, ýaqtar, mańǵyttar jáne basqa da, keıin qazaq halqynyń quramyna engen taıpalar qurady.

Etnıkalyq shoǵyrlaný proesi, ásirese, Aq Orda memleketinde ıntensıvti júrdi. Bul proestiń negizgi baǵytyn, ádet-ǵuryp, turmys-salty men máde­nıetiniń, antropologııalyq, geografııalyq fak­torlardyń biregeıligin bylaı qoıǵanda, bar­ly­ǵy­na tán ortaq til – qypshaq tiliniń shyǵys tarma­ǵynda sóıleýi anyqtady. Sebebi, ekono­mıka­lyq, áleý­mettik, saıası jáne mádenı turǵydan ózin-ózi retteý erekshelikteri til arqyly ǵana júzege asyryldy.

Osy sebepti Aq Orda – Qazaqstan aýmaǵynda jergilikti taıpalar negizinde qurylǵan tuńǵysh qazaq memlekettiligi deýge tolyq negiz bar.

Bul pikir Aq Ordanyń edáýir turaqty aýmaq­tyq tu­tastyǵymen, etnıkalyq quramynyń birtek­tili­gimen, el bılegen handardyń (Orys hannyń áý­leti) áýlettik jalǵastyǵynyń saqtalýymen túsin­diriledi (Qınaıatuly Z. Qazaq memleketi jáne Joshy han (Tarıhı-saraptamalyq zertteý). Astana, 2004).

Orys han men Baraq hannyń urpaqtary kezinde Aq Orda aýmaǵynyń ońtústigindegi ıelikterge (Aral mańy, Syrdarııanyń tómengi aǵysy,

Qa­ra­­taý bók­teri) jáne Ábilhaıyr hannyń tusynda Shy­­ǵys Deshti-Qypshaqtyń basym bóligine bılik júrgizdi.

Ortaǵasyrlyq «Ýmdat at-taýarh» shyǵarma­synyń avtory Ál-qajy Abdı Ál-Gafarı qazaq han­dary jóninde aıta kelip, Baraq hannyń turaǵy «Qazaq ıaılaǵy degen jerde» dep jazady (Klıashtornyı S.G., Sýltanov T.I. Kazahstan: Leto­pıs treh tysıacheletıı. Almaty, 1992. S. 219).

Aq Orda men Moǵolstan aýmaqtaryn mekendegen rý-taıpa, taıpa birlestikteri men etnosaıası bólimderdiń bir ult retinde shoǵyrlanyp, ulttyq quramynyń turaqtalýy munan da erterek kezeńde oryn alǵandyǵyn meńzeıtin derekkózderi de joq emes. Solardyń biri 1922-1923 jyldary Qazaqstanda bolyp, qazaq tarıhyna baılanysty zertteý júrgizgen aǵylshyndyq Ralf Foks «qazaqtar – mońǵol shapqynshylyǵyna deıin-aq ult bolyp qalyptasqan halyq» deıdi. (Fox R. PeopIes of the Steppes. London, 1925. P.139).

«Qazaq» ataýynyń HV ǵasyrdyń ortasyna deıin-aq etnıkalyq mazmunǵa ıe bolǵandyǵyn derekkózderi de teriske shyǵarmaıdy. 1330-1405 jyldary aralyǵyndaǵy Orta Azııada bolǵan tarıhı oqıǵalardy baıandaıtyn «Zafarname» kitabynda qazaq eli, qazaq jeri degen ataýlardyń ushyrasýy qazirgi resmı tarıhnamadaǵy pikirdiń túpkilikti emestigin kórsetedi.

Ótemis qajynyń «Shyǵysnamada» qazaq handary áýletiniń negizin qalaýshy Joshynyń urpaǵy Orys han (1369-1376 j.j.) dep esepteýi de belgili bir kezeńderde túrki taıpalary tobynyń birde «alash myńy», birde «alshyn», keıin «qazaq» atanǵany jónindegi pikirimizdi tolyqtyrady.

Qalaı bolǵanda da HV ǵasyrdyń orta kezinde Shý men Qozybasy óńirinde qurylǵan memleket pen onyń halqyna «qazaq» ataýynyń berilýi Kereı men Jánibektiń óz jaqtastarymen birge Aq Orda jerinen Jetisýǵa qonys aýdarýyna baılanysty aıtylady.

Qazaq handyǵy 

Qazaq handyǵynyń qurylý ýaqyty Muhammed Haıdar Dýlatıdiń «Tarıh-ı Rashıdı» eńbeginde Orys han men Baraq han urpaqtary Kereı men Jánibek sultandardyń Aq Orda halqynyń bir bóligi­men Jetisýdyń batys óńirine (Shý men Qozy­basy) qonys aýdarýy oqıǵasynan, ıaǵnı hıdjra­nyń 870 (1465-1466) jyldarynan bastalady dep kór­setiledi. Ádebıette muny áýlettik talas-tartysqa saıyp, tipti Kereı men Jánibektiń bul qadamy Aq Orda memleketindegi bılik úshin kúres­ti jalǵastyrý maqsatynda Jetisýdaǵy túrki taıpalarymen qosylýdy, ıaǵnı kúsh jınastyrýdy kózdedi dep baǵalaǵannyń ózinde táýelsiz ómir súrýge umtylǵan Aq Orda halqynyń tarıhı proes­tegi róli kómes­kilenip qalady. Áýeli memleket (handyq) quryldy, sosyn qazaq halqy qalyptasty degen pikirdiń ózi de tarıhı shyndyqqa sáıkes kelmeıdi.

HV ǵasyrdyń 60-jyldary «qazaq» etnonımine ıe bolǵanmen, halyq basqa ataýlarmen oǵan deıin qalyp­tasyp úlgergen. Qazaq handyǵy qurylǵannan keıin onyń nyǵaıýy men halyqtyń qalyptasý tin­deriniń jetilýi ózara yqpaldastyqta oryn alady.

Qazaq halqynyń qalyptasýy Qazaq handyǵynyń qurylýyna jáne tuńǵysh qazaq handarynyń is-áreketine baılanysty bolýy degen pikir V.V.Velıa­mınov-Zernovtyń «Qasym handary men hanzadalary týraly zertteýler» degen eńbeginen bastaý aldy da, orys jáne keńes tarıhnamasynda qazaq memlekettiligi irgesiniń qalanýyn da, qazaq etnogenezin de HV ǵasyrdyń ekinshi jartysymen baılanystyratyn tujyrym oryn aldy.

Degenmen, keıbir keńes avtorlarynyń Qazaq handyǵynyń qurylýy kezdeısoq oqıǵalardyń jıyntyǵy retinde dúnıege kelgen qubylys emes, ortaǵasyrlyq Qazaqstannyń búkil sharýashylyq, áleýmettik, saıası damýy jáne qazaqtardyń etnı­kalyq tarıhynyń erekshelikterimen baılanys­tyrǵanyn jasyrýǵa bolmaıdy.

Jánibek pen Kereıdiń Moǵolstanǵa kóship kelý sebebin T.I. Sultanovtyń feodaldyq ezginiń kúsheıýi, osy negizde áleýmettik narazylyqtyń ósýi, han saıasatyna narazy sultandardyń osy jaǵdaıdy óz múddesine paıdalanýdy kózdedi sekildi tujyrymy derekkózderimen dáleldenbeıdi. (Sýltanov T.I. Nekotorye zamechanııa o nachale kazahskoı gosýdarstvennostı // Izv. AN Kazahskoı SSR. 1971. №1. S. 56.).

Qazaq handyǵynyń qurylýy Qazaqstan aýmaǵyn­daǵy áleýmettik-ekonomıkalyq jáne etnosaıa­sı damýdyń zańdy nátıjesi bolyp tabylady. Qazaq handyǵynyń tez aıaǵyna turyp, Eýrazııa keńistigindegi eleýli faktorǵa aınalýynyń as­taryn­da ǵasyrlar boıǵy memlekettilik dástúr men túr­kilik negizdegi qazaq halqynyń etnogenezi pro­e­sindegi sabaqtastyqtardyń qabattasa, birin-biri alǵa súıregen kúshter jatty. Qysqasha sózben aıt­qanda, qazaqtarda áýeli memleket, sosyn qazaq hal­qy qalyptasty degen tujyrymdama negizsiz kórinedi. Kórnekti orys tarıhshysy V.V.Trepavlov Qazaq handyǵyn kóne dáýirden beri kele jatqan memlekettik dástúrdiń zańdy jalǵasy dep esepteıdi. Olkottyń baıan­daýy boıynsha, Qasym hannyń tusynda han­dyqtyń quramyna Syrdarııa boıyndaǵy qalalardyń, ońtús­tiktegi kóshpeli jáne otyryqshy óńir­­ler­degi eldi meken­der­diń enýiózin-ózi qam­tamasyz etken (astyn syzǵan biz. – K.E.) eko­nomıka qurýǵa múm­kindik berdi. Handyqtyń ny­ǵa­ıýyna birneshe faktorlar áser etti. HV ǵasyrdyń 60-jyldarynyń aıaǵy men 70-jyldarynyń basynda handyqqa Ortalyq jáne Ońtústik Qazaqstannan biraz kóshpe­liler qonys aýdardy. Osy ǵasyrdyń aıaǵynda Túrkis­tan aýmaǵynyń ortalyǵy Syǵanaqta, Saýran men onyń tóńireginde, Qarataýdyń Sozaqpen qos alǵanda japsarlas aýdany jáne onyń teriskeıi men kúngeıindegi, Syrdarııanyń tómengi aǵysyndaǵy basqa da qonystarda, Aral óńirinde qazaq han­darynyń bıligi ornady (Pıýlına K.A. Iýgo-Vostochnyı Kazahstan v seredıne HV – nachale HVI vekov. Alma-Ata, 1977). Noǵaı Ordasy halqynyń, ásirese, alshyndardyń biraz bóligi Qasym han tusynda Qazaq handyǵyna kelip qosylady.

Qazaq handyǵynyń ejelden túrki taıpalary meken­degen Jetisý jerinde qurylýy tez arada nyǵa­ıyp, halqynyń sany ósip, etnıkalyq aýmaǵy­nyń keńeıýine jaǵdaı jasady.

Moǵolstandaǵy kereı, qańly, dýlat, qarlyq, merkit, choras, barlas jáne t.b. túgelge derlik túrik tili­niń qypshaq tarmaǵyna jatatyn qazaq jáne qyr­­ǵyz tilderine jaqyn tilde sóıledi (Iýdın V.P. entralnaıa Azııa v HIV-HVIII vekah glazamı vosto­koveda. Almaty, 2001. S.84).

Qasym han tusynda handyqtyń shekarasy ońtústiginde Syrdarııanyń oń jaǵalaýymen shek­tesip, Túrkistan qalalarynyń birazyn, ońtús­tik-shyǵysynda Jetisýdyń taý etekteri men jazyq­tarynyń bir bóligin qamtıdy, soltústik-shyǵy­syn­da Ulytaý jáne Balqash kóli óńiri arqyly ótip, Qarqaraly taýlarynyń silemderine deıin, soltústik-batysynda Jaıyq ózenine deıin jetedi. Batysta qazaqtardyń etnıkalyq aýmaǵynyń Jaıyq ózenimen shektesip jatqandyǵy jóninde 1517, 1526 jyldary Máskeýde dıplomatııalyq tapsyrmamen bolǵan avstrııalyq dıplomat S.Gerbershteın de rastaıdy.

Qazaq handyǵynyń shekarasy týraly maǵlumat­tar orys patshasy IV Ivannyń 1552 jylǵy jarlyǵy boıynsha óz memleketiniń shekarasyn anyqtaýdy kózdegen materıaldar jınastyrylyp, 1599 jyl shamasynda Fedor Ivanovıchtiń tusynda jaryq kórgen «Bolshoı chertej» kitabynda keltirilgen. Muny qurastyrýshylar «Qazaq Ordasynyń» «Hvalynsk» (ıaǵnı Kaspıı) teńizinen Qaraqumǵa deıingi jeri men geografııalyq nysandaryna sıpat­tama beredi (Enıklopedıcheskıı slovar Brokgaýza ı Efron. T. HV. Kn.29. SPb, 1895. S. 455).

HVI ǵasyrda qazaqtar Tobyl ózeniniń joǵarǵy jaǵy men Esil jáne Ertis ózenderiniń basseıininde kóship-qonyp júredi (Tomılov N.A. Kazahı Zapadnoı Sıbırı v kone HVI – pervoı polovıne HIH v. // Etnogenez ı etnıcheskaıa ıstorııa tıýrkskıh narodov Sıbırı ı sopredelnyh terrıtorıı. Omsk, 1983. S. 70).

Qazaqtardyń Batys Sibir jerine ornalasýy G.E.Katanaev, M.S.Muqanov jáne basqa da avtor­lardyń eńbekterinde qarastyryldy (Katanaev G.E. O postýpatelnom dvıjenıı kırgızov Sredneı Ordy k granıam Zapadnoı Sıbırı // Zap. Zapadno-Sıbırskogo otdelenııa RGO. 1886. Kn. 8. Vyp. I; Mý­kanov M.S. Etnıcheskıı sostav ı rasselenıe kazahov Srednego jýza. Alma-Ata, 1974). HVI ǵa­syr­dyń bas kezinde Qazaq jerleri Permmen shekara­lasyp jatady (Tomılov N.A. Ýkaz. soch. S. 69).

XVII ǵasyrdyń sońǵy shıreginde handyq qazirgi qazaq aýmaǵynyń basym bóligine baqylaý júrgizedi. (OIcott M.B. The Kazakhs. Stanford, CaIifornia, 1987. PP. 3,4,9).

Qazaq handyǵynyń úsh júzge bólinýi negizinde ony «federaııa» nemese «konfederaııa» bolǵan­dyǵynyń belgisi dep esepteýdiń negizi joq. Qazaq­tyń úsh júzi – bir memlekettiń úsh bóligi ǵana. Bul jóninde M.Olkott bylaısha túsindirme beredi. Keıbir taıpalardyń halqynyń sany men ıeli­giniń ulǵaıýy áleýmettik uıymdasý men bas­qarý­ǵa qatysty problemalar týǵyzdy. Mine, osy jaǵ­daıǵa jáne genealogııalyq faktorlarǵa (basqa jaǵ­daılarǵa emes) baılanysty HVI ǵasyrdyń birinshi jartysynda handyq aýmaǵy úsh júzge bólindi (kópshilik avtorda basqa kezeń atalady. – K.E.). Biraq osyǵan qaramastan, dep jazady M.Ol­kott, qazaqtar bir tilde sóıleıtin, jalpyǵa tán má­de­nıeti men ekonomıkasy bar birtutas halyq bolyp qaldy.

Nemis ǵalymy E.Sarkısıan «1917 jylǵa deıingi Reseıdiń shyǵys halyqtarynyń tarıhy» degen zertteýinde Qazaq handyǵynyń qurylý tarı­hyn, onyń Qasym, Tahır (1523/24-1531/32), Haqnazar (1537/38-1580) handar tusynda kórshiles halyqtarmen qarym-qatynastaryn, taıpalyq quramy men etnıkalyq aýmaǵynyń qalyptasýyn egjeı-tegjeıli baıandaıdy. Ásirese, ol Táýke han tusyndaǵy (1651-1718) bir ortalyqqa baǵynǵan Qazaq memleketine erekshe toqtalady (Şarkısyanz E. Geschichte der OrientaIischen VöIker RussIands bis 1917. München, 1961. S. 310-322).

Qazan tóńkerisine deıingi keıbir orys ǵalymdary da Qazaq handyǵy jóninde obektıvti pikir bildirdi. «Dalalyq oblystardyń qyrǵyzdary týraly zańdar jınaǵy» degen eńbekte: qyrǵyz-qaısaq hany Táýke taıpalar arasynda tynyshtyq, rýlar arasynda jerdi ádil bólip berip, ony paıdalaný tártibin ornatty, jalpy ol zańdylyq negizde áreket etti; bárin de aqylmen istep, tájirıbe men sheberligine súıengen Táýke úsh qyrǵyz-qazaq ordasyna bılik júrgizdi; árbir ordaǵa óz ókilderin: Uly júzge Tóleni, Orta júzge Qazybekti, Kishi júzge Áıtekeni taǵaıyndady delinedi (Sbornık ýzakonenıı o kırgızah stepnyh oblasteı / Sost. I.I. Kraft. Orenbýrg, 1898. S. 12).

I.I.Kraft HVIII ǵasyrdyń bas kezinde «júz» bólek handyq maǵynasyndaǵy qurylymdy emes, kó­bi­ne-kóp bir memleket quramyndaǵy general-gý­ber­natorlyqty bildirdi dep kórsetipti (Sonda. S. 14).

HIH ǵasyrdyń orta kezindegi A. Tereenko degen avtordyń «Deshti Qypshaq izderi jáne Ishki Qyrǵyz-qaısaq ordasy» degen maqalasynda da osy sekildi málimetter keltiriledi.

HVII ǵasyrdyń bas kezinen Túrkistan qalasy qazaqtardyń astanasyna aınaldy. Esim hannyń (1598-1613/14) uly Jáńgir (1627-1628) men nemeresi Táýke osy qalada turyp, barlyq qazaqtarǵa ámirin júrgizdi dep jazady ol (Moskvıtıanın. 1853. T. 6. № 22. Kn.2. S. 77).

Qazaqtardyń atameken jerleriniń etnıkalyq qalyptasýy HVI-HVII ǵasyrlar barysynda aıaq­taldy. Reseı Ortalyq memlekettik tarıhı mura­ǵaty, Reseı Ortalyq memlekettik áskerı-tarıhı muraǵaty, Reseı Syrtqy saıasaty muraǵaty, Qazaqstan Respýblıkasy Ortalyq memleketi muraǵaty negizinde zertteý júrgizgen M.S.Muqanov HVIII ǵasyrdyń bas kezinde qazaqtardyń qazirgi Qazaqstan aýmaǵyn tutastaı alyp jatqandyǵyn naqtylap berdi (M. Muqanov. Qazaq jerleriniń tarıhy. Almaty, 1994. 4-5-better).

Ǵalymdardyń sońǵy jyldary júrgizgen arheo­logııalyq qazba jumystary nátıjesinde Qazaqstannyń soltústik óńirinde qımaq dáýirine, al Jaıyq ózeniniń batys jaǵalaýynda Altyn Orda dáýirine jatatyn qalalar oryndary tabyldy.

HVIII ǵasyrdaǵy qazaqtardyń etnıkalyq aýmaǵy tarıhı qujattar negizinde V.Vostrov, N.Bek­mahanova jáne basqa da ǵalymdar tarapynan zerttelip, negizdeldi.

Memlekettiliktiń basty atrıbýttarynyń biri – shekara ekendigi belgili. «Qazaqtarda shekara bolmady» dep aýa jaıylýshylar úshin qazaq ta, aǵylshyn da, basqa da emes, qazaqqa búı­regi bura qoımaıtyn Reseı Bas Shtabynyń kapı­tany L.Kostenkonyń myna kýáligin keltire keteıik: «Severnýıý granıý kırgızkıh kochevok opredelıt legche, chem ıýjnýıý, potomý chto zdes ee s proshlogo veka rýsskoe pravıtelstvo stremılos oboznachıt predely nabegam stepnıakov ýstroıstvom ýkreplennyh lınıı. Takım obrazom severnaıa granıa kırgızskıh kochevok oboznachılas: chastıý Altaıskıh gor, rekoıý Irtyshem, potom tak nazyvaemoıý Gorkoıý Sıbırskoıý lınıeıý ot Irtysha do Tobola, ılı do Zverınogolovskoı krepostı, zatem ot etoı posledneı do ýstıa rekı Ýıa rekoıý Tobolom; dalee r. Ýem ı potom Ýralom, nachınaıa ot Spasskago forposta (blız Verhneýralska) pochtı do Orenbýrga, ılı tochnee do Nıjnıago forposta, zatem dalee rekamı Berdıankoıý, Ýralom ı Ilekom do ýstıa poslednego ı potom opıat Ýralom. Nesmotrıa, odnakoj, na etı predely, znachıtelnaıa chast kırgızov Maloı ordy, v chısle 7000 kıbıkov, pereshla v 1812 godý cherez Ýral ı s razreshenııa pravıtelstva poselılas v Astrahanskoı gýbernıı (Vnýtrenıaıa ılı Býkeevskaıa orda); drýgaıa chast, v chısle 3200 kıbıtok, neskolko ranee pereshla Irtysh ı kochýet vnýtrı lınıı Sıbırskogo kazachıago voıska. Na zapade granıeı kırgızskıh kochevev schıtaetsıa r. Ýral ı severovostochnyı bereg Kaspııskogo morıa. Na ıýge kırgızy prımykaıýt svoımı kochevıamı do Ýst-Ýrta, zatem do Hıvy, do Zaravshana, hrebta Kashgar-Davanskogo, gor Ýrtak-taý, hrebta Aleksandrovskogo ı gor Kırgızyn-ala-taý. Na vostoke kırgızskaıa kochevıa dohodıat do hrebta Ala-taý, ozera Alakýl, gor Tarbagataıskıh, ozer Nor-Zaısana ı hrebta Tıan-shanskogo». (Srednıaıa Azııa ı vodvorenıe v neı rýsskoı grajdanstvennostı / Sost. L. Kostenko. SPb, 1870. S. 30-31).

Bul oraıda orys bekinisteri men áskerı júıeleriniń, onyń ishinde «Ay ózek» atalǵan «Sibir shebiniń» ózi qazaq jeri arqyly ótkenin eskerý qajet. 1910 jyly jaryq kórgen «Aqmola oblysyndaǵy qyrǵyz sharýashylyǵy» degen zertteýdiń avtory V. Kýzneov: «Qazirgi qyrǵyz­dar­dyń (qazaqtardyń. – K.E.) ata-babalary Petropavl dalasyna ár ýaqytta qonys aýdardy. Ýezde ózderi­niń turyp jatqanyna bes júz jyl bolǵan bir aýyl tabyl­dy. Ol – Polýdensk bolysyndaǵy Jakeı Oraz­baı turatyn 9-aýyl. Osy bolystaǵy №7, 10, 13, 16 – aýyldardyń, Taıynshy bolysyndaǵy on bir aýyl­dyń munda tórt júz jyldan beri ómir sú­rip jatqany kórinedi» (Kýzneov V. Kırgızskoe hozıaıstvo v Akmolınskoı oblastı. T. III. SPb, 1910. S. 31-33).

Basqasha sózben aıtqanda, orys mujyqtaryna jer izdegen ekspedıııa basshysynyń ózi qazaqtardyń qazirgi Soltústik Qazaqstan oblysynda HV ǵasyrdan beri turyp jatqanyn moıyndaıdy.

Qazaq handyǵy óz zamanynda Shyǵysta da, Ba­tys­t­a da belgili boldy. Shyǵys avtorlarynyń shyǵar­malarynda Qazaq handyǵy «Mamlakat-ı kazah», «Doýlat-ı kazah», «Ýlýs-ı kazah» dep ataldy.

Parsy jazýshysy Hasan bek Rýmlýdyń 1931, 1934 jyldary aǵylshyn tiline aýdarylyp jaryq kórgen «Ahsan at-tavarıh» atty eńbeginiń 12-tomynda 1494-1578 jyldardaǵy Qazaq han­dyǵy, onyń handary Qasymnyń, Buryndyq pen Haqnazardyń is-áreketteri, olardyń ishinde 1578 jyly Pýl-ı Hatýn túbinde qazaqtardyń túrikmendermen urysy jóninde baıandalady.

Qazaq handyǵy týraly eýropa saıahatshylary, saýdagerleri men dıplomattarynyń kúndelikteri de mol maǵlumat beredi. HVI ǵasyrdyń 50-jyldary Reseıden Iranǵa qazaq jeri arqyly eki ret ótken aǵylshyn kópesi Entonı Djenkınson (1538-1580 j.j.) qazaqtardy óz atymen atap («Cassacks»), olar­dyń sol kezeńde (ıaǵnı Haqnazar han tusynda) Tashkentpen soǵysyp jatqandyǵy, qýatty halyq eken­digi jóninde Anglııaǵa málimet jetkizedi. Ózi qurastyrǵan kartada Edil men Jaıyq arasynda no­ǵaılardy ornalastyryp, olardan shyǵysqa qaraı­ǵy jerlerdi «Kazahııa» («Cassackia») dep kórsetedi

Avstrııalyq dıplomat Sıgızmýnd Gerbershteın (1486-1566) Qasym bılegen Qazaq handyǵy týraly jazyp, onyń turǵyndaryn «qazaq tatarlar» («Cosatski») dep tanıdy.

1518 jyldyń maýsym aıynan 1519 jyldyń qań­tar aıyna deıin Máskeýde elshilik saparmen bolǵan ıtalııalyq Franchesko Da-Kollo men An­tonı De-Kontı óz eline qazaq jerleri jóninde máli­­metter alyp qaıtty. Iranǵa, Qytaıǵa jáne basqa da shyǵys elderine saýda-sattyq jáne dıplomatııalyq jumystarymen baryp qaıtqan nemis ǵalymy jáne jazýshysy Adam Olearııdiń (1635 j.), gollandııalyq Ian Streıstiń (HVII ǵasyrdyń ekinshi jartysy), franýz úkimetiniń dıplomatııalyq agenti De-la-Nevılldiń (1689 j.), franýz kópesi Jan Batıst Taverneniń (HVII ǵasyrdyń 30-jyldary), shved elshiliginiń hatshysy Engelbert Kempferdiń (1683 j.), golland sýret­shisi Kornelıı de Brýınniń joljazbalarynda qazaq­tar jáne olardyń qonystary týraly san alýan tarıhı jáne etnografııalyq materıaldar toptastyrylǵan.

Ásirese, 1664-1665 jyldary golland elshiligi quramynda Máskeýge kelip, onyń shyǵystaǵy aımaqtary jóninde materıaldar jınastyrǵan geograf N.K. Vıtsenniń 1692 jyly Amsterdamda jaryq kórgen «Soltústik jáne Shyǵys Tatarııa týraly» degen eńbegin erekshe ataý kerek. Kitapta Esim hannyń, Táýke hannyń, Tursyn men Bolat sultandardyń, Saıram, Túrkistan, Sozaq, Aqqorǵan, Ikan, Saýran, Otyrar sekildi qalalardyń attary atalady. Túrkistan qalasynda uzyndyǵy jıyr­ma bes sajyn ǵımarat bar, ol «Astana» dep ata­la­dy; Astananyń ishinde júzden astam baspana orna­lasqan; olardyń bireýinde adam boıyndaı qazan tur; Astanada Áziret-qoja degen qasıetti adamnyń beıiti bar dep jazady avtor (Oqyrman ne týraly, kim týraly aıtylyp otyrǵanyn biletin shyǵar).

Gollandııalyq jazýshynyń málimetteri boıyn­sha Qazaq handyǵy Táýke han tusynda bir ortalyqqa baǵynǵan, saıası jaǵynan nyǵaıǵan memleket bolǵan, handyqtyń tek Syr boıyndaǵy qalalarynyń sany otyz ekige jýyqtaǵan. Qazaqtar týraly syńarjaq pikirler taratýshylarǵa shved avtory Iogann Tabbert fon Stralenbergtiń 1738 jyly Londonda jaryq kórgen «Eýropa men Azııanyń soltústik jáne shyǵys bólikteriniń tarıhı-geografııalyq sıpattamasy» atty kitabyn paraqtap shyqsa, biraz paıdasy tıer edi.

F. Stralenberg Qazaq handyǵyn Qazaq Ordasy («Kosachi Hordae») dep atap, qazaqtardyń kóne mádenıeti bar halyq ekendigine derekter keltiredi. Olardyń ishinen avtor «jumbaq jazýlardy» (Orhon-Enıseı jazýlaryn), Soltústik jáne Ońtústik Qazaqstandaǵy eskertkishterdi, ásirese, Ulytaý shyńdarynyń birindegi petroglıfterdi, Ertis pen Esil ózenderi jazyǵyndaǵy kóne mazarlar men qorǵandardy ataıdy.

Qazaq memlekettiligin zertteýde burmalaý­shylyqtarǵa ushyrap kele jatqan taqyryptardyń biri – qazaq dástúrli qoǵamynyń saıası júıesi.

Qazaq qoǵamynda bılik júrgizý birneshe deńgeıde júzege asyryldy. Kóshpelilerdiń sınkrettik dúnıetanymyna oraı ornyqqan bıliktik júıe memlekettik atrıbýttardyń bárin qamtydy. Eń joǵary bılik júrgizý quqy Shyńǵys han urpaqtarynyń áleýmettik-korporatıvtik tobynan saılanatyn hanǵa tıesili boldy.

Handyq bıliktiń negizgi fýnkııalaryna ekonomıkadan tys qaıshylyqtardy retteý, rý-taı­palar arasyndaǵy kelispeýshilikterdi sheshý, áskerı-saıası jáne sot qyzmetteri jatty. Qazaq­tarda han bıliginiń basty fýnkııasy – halyqty syrtqy shapqynshylyqtardan qorǵaý, el men jerdiń tutastyǵyn saqtaý boldy.

Qazaq qoǵamyndaǵy aǵa han ınstıtýtyna qazaq júzderi arasyndaǵy birlikti nyǵaıtý, tutas qazaq jurtyna qatysty máselelerdi rettep otyrý mindeti júkteldi. Qaısybir derekterde Qazaq handyǵynyń Táýke hannan keıingi bıleýshisi Qaıyp Muhambet bolǵan (Kazahsko-rýsskıe otnoshenııa. Vyp. 1. Dok. 15. S. 18). 1718 jyldyń kókteminde Ábilqaıyr hannyń «Qaıyp hannyń tapsyrmasymen soǵysýǵa daıyn ekendigi» (Pamıatnık Sıbırskoı ıstorıı HVIII veka. T. II. S. 160) jónindegi málimdemesi de Qaıyp­tyń bas han bolǵandyǵyn rastaıdy. Keıin bul dárejege Ábilqaıyr, Abylaı qol jet­kizedi. Han bıliginiń dıskrettik sıpatta bol­ǵan­dyǵy, Qazaqstannyń saıası júıesindegi túrli bılik sýbektileriniń arasynda qatań vertı­kal­d­y táýeldiliktiń oryn almaǵandyǵy jónindegi paıymdaýlar ortalyq bıliktiń álsizdigi sekildi, qysqasha aıtqanda, Qazaq handyǵynyń memlekettilik bolmysynyń pisip-jetilmegendigi týraly ıdeıaǵa qosymsha qoldaý tabý nıetinen, qazaq memlekettiliginiń ózindik erekshelikterin eskermeýden, máseleni otyryqshy-eginshilikti memleketterge tán bıliktik júıe negizinde qarastyrýdan týyndaıdy.

Qoǵamdyq sanada han bıligi memlekettiliktiń, qoǵamdy uıymdastyrý isindegi tarıhı sabaqtas­tyq­tyń sımvoly, qaýipsizdik pen ıgiliktiń nyshany retinde qabyldandy. Bul – sonaý Túrik qaǵanaty zamanynan beri kele jatqan han men halyq tutastyǵynyń bir kórinisi bolatyn.

Han birden-bir bılik ıesi bolǵan emes. Joǵarǵy sıýzeren retindegi oǵan handyqta bılik júrgizýdi qaraýyndaǵy ulystar men taıpalyq birlestikterdi bıleıtin sultandarmen jáne bılermen bólisýge týra keldi. Jalpy memlekettik sıpattaǵy máselelerdi sheshý úshin quryltaı (halyq jınalysy) shaqyryldy. Tarıhta Qaraqumdaǵy halyq quryltaıy, Ordabasy quryltaıy belgili. Orys derekkózderinde quryltaı «sezd» dep ataldy. HIH ǵasyrdyń orta kezinde qazaqtar ómirimen tanysqan bir orys kópesi: «Kóne zamannan qyrǵyzdarda orys bodandyǵyna ótýine deıin kóp adamdar qatynasqan sezder boldy» dep jazdy (Zapıskı saratovskogo kýpa Ia.P. Jarkova o kırgızah. 1852 g. / Pýtevye dnevnıkı rossııskıh chınovnıkov ı ıssledovateleı o kazahskoı stepı HVIII – seredıny HIH veka. Sb.dok. ı materıalov / Sost. I.V. Erofeeva ı dr. Astana, 2012. S. 599).

Quryltaıda han saılaý, jaý shapqynshylyǵyna qar­sy kúres, shet elmen bitimge kelý, t.b. búkil qa­zaq halqynyń taǵdyryna qatysty máseleler talqylandy.

M.H. Dýlatı «Tarıh-ı Rashıdıde» Kúltóbeni Moǵolstannyń áıgili aımaǵy dep jazady. Kúltóbe basynda el birligi men onyń qaýipsizdigin qamtamasyz etýge baılanysty qıyn-qystaý kezeńderde halyq jınalysy birneshe ret ótkizilgenge uqsaıdy. Biraq onda qabyldanǵan sheshimdi hannyń buljytpastan oryndaý qajettiligi qaǵıdatty eshbir ózgeriske ushyramady.

Handyq bılik jáne onyń statýsy men fýnk­ııa­lary, sultandar jáne bılermen qarym-qaty­na­sy, handyq bıliktiń pármendiligi men berik­tigi sekildi máseleler shyǵys avtorlarynyń shyǵarmalarynda keńinen zertteldi.

Dástúrli qazaq qoǵamynyń eń yqpaldy saıası kúshin, hannan keıin, sultandar nemese tóreler qurady. Shyńǵys han áýletinen taraǵandardyń barlyǵy sultandar atalyp, olar, Shyńǵys hannyń qaı butaǵyna jatsa da, han taǵynan úmitker boldy.

Qazaqtar dalalyq memlekettilik dástúrlerdi saqtaı otyryp, sultandardyń jeke ulystardy basqarý quqyn da qabyldady. Olardyń saıası quqyqtaryna jalpy memlekettik basqarýǵa, jergilikti (ıaǵnı, ulysty) basqarýǵa qatysý jatty. Ulysty basqarý sultandarǵa onyń halqynyń ústinen áskerı-saıası bılik júrgizýge múmkindik týdyrdy. Ulystyq sultandarǵa soǵys kezinde jasaq quryp, oǵan qolbasylyq etý quqy berildi.

Marta Olkott: «Qazaqtarda eki satyly ákimshi­lik qurylym boldy: handar men sultandar arıs­to­kratııasy rýlyq qaǵıdatqa negizdelgen ákimshilik júıe­sinen bıik turdy», – dep jazady. Alaıda, ame­rıkalyq professordyń pikiri ústirtindeý sekildi. Ol qazaq qoǵamyndaǵy bıler ınstıtýtynyń orny men rólin jetkilikti túsinbeýshilikten týyndaıdy.

Dástúrli qazaq qoǵamynyń saıası-áleýmettik júıesindegi demokratııalyq bıliktiń mańyzdy býyny – bı halyq túsiniginde: sot, tóreshi; bata­góı, sheshen; bitistirýshi dıplomat, elshi retin­de uǵynyldy. Bı, «Jeti Jarǵy» boıynsha, ózine baǵynyshty rý-taıpa sheginde sot jáne ákim­shilik bılik (hanmen qatar) júrgizdi. Óz qaýy­mynyń turmys-tirshiligin qadaǵalap, tártip pen tynyshtyqtyń buzylmaýyna jaýapty boldy. Osylaısha, bıler bıleýshi handardyń halyq arasyndaǵy senimdi tiregine aınalyp, sultandarmen teń quqyly dárejede memlekettik máselelerdi talqylaýǵa qatysty.

Qazaqtarda bıler, atqaratyn jumysyna, laýazymyna, bedeline, adamı qasıetterine oraı, ata bı, tóbe bı, qatar bı, jeke bı, tóten bı, bala bı bolyp bólingen.

Bıler ınstıtýty memlekettiń saıası jáne áleý­mettik qurylymyn tek qana ǵuryptyq quqyq emes, sol sııaqty rýhanı-mádenı salt-dástúr negi­zin­­de de ushtastyra ári teńdestire otyryp qam­ta­­masyz etýdi kózdegen birden-bir qurylym bol­dy. Onyń ústine ol memlekettik basqarý júıe­simen tyǵyz astasa otyryp, halyq pen bıleý­shi toptardyń belgili bir áleýmettik-saıası qundy­lyqtar tóńireginde top­tasýy­na yqpal etti (Oraz­baeva A. Qazaq han­dyǵyndaǵy bıler ınstıtýtynyń genezısi men tarıhı evolıýııasy / Saıasat. 1997. 107-b.).

Bıler ınstıtýty kóshpeliler qoǵamynda burynnan da belgili boldy. Qazaq qoǵamynda ejelgi quqyqtyq retteý formalarynyń biri retinde bıler soty jumys istedi. Ony kóne zamandardaǵy handyq basqarý júıesiniń taıpa kósemderine súıený arqyly memleket ishindegi tártip pen rettilikti nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan umtylysy nátıjesinde ómirge kelgen dalalyq demokratııanyń klassıkalyq úlgisi deýge bolady.

Qazaq qoǵamynda sot tóreligi memlekettik basqarý ıerarhııasyndaǵy joǵarǵy býyn-handyq bılikpen teńdes, keıde odan bıik deńgeıde turdy. Bıler soty jergilikti mándegi daý-damaıdy, qylmystyq jáne azamattyq isterdi qaraǵan. Bıler sotynyń sheshimderine kóńili tolmaǵan, ádildigine senbegen daýlasýshy tarap ózge bılerge nemese tóbe bı tóreligine júginýge quqyly bolǵan.

Al tóbe bı dástúrli qazaq qoǵamynda arbıtr qyz­­metin atqarǵan (Kenjalıev Z. Kóshpeli qazaq qoǵa­­myndaǵy dástúrli quqyqtyq mádenıet. A., 1997; Qazaqstan. Ulttyq enıklopedııa. 2-tom. A., 1999).

Dástúrli qazaq qoǵamynda Eýropa elderiniń parlamentimen deńgeıles ınstıtýt – bıler keńesi boldy. Ol jyldyń bir mezgilinde, ádette el jaılaýǵa kóship bolǵan soń (al keıbir avtorlar kúz aılarynyń birinde deıdi) ótkizilgen, oǵan han, sultandar, úsh júzdiń elge syıly, «qara qyl­dy qaq jaratyn» ádildigimen tanylǵan bıleri, batyrlar men qojalar qatysqan. Bıler keńe­sinde memlekettik mańyzy bar máseleler talqy­lanyp, tıisti sheshimder alynǵan. Bıler sheshim­derin eshkim buza almaǵan, han da, qara da ony oryndaýǵa mindetti bolǵan. Táýke han qalyp­tas­t­yrǵan osy demokratııalyq-quqyqtyq qaǵı­da­ny keıingi qazaq handary qatań ustanǵan. Al bı­ler keńesiniń Reseımen tek beıbit kelisimge kelý jónindegi uıǵarymyn buzyp, óz degenimen Reseı bodandyǵyn (meıli, tipti, protektorat-aq bol­syn) qabyldaý jónindegi Ábilqaıyr hannyń qadamy halyq tarapynan qatty qarsylyqqa ushy­rady. Qazaqtardyń Ábilqaıyrdan syrt aınal­ǵany sonshalyq, 1736 jyly onyń ordasyna kelgen aǵylshyn sýretshisi Djon Kestl: «Han óz qol astyndaǵylarmen asa bir úlken saqtyqpen aralasýǵa májbúr, sondyqtan jeke basyna kórsetip otyrǵan olardyń turpaıylyǵyn aıtyp, meniń sóge jamandaýymdy surady» dep jazady óz «Kúndeliginde» (Djon Kestl. 1736 jyly Kishi júz hany Ábilqaıyrǵa baryp qaıtqan sapar týraly. Almaty, 1996. 22-23-b.).

Bıler keńesiniń sheshimderi han bedelinen joǵary qoıylǵanymen, ortalyqtandyrylǵan bılik pen basqarý isine qaıshy kelmedi (S. Ózbekuly).

Sonaý ǵundar zamany, Túrik qaǵanaty kezeńderi­nen beri kele jatqan memlekettik atrıbýttar men basqarý ınstıtýttary Qazaq handyǵynda sol kúıinde, ózgermesten qabyldandy deý qatelik bolar edi. Qazaq qoǵamy memlekettilik dástúr sabaqtastyǵyn jalǵastyra otyryp, ony óziniń ómir súrý jaǵdaıyna oraı damytty. Ásirese, HVIII ǵasyrda syrtqy kúshterdiń el egemendigine baılanysty jáne qoǵam ómirinde otyryqshylyqty – eginshilikti óńirler róliniń artýyn eskere otyryp, aǵa handy saltanatty túrde saılaý tártibi jáne oǵan ózgeris engizý normalary qabyldanady. Ony Abylaıdy saılaýǵa úsh júzdiń handary, sultandary, bıleri jáne basqa da yqpaldy adamdarymen birge, tuńǵysh ret Ońtústik Qazaqstan qalalarynyń ókilderi qatysýynan kóremiz.

Abylaı (1771-1780) otyryqshy halyqtarǵa qosa, kóshpelilerden de salyq jınaı bastaıdy. Mem­lekettilik bılikti kúsheıtý sharalary qolǵa alyna­dy. Abylaı tóleńgitterden tikeleı ózine ǵana baǵy­natyn jeke gvardııa qurady. Han ókilettiligi keńeıtiledi.

Tóreler ókilettigin shekteý máselesi de alǵa qoıyldy. Tóle bı hanǵa, qandaı qıynshylyq bolsa da, ony kóteretin tóreler emes, halyq ekendigin aıtyp, «Qabyrǵadan qar jaýsa, atan menen narǵa kúsh; El shetine jaý kelse, batyrlar men bıge kúsh», – deıdi. Áıteke bıdiń 1698-1699 jyldary Túrkistanda ótken jıynda Reseıdiń, Qytaıdyń, ne basqa elderdiń kómegi túbinde opa bermeıtini, onyń ornyna áskerı daıyndyqtan ótken turaqty jasaq ustap, oǵan kerekti qarajatty tóreler men aýqatty adamdardan jınaýdy usynady. Usynysty Tóle bı men Qazybek bı de qoldaıdy (Bıler ınstıtýty jóninde: Orazbaeva A. Dástúrli qazaq qoǵamyna tán bıler ınstıtýty. Almaty, 2004). Munyń ózi qazaq memlekettiliginiń túbirli saıası-ákimshilik reformalardyń aldynda turǵanyn, onyń ózgeriske, progressıvti damýǵa qabilettiligin kórsetedi.

«Qyrǵyz – qaısaqtardyń saıası jáne áleýmettik qatynastaryn» zerttegen nemis ǵalymy Fran Shvar: «Qyrǵyz-qaısaqtarda, dvorıandarmen qatar, jaı halyqtan shyqsa da, qurmet tutý jaǵynan ataqty aqsúıekterden joǵary turǵan adamdar bar. Olar – joryqtar kezinde erligimen jáne aıla-tásilmen erekshe kózge túskender, ıaǵnı batyrlar», – deıdi (Shvar F. Týrkestan – vetka ındogermanskıh narodov / Nemekıe ıssledovatelı v Kazahstane. Ch.I. Per.s nem. Almaty, 2006. S. 180).

Otandyq tarıhnamada batyrlar ınstıtýty, onyń dástúrli qazaq qoǵamyndaǵy orny, batyrlardyń áleýmettik kategorııa retinde qalyptasýy birshama zerttelgen. Batyrlardyń dástúrli fýnkııasy –  eldi syrtqy shapqynshylyqtan qorǵaý. Amerıkalyq dıplomat Iý.Skaıler: «Eren erlikti, eldik pen táýel­sizdikti joǵary ustaǵan qyrǵyzdar qaı kezeńde de, Syrym, Arynǵazy nemese Kenesary sııaqty dala tósinde atqa qonǵan batyrlar týy astynda jı­­na­lýǵa daıyn turatyn», – dep jazdy (SchuyIer E. Turki­stan. Notes of a journey in Russian Turkistan, Kho­kand, Buchara and KuIdja. VoI. I. Iondon, 1876. P. 34).

Batys avtorlary Qazaq handyǵyndaǵy bılik bólinisiniń dástúrli qazaq qoǵamynyń ómir súrý jáne damý erekshelikterine baılanysty ekendigin, qaıta qoǵamdy turaqtandyrýǵa, nyǵaıtýǵa baǵyt­tal­ǵandyǵyn eskere bermeıdi. Sebebi, san ǵasyrlar tarıhy bar kóshpelilik, ózindik órkenıet retinde, absolıýttik júıeni, eshqandaı shekteý qoıylmaǵan bılikke umtylýshylyq úrdisin qabyldamady. Han men halyq arasyndaǵy bılik tepe-teńdiginiń saqtalýy kóshpeli qoǵamnyń damýyna qolaıly jaǵdaılar týdyrdy.

Qazaq memlekettiligi fýnkııalarynyń júzege asyrylýy negizinen ádettik ǵuryptar basym túrli quqyqtyq normalar júıesimen rettelip otyryldy.

Túrki halyqtarynyń san ǵasyrlyq quqyqtyq normalar júıesi Táýke hannyń 1680-jyldary Kúltóbede han keńesin shaqyryp, jeti bı atsalysyp qurastyrǵan qazaqtardyń «Jeti Jarǵy» atty ata zańynda júıelendi. A.I.Levshın: «Bılerdiń erteden kele jatqan Qasym han men Esim han tusyndaǵy ádettik-quqyq júıeleri «Jeti Jarǵy» zańynda jınastyryldy», – dep jazady.

Qazaq quqyǵy óz bastaýyn HIII ǵasyrda ómir súrgen úısin Maıqy bıden alady. «Jeti Jarǵy» erejeler jınaǵynda burynnan basshylyqqa alynyp kele jatqan «Qasym hannyń qasqa jolyndaǵy», Haqnazardyń «Aq jolyndaǵy» «Esim hannyń eski jolyndaǵy» josyqtar ǵana emes, «Uly Jasaqtyń» da keıbir baptary paıdalanylady. Biraq sońǵylary qazaq halqynyń turmys-saltyna, áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıyna oraı beıimdelip alyndy.

«Jeti Jarǵy», Mońǵol ımperııasy nemese Altyn Ordadaǵy sekildi, joǵarydan túsirilgen quqyq emes, quqyqtyq ádet-ǵurypty jańa saıası jaǵdaıǵa beıimdeýdiń nátıjesi boldy. Muny nemis ǵalymy G. Dıorferdiń kóshpelilerdegi mońǵoldyq jáne túrkilik elementterdi zertteýge arnalǵan eńbeginen aıqyn kórýge bolady (Doerfer G. Türkische and mongoIischen elements im neufersischen. Bd. I. Wiesbaden, 1963. S. 264-265).

Ǵulama ǵalym S. Zımanovtyń sózimen aıtqanda, qazaq quqyǵynyń ereksheligi – onyń kóshpeli máde­nıet sheńberinde týyp, sol dáýirdiń eń qundy sıpatyn ıelenýinde.

«Jeti Jarǵyda» ádettik quqyqtyń basymdy­ly­ǵy qazaq halqynyń basyn biriktirip, Qazaq han­dyǵynyń nyǵaıýyna jumys istedi. Á.Bókeı­hanov­tyń: «Kóshpeli jáne otyryqshy ómir súrgen qarǵatamyrly qazaqtardy «ádet zańy» ortaq tártipke shaqyrdy, óz tańbasy, óz urandary bar taıpalardy «alash» urany el basyna kún týǵanda bir týdyń astyna biriktirdi» degen sózinde osy tarıhı shyndyq jatyr (Týzeme [Á. Bókeıhanov]. Jenına po kırgızskoı bylıne Koblandy / Týrkestanskıe vedomostı. 1899. №35. S. 208-209).

«Jeti Jarǵy» – Táýke han tusynda qoǵam ómiriniń san-salasyn qamtyǵan, Qazaq handyǵynyń, el-jurtynyń tutastyǵy men birligin qamtamasyz etýge baǵyttalǵan konstıtýııalyq qujat boldy.

Qazaq handyǵynyń etnostyq negiziniń ny­ǵaıýyn­da ıslam dini mańyzdy ról atqardy. Syrt­qy kúshterge qarsy kúreste dinı ıdeologııa halyqty jumyldyrýshy, ıntegraııalyq proesti jedeldetýshi kúsh boldy. Qazaq handarynyń bir dinge senýi jáne bári birdeı ıslam dininiń sopylyq baǵytyn ustanyp, dalalyq ıslamnyń negizin qalaýy qoǵam men memleketke erekshe yqpalyn tıgizdi, rýhanı jikshildikke tosqaýyl qoıdy. Parsy ǵalymy Mehdı Sanaı Qoja Ahmet Iasaýıdiń qazaq halqynyń qalyptasýyndaǵy rólin joǵary baǵalap, ol «Qazaqstan úshin ulttyq jáne ıslamdyq jaǵynan ózin-ózi taný quraly ári halyq maqtanyshy boldy» dep kórsetedi (Mehdı Canaı. Iassaýı tarıqaty – Qazaq ádebıeti. 1998. 17 shilde).

Islam dini, Qazaq handyǵynyń memlekettik dini retinde, ishki jáne syrtqy saıasatynyń doktrınasyna aınaldy. Qazaqtardyń búkil qoǵamdyq-saıası jáne mádenı ómiri Sharıattyń basymdyq rólimen sıpattaldy. Qazaq zańdarynyń quqyqtyq derekkózderiniń birin ıslam dini quraı bastaıdy. Qoryta aıtqanda, Qazaq handyǵy ıslamdyq memleket retinde qalyptasady.

Sharıattyń memleket ómirinde berik oryn alýy­men halyqtyń ádet-ǵurpynda, mádenı damýyn­da sony ózgerister, eleýli alǵa basýshylyq oryn alady (Nýrtazına N. Islam ı evolıýııa gosýdar­stvennostı v Kazahstane / Otan tarıhy. 2006. № 1.).

Qazaq handyǵynyń ekonomıkasyn tek kóshpeli mal sharýashylyǵymen ǵana sıpattap, osydan baryp «qazaqtarda memleket bolmady» deý eshqandaı tarıhı qujattarmen rastalmaıdy. Eýrazııa keńistiginiń turǵyndary, olardyń ishinde Qazaq handyǵy halqyn quraǵandar ejelden, mal sharýashylyǵyna qosa, eginshilikpen shuǵyldanyp, ken qorytqan, qolóner kásibimen aınalysqan. Muny Edildiń tómengi jaǵy men Jaıyq boıynda, Syrdarııa, Talas, Jetisý óńirinde, Ortalyq Qazaqstanda, Altaı taýynyń qoınaýlarynda jıi kezdesetin tarıhı eskertkishter aıqyn dáleldeıdi.

Qazaq memlekettiliginiń qalyptasýy men genezısinde otyryqshylyq mádenıet pen ejelgi jáne orta ǵasyrlar kezindegi qalalardyń róli erekshe boldy. Osy oraıda A.I.Levshınniń myna sózderi oıǵa oralady: «Odın býhare, chasto poseavshıı Orenbýrg ı slyvshıı chelovekom ýchenym, rasskazyval nam, býdto by v drevnıe vremena berega Syra ı Aralskogo morıa bylı stol naseleny, «chto koshka mogla prııtı ız Týrke­stana v Hıvý, perebegaıa s odnoı kryshı na drýgýıý» (Levshın A.I. Opısanıe kırgız-kazachıh ılı kır­gız-kaısakıh ord ı stepeı. Almaty, 1996. S. 111).

Búgingi Qazaqstan aýmaǵyn mekendegen memleketterdegi kóshpelilik jáne otyryqshylyq sımbıozy ásirese, qarahandar tusynda aıryqsha kórindi (Qarańyz: Prıak O. Karahanıdy / Islam. HHHI. 1951. S. 21-23; Baıpakov K.M. Srednevekovaıa gorodskaıa kýltýra Iýjnogo Kazahstana ı Semırechıa. A.꞊A., 1986; Pıýlına K.A. Prısyrdarınskıe goroda ı ıh znachenıe v ıstorıı Kazahskıh hanstv v HV-HVII vv. / Kazahstan v HV-HVIII vekah. A.-A., 1969).

H ǵasyrdaǵy ǵalym-geograf ál-Makdısı óziniń «Kıtab ál-bád va-tarıh» («Dúnıeniń bastalýy men tarıhy jónindegi kitap») atty enıklopedııalyq shyǵarmasynda qazirgi Qazaqstan aýmaǵynda ornalasqan ondaǵan qala tizimin keltiredi. Olar qolóner óndirisi men zat aıyrbasyna, saýdanyń damýyna baılanysty paıda bolyp qalyptasady.

Sozaq, Syǵanaq, Otyrar, Túrkistan, Saýran, Qoılyq, Talǵar (Talhız), Taraz, Arkýk jáne t.b. ortaǵasyrlyq qalalardyń iri saýda, qolóner jáne saıası, mádenı ortalyqtar bolǵandyǵy shyǵys derekkózderinde aıtylyp, arheologııalyq jádigerlermen naqtylanyp otyr.

Bir ǵana Altyn Ordada 110 qala bolǵandyǵy, onyń 21-inde aqsha soǵylǵandyǵy anyqtaldy. Bulardyń sany jyl sanap artyp keledi. 2001 jyly Oral qalasynyń túbinen, Shaǵannyń Jaıyqqa quıar saǵasyndaǵy qyrqasynyń múıisinen HIII ǵasyrdyń ekinshi jartysy men HIV ǵasyr kezeńinde ómir súrgen qalanyń orny tabyldy.

Otyryqshy óńirlerdi, qala turǵyndaryn bylaı qoıǵanda, kóshpelilerdiń ózderi de keıbir dándi daqyldar ósirýmen shuǵyldanǵan. Batys dıplomaty Iosofat Barbaro Deshti-Qypshaq turǵyndarynyń egin sharýashylyǵymen aınalysatynyn óz kózimen kóredi (Barbaro ı Kontarını o Rossıı. K ıstorıı ıtalo-rýsskıh svıazeı v HV v. Lenıngrad, 1971).

Syrdarııa óńiri damyǵan eginshilik pen saýdanyń, qolóner men mádenıet ortalyǵy boldy. Syrdarııa boıyndaǵy qalalardyń áleýmettik-ekonomıkalyq jáne saıası mańyzy, Qazaq handyǵynyń tarıhyndaǵy róli V.V.Bartold, A.N.Bernshtam, A.H.Marǵulan, K.A.Pıýlına tarapynan jan-jaqty zertteldi. Tobyldyq boıarın S.Saltykovpen birge Táýke hanǵa baryp qaıtqan orys elshisi V.Kobıakov Sibir prıkazyna bylaı dep habarlaıdy: «A goroda ý nıh, Tevkehana, vse sdelany ız syrogo kırpıcha… A vsego ıh, voınskıh lıýdeı, býdet s 20 000 chelovek, kotorye kochýıýt po Syrý reke… A hleb ý Tevkıhana rodıta mnogoe chıslo, pshenıa ı ıachmen ı prosa…» (Rassprosnye rechı v Sıbırskom prıkaze kazaka Vasılııa Kobıakova o prebyvanıı ego v Týrkestane / Dopolnenııa k aktam ıstorıcheskım. T. H. 1867. Dok. № 80, HIV. S. 389-390).

HVI-HVII ǵasyrlarda Iasy (Túrkistan) qalasy úlken eginshilikti aýmaqtyń ortalyǵyna aınalady. Ibn Rýzbıhan Iasyny «Túrkistan bıleýshileriniń astanasy» dep ataıdy. Bul óńir dándi daqyldarmen jáne basqa da azyq-túlikpen óz halqyn ǵana emes, basqalardy da qamtamasyz etedi. Túrkistanda Deshti Qypshaqtyń, Máýrennahr jáne Qytaıdan keletin saýda joldary toǵysady.

Shyǵys derekkózderinde Iasy qalasynyń tóńireginde ornalasqan Ikan, Karnak, Karachýk jáne t.b. eldi mekender atalady.

Qazaq handyǵynyń túpkilikti astanasy bolýy­nan bastap Túrkistan Syrdarııa óńiriniń saıası, má­de­nı ǵana emes, musylmandyq ortalyǵyna aınaldy.

Otyryqshylyq Jetisý óńiriniń biraz aýmaǵyn qamtıdy. Qazaqtardyń munda moǵol handyǵynyń tusynda turaqty jaılaý, qystaýlary bolǵan. Qazaq qystaýlary búkil Syrdarııa ózeniniń boıyn alyp jatady (Fazlallah ıbn Rýzbıhan Isfahanı. Mıhman name ıı Býhara (Zapıskı Býharskogo gostıa. Perevod, predıslovıe ı prımechanıe R.P. Djalılovoı, M. 1976. S. 94, 31).

Qazaqtardyń kóshpelilikten góri, jartylaı otyryqshy bolǵandyǵyn Qasym hannyń (HVI ǵ.) moǵol hany Seıd hanǵa aıtqan myna sózderinen-aq baıqaýǵa bolady: «Qys bolsa jaqyndap keledi, biz, dala óńiriniń turǵyndary, bul kezde qystaý máselesiniń qamyn oılastyrýymyz kerek» (Materıaly po ıstorıı kazahskıh hanstv HV-HVIII vekov. A.-A., 1969. S. 227).

Munyń barlyǵy N.M.Karamzınnen bastalǵan orys avtorlarynyń, orys ádebıetine negizdelgen keıbir batys zertteýshileriniń qazaqtardyń «taza kóshpeliligi» týraly paıymdaýlarynyń jalǵan­dyǵyn, olardyń biraz bóliginiń otyryqshy, jarty­laı otyryqshy retinde ómir súrgendigin kórsetedi.

Tipti, qazaqtardyń ata-babalary da saqtar zama­nynan beri turaqty ómir keshkendigin, egin sharýa­shylyǵymen aınalysqandyǵyn arheologııalyq materıaldar dáleldep otyr (Qarańyz: Joldasbaev S.J. Qystaýlar – turaqty ǵumyrdyń belgisi / QazMÝ habarshysy. Tarıh serııasy. 2008. №7. 81-85-bb.).

Qazaq handyǵynyń memlekettik atrıbýttarynyń biri dıplomatııa salasy bolyp tabylady. Otandyq tarıhnamada qazaq memleketiniń syrtqy saıasat múddeleri, memleketaralyq máselelerdi sheshý ádisteri men strategııalyq maqsattary birshama zertteldi. Biraq bul másele jóninde qaıshylyqty pikirler joq emes. Keıbir avtorlardyń kóshpeli­ler soǵys arqyly qoǵamdaǵy áleýmettik qaıshy­lyqtardy álsiretýge tyrysty degen sonaý Attıla men Shyńǵys han zamanynan beri kele jatqan pikirdi Qazaq handyǵyna da tańýǵa tyrysýy shyndyqqa sáıkes kelmeıdi. HV-HVIII ǵasyrlar kezinde Qazaq handyǵynyń ishki ómirinde syrtqy saıasatynyń sıpatyn aıqyndaıtyn áleýmettik teketirestiń oryn alǵandyǵy jóninde qandaı da bir málimetter ushyraspaıdy. Qaıta Qazaq handyǵy kórshiles memlekettermen beıbit tıimdi qarym-qatynastar ornatýǵa umtyldy.

Qazaq handyǵy túrki memleketteriniń dıplo­matııalyq qatynastar ornatý, basqa eldermen kelissózder júrgizý jónindegi san ǵasyrlyq dástúrin jalǵastyrdy. Handyqta ózindik dıplomatııalyq rásimder men erejeler qalyptasty.

Túrik qaǵanatynyń Vızantııamen, Iran jáne Qytaımen qarym-qatynastary jónindegi qujat­tarda túrki bıleýshileriniń hattamalyq  normalaryna qatysty maǵlumattar jıi ushyrasady. Sheteldik elshi hannyń ordasyna kirerde tabal­dyryqty baspaı attap ótkennen keıin tizesin búge otyryp sóz alǵan, suraqtarǵa jaýap bergen.

HVIII ǵasyrda da hanǵa bas ııý, tizerlep otyryp sálem berý rásimderi qazaqtarda da saqtalǵan sekildi. 1736 jyly jazda Orynbor ekspedıııasynda jumys istep júrgen aǵylshyn Djon Kestl Ábilqaıyr han ordasynda elshi rásimderin saqtaı otyrylyp qabyldanady. Ol jóninde óz «Kúndeliginde» Kestl bylaı deıdi: «Olar (qazaqtar. – K.E.)… (hanǵa barǵanda) qalaı tizerlep otyrýdy, mańdaıdy jerge úsh ret qalaı tıgizýdi kórsetti… Jarty saǵat ótkennen keıin jınalǵan qaraqurym halyqtyń kózinshe Baıbek pen taǵy bir kisi eki jaqtan qoltyqtap, jetektep meni hanǵa alyp ketti. Han otyrǵan úıge on adym qalǵanda, bir mınýt qımylsyz turýymdy surady. Sodan keıin adıýtant nemese olardyń tilinde jasaýyl maǵan dybys berip, meni taǵy alty adym jerge aparyp, taǵy bir mınýt jasaýyl kelgenshe turǵyzyp qoıdy. Artynsha meni týra esiktiń aldyna alyp bardy, taǵy biraz turǵannan keıin, jergilikti jerdiń syı-qurmetimen demep ishke kirgizip jiberdi… Esikten kirgende basymdaǵy qalpaǵymdy aldym, hannyń aldynda franýzdarsha úsh ret qurmetpen basymdy ıip, qoshemet kórsettim…» (Djon Kestl. Atalǵan shyǵarma. 20-21-better).

Kóshpelilerde, onyń ishinde qazaqtarda Eýropa elderi men Reseıde memleket basshylarynyń qabyldaýyna jalańbas kirý sekildi hattamalyq dástúrlerden ózgeshe, óz dúnıetanymdary boıynsha qalyptasqan dıplomatııalyq etıketteri bolǵan. Professor K. Hafızovanyń bir eńbeginde: «Peter­býrgte Abylaı han elshisi retinde barǵan qazaq sul­tany orys patshasynyń aýdıenııasynda jalańbas otyrýǵa kelispeýshilik» bildirgenin jazady.

Kóktúrikterdiń kezinen beri elshi, qazirgi tilmen aıtsaq, dıplomatııalyq ımmýnıtetpen qorǵalǵan. Aqyn – fılosof Júsip Balasaǵun:

Elshi erekshe, barlyq erdiń sarasy,

Artyq bitken bilim, aqyl-sanasy.

Qudaıdyń eń asyl quly – elshiler,

Talaı izgi isti solar tyndyrar, – dep jazady.

Búgingi kúni de qazaq «eldestirmek elshiden» deıdi. Munyń ózi Qazaq handyǵynyń halyqaralyq máselelerdi sheshýde kúsh kórsetýge emes, beıbit jolmen sheshýge umtylǵanyn kórsetedi.

Kóktúrikterden bergi ýaqyttyń bárinde túrki el­shi­leriniń bergen antyna, odaqtastyq jónindegi she­shim­ge adaldyǵy talaı qujattarda kórinis tapqan.

Búgingi qazaqtarda «júıesiz sóz ıesin tabady» degen sóz bar. Sóıleý mádenıetiniń júıeligi de dáleldiligi, baıqampazdyq pen bilimpazdyq túrki elshilerine ejelden tán. Sheshendiktiń, dıplomatııa tilinde óz pikirin jetkize bilýdiń bir úlgisi – Qaz daýysty Qazybek bıdiń (1667-1764) qazaq-qalmaq kelissózindegi monology: «Biz – qazaq degen mal baqqan elmiz, biraq eshkimge soqtyqpaı jaı jatqan elmiz. Elimizden qut-bereke qashpasyn dep, jerimizdiń shetin jaý baspasyn dep, naızaǵa úki taqqan elmiz. Eshbir dushpan basynbaǵan elmiz, basymyzdan sózdi asyrmaǵan elmiz. Dosymyzdy saqtaı bilgen elmiz, dám-tuzymyzdy aqtaı bilgen elmiz. Atadan ul týsa, qul bolamyn dep týmaıdy, anadan qyz týsa, kúń bolamyn dep týmaıdy. Ul men qyzdy qamatyp otyra almaıtyn elmiz».

Qazaq handary kóshpelilermen qarym-qatynas­tarynda ádettik quqyqqa súıene otyryp áreket etti. Orys han men Baraq hannyń urpaqtary Jánibek pen Kereı eń aldymen Aq Orda handarynyń Syrdarııa boıyndaǵy muragerlik jerlerge óz bıligin ornatýǵa umtyldy. Baraq han: «Syǵanaq jaıylymdary zań men ádettik quqyq boıynsha maǵan tıesili, sebebi meniń atam Orys han Syǵanaqta qurylys saldy», – deıdi. (Pıshýlına K.A. Kazahskoe hanstvo vo vzaımootnoshenııah s Mogýlıstanom ı Shaıbanıdamı v posledneı tretı HV veka / Kazahstan v epohý feodolızma (problemy etnopolıtıcheskoı ıstorıı) / Otv. red. A.H. Margýlan. A.–A., 1981).

Qazaq handyǵynyń odaqtastyq qatynas ornatqan tuńǵysh memleketi – Moǵolstan boldy. Bul odaq Qazaq handyǵynyń qurylýynan bastap HVI ǵasyrdyń 30-jyldaryna deıin sozyldy. Shyǵys Deshti Qypshaq úshin kúreste Joshy áýletinen shyqqan Ahmet hanmen, Mahmud hanmen, Ibaq hanmen odaqtasty.

1533 jyly Moǵolstan taǵyna otyrǵan Abd ar-Rashıd han ózbektermen (Shaıbanı áýletimen) odaqtasyp, qazaqtardan Jetisý men Tıan-Shandi qaıtaryp alýǵa tyrysady. Qyrǵyzdarmen odaqtasý arqyly Qazaq handyǵy bul jerlerdi saqtap qalady.

HVI ǵasyrdyń ortasynda Qazaq handyǵymen Rýs te, Noǵaı Ordasy, Sibir handyǵy men Orta Azııa handyqtary da sanasýǵa májbúr bolady (1558-1559 jáne 1562-1563 j.). Buhar handyǵy men Hıýaǵa baryp qaıtqan aǵylshyn kópesi E.Djenkınson: «Men munda (Buharaǵa. – K.E.) kelgenge deıin úsh jyldaı ýaqyttan beri soǵys júrip jatty… Tashkent úshin soǵysyp jatqan musylman dinindegi halyq – qazaqtar (Cassaks) dep atalady, olar – óte qýatty», – dep jazdy (Esmaǵambetov K. Qazaqtar shetel ádebıetinde. Almaty, 1994. 46-b.).

HVI ǵasyrdyń II jartysynda Qazaq handyǵynyń syrtqy saıası jaǵdaıy kúrdelilene túsedi. Noǵaı ulysy men Sibir handyǵynyń qazaqtarǵa qarsy odaqtasýy, orystardyń 50-jyldary Qazan men Astrahan handyqtaryn basyp alǵannan keıin qazaq jerine jaqyndaýy qazaq hany Haqnazardy (1538-1580 j.j.) ózbek hany Abdolla II-men «anttasqan shart» jasaýǵa ákeledi.

Táýekel han tusynda Syrdarııa boıyndaǵy qalalar úshin uzaqqa sozylǵan kúres qazaqtardyń jeńisimen aıaqtalady. Táýekeldiń mırasqory Esim hannyń (1598-1613/14 j. bılik júrgizgen) 1598 jyly Buharamen jasasqan bitim sharty boıynsha Túrkistan men Tashkent Qazaq handyǵyna berildi (Abýseıtova M.H. Kazahskoe hanstvo vo vtoroı polovıne HVI v. Alma-Ata, 1985).

HVI ǵasyrdyń bas kezinen Reseı Qazaq handy­ǵyna úlken múddelilik tanytty. Orys mem­leketi Altyn Orda quramynda bolǵan elderdi óz qara­maǵyna alýǵa jáne olarmen qarym-qatynas­tarda ózin Altyn Ordanyń «birden-bir murageri» ekendigin moıyndatýǵa umtylady. Batys Eýropa memleketterimen jazysqan dıplomatııalyq qujat­tarynda noǵaılardy, Sibirdi, Qazaq handyǵyn, qalmaqtardy óz qolastyna alǵanyn málimdep, osy arqyly ózin qýatty memleket retinde kórsetýge tyrysady.

Kóp ýaqytqa deıin orys patshasy saraıynda Altyn Ordadaǵy el basqarý júıesi de, shyǵystyq etıket te ústem boldy. Tipti, orys knıazdarynyń birazy ózderiniń shyqqan tegin Shyńǵys hannan bastady jáne olar Rıýrıkovıchten taraǵandardan joǵary turdy. Olardyń mundaı minez tanytýynda genealogııalyq negiz de joq emes-ti. Qypshaq qyzdaryna úılengen Vsevolod Iýrevıch Bolshoe gnezdo (1154-1212), Iaroslav Vsevolodovıch (1191-1246), Qonshaqtyń qaryndasyna úılengen knıaz Georgıı (1318 j.), Noǵaıdyń qyzyna úılen­gen Fedor Rıazanskııdi atasaq ta jetkilikti (Kara­teev M.D. Rýs ı tatary. Knıajeskıe rody. Dınas­tıcheskıe tablıy. M., 1994). Batyıdyń uly Sartakpen anttasqan Iaroslavtyń uly Aleksandr qypshaq qolyn bastap, 1240 jyly 15 maýsymda Nevanyń Ladoga kóline quıatyn saǵasynda nemisterdiń áskerin talqandap, orys halqynyń tarıh sahnasynan joıylyp ketpeýine sebepker boldy. A.Nevskııdiń orystardyń bastaryn birik­tirýdegi róli jóninde P.N.Savıkııdiń, tarıh­shylar S.M.Solovev pen Lev Gýmılevtiń aıtqandary jurtshylyqqa aıan.

1513-1520 jyldar aralyǵynda Qazaq handyǵy Máskeýmen elshilik qatynastar ornatady. Biraq Qasym han Reseıdiń shyǵysqa qaraı baǵyt ustaýy jalpy túrki keńistigine qaýip tóndiretinin aldyn ala boljaǵanǵa uqsaıdy. Qazirgi ýaqytqa jetken epıkalyq shyǵarmalar men án-kúıler Noǵaı ordasyndaǵy qazaqtar men Qazaq handyǵynan Qazan handyǵyn qorǵaýǵa barǵandardyń bolǵandyǵynan habar beredi (Isın A. Qazaq handyǵy men Osman patshalyǵy saıası baılanystarynyń basy / Abaı. Respýblıkalyq folklorlyq-etnografııalyq ádebı-kórkem jýrnal. 1994. №4 (44). 32-b.).

Aǵylyshyn jazýshysy R.Fokstiń orystar qazaq jerine HVI ǵasyrdyń sońǵy shıreginen bastap kóz alarta bastady dep kórsetýi sol kezeńdegi oqıǵalar sıpatyn meńzeıdi. R.Fokstiń aıtyp otyrǵan kezeńi Ivan Groz­nyı­dyń aıdap salýymen 1573 jyly orys-kazaktardyń Saraıshyq qalasyn talqandap, turǵyndaryn qanǵa boıaǵan oqıǵamen tuspa-tus keledi. Alaıda, Reseıdiń qazaqtar jóninde munan áldeqaıda burynyraq málimetter jınaı bastaǵanyn orys patshasy muraǵatynyń tizbesinde 37-jáshikte «Qasym patsha tusyndaǵy kitaptar men tizimderdiń» barlyǵy týraly málimet rastaıdy (Akty, sobrannye Arheo­grafıcheskoı ekspedııeı. T.I. SPb, 1836. S. 339).

Qazaq handyǵy týraly maǵlumattardyń jınas­tyrylýy ony tanyp-bilýge, teń quqyly qarym-qatynastar ornatýǵa emes, kóbine qazaqtar­dyń sany, áskerı kúshi, qarý-jaraǵy, ornalasýy jónin­degi barlaýshylyq maqsatty kózdeıdi. Túrkııaǵa barǵan orys elshisi V.M.Tretıak-Gýbınge: «Da ı pro Kazatkýıý Ordý emý pytatı, kto nyne v kazakeh gosýdar. I gde kochýet» (Pamıatnıkı dıplomatıcheskıh otnoshenıı Moskovskogo gosýdarstva s Krymom, nogaıamı ı Týrıeıý. T.2. 1508-1521 / Sbornık RIO. SPb, 1895. S. 678) degen tapsyrma beriledi.

HVI ǵasyrdyń 30-40-jyldarynda saıası bytyrańqylyqty bastan keshirgen Qazaq handyǵy óz egemendigi men jeriniń tutastyǵy úshin noǵaı­larǵa, Sibir handyǵyna qarsy kúresýge týra keledi. Aıyrylyp qalǵan jerlerin qaıtaryp alý úshin Haqnazar han 1568 jyldyń kúzine qaraı Hajy-Tarhanǵa (Astrahan) deıin shabýyldap, qazaq áskerleri Edildiń saǵasynda orystarmen soǵysady. Bul jóninde Rýs Rech Pospolıtaıa men Túrkııaǵa habar beredi. Muraǵat derekterine qara­ǵanda, Haqnazar han 1571-1572 jyldary Más­keýge elshi jibergen. Elshiliktiń aldyna qoıylǵan negizgi maqsat Reseımen ózara tıimdi saıası jáne ekonomıkalyq qatynastar ornatý bolatyn.

Orys memleketi Qazaq handyǵymen ózine ǵana tıimdi kelisimshart jasasý úshin qazaqtardyń ishki de, kúrdeli syrtqy saıası jaǵdaıyn paıdala­ný­dy kózdeıdi. Ondaı jaǵdaı, ásirese, Sibir hany Kóshimniń qazaqtarǵa shabýyldary kezinde baıqalady. 1573 jyly Máskeý úkimetiniń qazaq­tar­ǵa jiberilgen Tretıak Chebýkov degen elshisi Kóshim­­ge qarsy birlesip kúresýdi ǵana nıet tut­paıdy. Tretıak Chebýkov bastaǵan elshilik sapary­nyń sátsiz aıaqtalýyna qaramastan, Qazaq handyǵymen sharýashylyq-saýda qatynastaryn ornatý degen jeleýmen Reseı handyqpen shekaralas óńirlerdi otarlaı bastaıdy jáne eń aldymen Sibir handyǵyn ózine qaratýdy maqsat tutady.

Qazaq-orys qatynastary tarıhyn zertteýshi­ler­diń pikirinshe, Qazaq handyǵyn táýelsiz mem­leket retinde moıyndaý, onymen mámilegerlik baıl­a­nystar ornatý arqyly Reseı qazaq jerin de bir­tindep otarlaý josparyn júzege asyra bastaıdy.

Qazaq sultany Orazmu­hamedti (Oraz Muhammed) kelissóz júrgizgen bolyp, aldap tutqynǵa alýy Reseıdiń Qazaq handyǵyn ózine baǵyndyrýdyń bir amaly retinde qaras­tyrýy­nyń mysaly bolyp tabylady. 1594 jyly Táýe­­kel hannyń Oraz­mu­hamedti tutqynnan bosatý, áskerı odaq qurý, sol kezde Sibir handyǵymen soǵysyp jatqannan keıin qarý-jaraqpen kómek berý jónindegi ótinishimen bar­ǵan Qulmuhamed basta­ǵan elshilik saparynan esh­teńe shyqpaıdy. Sebebi, Orazmuhamedti bosatýdyń basty sharty retinde orys patshasy Borıs Godýnov Qazaq handyǵynyń Reseı bodandyǵyn qabyldaýyn alǵa tartady. Orys tarıh­na­masynda bodandyq má­se­lesiniń Táýekel han tara­­pynan kóterilýin eki el arasyndaǵy «uly dostyqtyń» bastaýynda turǵan oqıǵa retinde sıpat­taýdyń eshbir qısyny joq. Bul qazaq hanynyń óz týysy Orazmuhamedti bosatyp alýǵa umtylǵan jaı aılasy ǵana bolatyn. Reseı qazaqtardy Sibir handyǵy men Buhara han­dyǵyna qar­sy baǵyt­taýǵa, osy arq­yly olardyń úsheýin de álsiretip, ózine táýeldilikke túsirýdi maqsat tutady.

Qazaqtarǵa qarý-ja­raq ta bermeıdi. Qaıta orys patshasy qazaq hany Táýekelden óz ulyn ama­natqa jiberýdi suraıdy. Bul jaǵdaı handyqtyń orys sıýzerenıtetin qabyldaýy degendi bildiretin edi. (Mıller A.Mejdýnarodnoe polojenıe Kazah­stana vo vtoroı polovıne HVI veka / Istorı­cheskıı jýrnal. 1942. №6. S.55; Kazahsko-rýsskıe otnoshenııa v HVI-HVIII vekah. A. – A., 1961. S.19).

Onymen qoımaı, Táýekel han Buhara handyǵy men Sibir handyǵyna shabýyl jasap, olardy orys patshasynyń quzyryna qaratsa ǵana, qarý-jaraqpen kómektesetinin aıtady. Bul nıetin 1595 jyly Táýekel hanǵa barǵan Velıamın Stepanov degen elshisi arqyly bildiredi.

1694 jyly Taıqońyr Quljabaı atalyq uly elshiligi I Petrge Reseımen yntymaqtastyq qatynastardy jandandyrý jáne saýda-sattyqty damytý jónindegi Táýke hannyń hatyn tapsyrady.

1697, 1698 jyldary Táýke han Tobylǵa Táshim jáne Tumanshy batyrlardyń eki elshiligin jiberip, taǵy da eki el arasynda «izgi qarym-qatynastardyń ornaýyna», saýda-sattyqtyń nyǵaıýyna úmit bildiredi (Kazahsko-rýsskıe otnoshenııa v XVI-XVIII vekah. S.9).

Qazaq handyǵy men Reseı memleketi arasyndaǵy qarym-qatynastar, otandyq tarıhnamada sýrettele­tin­deı, kedir-budyrsyz, shıelenissiz oryn alǵan joq. Sary batyr men Keldeı myrza elshiligi tutqynǵa alynyp, Tobylǵa jóneltildi. Onyń esesine Tobyldan Qazaq handyǵyna kelgen Andreı Neprıpasov pen Vasılıı Kobıakov tutqyndaldy.

1694 jyly patsha jarlyǵy boıynsha Keldeı myrzany alyp Túrkistanǵa kelgen Fedor Skıbın men M. Troshın: «Kak my ýchnem nakaz chest ı pro nashıh velıkıh gosýdareı… zdravıe emý Tevkıhaný obıavlıat, ı on by Tevkıhan stav, slýshal bez shapkı», – deıdi. Han olarǵa turyp tyńdaı almaımyn, bórkimdi de ala almaımyn, bizderde Qudaıǵa da bórkin kıip turyp jalbarynady dep jaýap beredi. Sol kezde Skıbın men Troshın «túrik sultany men qyzylbastyń (Irannyń. – K.E.) hany da» patsha ótinishin bórkin alyp turyp tyńdaıdy dep ýáj aıtady. Oǵan Táýke han túrik sultany da, parsy hany da menen eshbir joǵary emes dep qaıtaryp tastaıdy (Knıajekaıa E.A. Pýteshestvıe tobolskogo kazaka Fedora Skıbına v Kazachıý Ordý v 1694-1696 gg. / Strany ı narody Vostoka / Pod obeı red. D.A.Olderogge. Vyp. 22. Kn.2. M., 1980. S. 68).

Táýke hannyń orys elshiligin salqyn qabyldap, orys patshasyna qurmet kórsetý rásiminen bas tartýy sol kezeńdegi orys-qazaq qatynastarynyń shıelenisip turǵanyn, Qazaq handyǵynyń halyqara­lyq qatynastarda Reseımen de, Túrkııa jáne Per­sııa­men de ózin teń quqyly, bir deńgeıde ustaǵan­dyǵyn bildiredi.

Táýke hannyń buıryǵy boıynsha buryn tutqyn­dalǵan Neprıpasov pen Kobıakovty da, Skıbın men Troshındi de eline qaıtarmaıdy. Aqyryn­da A.Neprıpasov qaıtys bolady da, qalǵan­dary 1695 jyly qazan aıynda qashyp shyǵady.

Hıýaǵa jetip, odan Ýfa arqyly Tobyl qalasyna ketken Skıbın voevoda A.Naryshkınge óziniń Qazaq Ordasyna sapary týraly esep jáne «Qazaq Ordasy qalalarynyń jazba tizbesin» tapsyrady. Barlaýshylyq maǵlumattarynyń mańyzdylyǵyna baılanysty munan keıin Máskeýde, qaıtadan Tobylda Skıbınnen jaýap alynady. Ol Túrki­s­tanǵa aparatyn joldar, strategııalyq nysandar, ózender, kólder, Syrdarııa ózeni boıyndaǵy qala­lar jóninde naqtyly maǵlumattar beredi. Eki jyl boıyna Túrkistannan Jaıyq ózenine deıingi jer­lerdi aralaǵan orys barlaýshysy qazaq­tar­dyń ornalasýy, sharýashylyǵy, áskerı qýaty jó­nin­degi de málimetteri shyǵys elderine qaraı um­tyl­­ǵan orys úkimetine asa qundy bolyp kórinedi. (Rý­ko­pıs gorodkov Kazacheı ordy po pýtı ız Tobolska do Týrkestana / Materıaly po ıstorıı Ýzbek­skoı, Tadjıkskoı ı Týrkmenskoı SSR. M., 1933).

Jońǵarlar tarapynan shapqynshylyqtardyń jıileýine baılanysty HVIII ǵasyrdyń alǵashqy onjyldyǵynan bastap Reseımen qatynastardy retteý, áskerı odaq qurý máseleleriniń ózektiligi arta túsedi. Qazaq handyǵy Jońǵarııaǵa qarsy áskerı odaq qurý týraly Qaıyp hannyń Tobylǵa elshiligi (1716 j.), Tantaı batyr, Arystan Ataly­quly men Taıqońyr Qultabaı atalyquly arqyly I Petrge haty, Ábilqaıyr hannyń Tobylǵa jibergen Álimbet batyr, Baıbek batyr, Tólebaı batyr, Esmámbet batyr­dyń elshiliginiń (1718 j.) usynystary aıaq­syz qalady. Sońǵy elshilik saýda qatynastaryn damytý, tutqyndarmen almasý, jońǵarlarǵa qarsy kúresý úshin orys áskerlerin jiberý týraly Qaıyp han­nyń hatyn da tapsyrady. Sibir gýbernatory M.P.Gagarınge qazaq hany: «Qontaıshy – seniń de, me­niń de jaýym, onyń jolynda biz turmyz, ásker ji­berý jóninde uly patshaǵa hat jazamyz, kúsh jiber­se, bizder soǵysýǵa, ne bolmasa beıbit kelisimge kelý­­ge daıynbyz», – dep jazady (Basın V.Ia. O rýssko-kazahskıh dıp­loma­tıcheskıh otnoshenııah v nachale HVIII veka / Izves­tııa AN KazSSR. Ser. obestv. naýk. 1965. Vyp. 5. S. 44). Osy kezeńderde Túrkis­tan qala­synda N.Beloýsovtyń (1716 j.), F.Jılınniń (1717 j.), B.Brıanevtiń (1718 j.) elshi­lik­teri kelip, Qaıyp hanmen áskerı odaq jóninde keli­s­­sózder júrgizedi. Alaıda, olar sátsiz aıaqtalady, Reseı tarapynan naqt­yly qadamdar jasalmaıdy. Onyń ústine orys elshilikteri dıplomatııalyq jumys­tardan góri Qazaq handyǵynyń áskerı kúsh-qýatyn anyqtaýǵa tyrysady; B.Brıanev elshiligi Aıagóz ózenine jetken kezinde osynyń aldynda ǵana ótken jońǵarlarmen urysta qazaqtardyń jeńilis tap­qandyǵynyń kýási bolady, Quttybaı bıden onyń sebepterin su­rap biledi, Ábilqaıyr men Qaıyp han­dardyń ara­laryndaǵy qatynastyń sıpa­ty jónin­de máli­met ala­dy. Munyń ózi, árı­ne, I Petrdi qazaq­tar­men áske­rı odaq qurýǵa ıter­melemeıdi. Reseı Qazaq han­dy­ǵynyń kúsheıýine emes, jońǵarlar men bas­qa da el­der­ge qarsy kúreste álsizdenýine, osy arqy­ly óz maq­­sa­tyn júzege asyrýǵa ǵana múddelilik tanytady.

Qazaq handyǵynyń basqa da kórshiles memleket­termen dıplomatııalyq qatynastary onyń irgeli el bolǵandyǵyn bildiredi. Muhamad Tahır Kaz­vı­nıdiń «Abbasnama» degen shyǵarmasynda: «Buryn­dary Túrkistan ýalaıatynan kelmegen qazaq patshasynyń elshisi keldi. Abbas shah Isfahan qalasyndaǵy «Chıhıl sýtýn» saraıynda qabyl­dandy. Túrkistan patshalaryna, elshilerge kór­setiletin syı-qurmettiń barlyǵy kórsetildi jáne hattyń jaýabyn daıyndap, óz elderine kóp­tegen syılyqtarmen attandyryldy», – deline­di. Ǵ.Qam­bar­bekovanyń izdenisteri boıynsha, bul el­shi­lik týraly málimetter Iran shahy saraıynyń hat­ta­malary men saraı jınaqtarynda da kórinis tapqan.

Táýke hannyń hatyna Iran shahy jaýap retinde eki eldiń arasynda oryn alyp kelgen dostyq qarym-qatynastar jóninde aıtyp jáne onyń alǵa qaraı da jalǵasatyndyǵyna senim bildiredi (Qambarbekova Ǵ.Á. Sefevıdter tusyndaǵy dıplomatııalyq hat almasýlar / Iýdın oqýlary: «Qazaqstan jáne shyǵys elderi tarıhy men búgini». 30 naýryz 2012 j. Almaty, 2012. 10-11-bb.).

Iran shahtary Táýkeniń týystary – Qaıyp sultan, Tursyn Muhamedhan jáne uly Bolat sultanmen de hat jazysyp turady (Qýanyshbek Qarı. Táýke hanǵa jazylǵan hat Tegerannan tabyldy / Aıqyn. 2005. 10 qarasha).

Biraq eki el arasyndaǵy beıbit qarym-qatynastar barlyq ýaqytta saqtala bermedi. Ony Kishi júz hany Ábilqaıyrdyń 1724 jyly Iran shahyna jazǵan hatynan kórýge bolady. Hatty I. Berezın 1862 jyly basylyp shyqqan «Týrekaıa hrestomatııa» atty jınaqtyń ekinshi tomynda jarııalaǵan. Kitapta Ábilqaıyr hannyń hatyna jaýap retinde jazylǵan Iran shahynyń haty qosa berilgen. Shyndyǵyna kelgende eki el arasyndaǵy teketires Hıýa handyǵy úshin múddelikten týyndaıdy. 1724 jyly Ábilqaıyr han basqarǵan qazaq jasaqtarynan ırandyq áskerler qatty jeńilis tabady. Ony I. Berezın de atap ótedi. (Baqyt Ábjet. Qyzylbas pen qalmaqqa des bermegen qazaq ed… / Qazaq ádebıeti. 2002. 27 jeltoqsan).

Ábilqaıyr hannyń haty osy oqıǵaǵa baılanysty jazylǵan.

Qojamquly bek Balh ıbn Qypshaq hanıdyń (1695-1696 j.t.) «Tarıh-ı Qypshaq hanı» eńbeginde Qazaq handyǵynyń Aýǵanstanmen, Úndistanmen de qarym-qatynastar jasap turǵandyǵy jóninde aıtylady.

Qazaq handyǵynyń Osman patshalyǵymen úsh ret – 1520-1525, 1548-1551 jáne 1568-1569 jyldary qarym-qatynastar ornatý áreketteri bolǵan. 1713 jáne 1715 jyldary Qaıyp Muhammed han Osmanly sultanyna orystar men qalmaqtardyń qazaqtarǵa kórsetip otyrǵan zorlyq-zombylyqtary jóninde eki ret hat joldap, kómek suraıdy (Belgelerle Osmanlı – Türkistan ilişkileri (XVI-XX. Yiizyillar). Ankara, 2004).

Osmanly sultany III Ahmetten Qaıyp hanǵa jaýap hat ta keledi. Alaıda, eki el arasyndaǵy geografııalyq alshaqtyq tıimdi qarym-qatynastar ornatýǵa múmkindik bermeıdi.

Munyń barlyǵy Qazaq handyǵynyń iri de qýatty memleket bolǵandyǵyn, áskerı, dıplomatııalyq tásilderdi qoldana otyryp, táýelsiz saıasat júrgiz­gendigin kórsetedi.

Alash qaıratkerleri kezinde qazaqtardyń «qazaqy­lyqqa» oralýynyń mańyzdylyǵy jónin­de jazyp ketken-di. Bul ustanymnyń máni – halyq­tyń óziniń ádet-ǵuryptary men salt-sanasyn, dástúrleri men qundylyqtaryn, jınastyra aıtqan­da, etnıkalyq biregeıligin saqtaı bilýdiń etnos retinde joıylyp ketpeýiniń alǵysharty bolyp tabylatyndyǵynda. Munyń ejelden beri kele jatqan qaǵıda ekendigi Gerodottyń saqtar ózderin ózgelerdiń ádet-ǵurpyn qabyldaýdan aýlaq ustaıdy degen sózderinen-aq baıqalady. Saqtar da, olardan keıingi basqa taıpalar da Grekııaǵa, Eýropanyń ózge de elderine jetkenimen, kóbi óz ata-jurtyna oralyp, daǵdyly ómir saltyna kóship otyrady.

Ózine ǵana tán biregeıligin taný, ony qurmet tutý jáne qandaı jaǵdaıda da ózge qundylyqtar men ózge jurttyń ómir saltyna bola aıyrbastap ketpeý – halyqtyń bostandyǵy men táýelsizdiginiń, ǵalym A.Qasymjanov aıtqandaı, «negizderiniń negizi» bolyp tabylady (Ýrokı otechestvennoı ıstorıı ı vozrojdenıe kazahskogo obestva. Materıaly naýchnoı sessıı. Almaty, 1999. S. 91).

Bul sózderdiń tarıhı shyndyq ekendigi kúmán týǵyzbasa kerek. Álem halyqtarynyń baı tájirı­besi ózińniń erekshelikterin, onyń ishinde tili men dilin eskermeı, bóten tájirıbe men ádet-ǵuryp­tar­dy mehanıkalyq túrde, oılanbastan óz jurtyna tańý­dyń asa qaýipti ekendigin dáleldeıdi. Muny Kosho aıdamdaǵy (Mońǵolııa) Túrik qaǵana­ty men eki uly tarıhı qaıratker Bilge qaǵan men Kúltegin tarıhy baıandalǵan eskertkishter kesheni de dáıekteıdi.

Sonymen ǵalymdar men aqyn-jyraýlardyń, danagóı abyzdar men el atynan sóz ustaǵan bılerdiń izdenisteri men oı-tolǵamdary negizinen Bilge qaǵannyń máńgi baqı el bolyp qalý jónindegi ósıeti men ǵulama ǵalym Ábý Nasyr ál-Farabıdiń «kemel memleket», «kemel adam», Júsip Balasaǵunnyń «baqytty qoǵam» jónindegi oı-pikirleri tóńireginde órbitilip, Qazaq handyǵynyń optımıstik sıpattaǵy memlekettik ıdeologııasynyń irgetasyn qalady.

«Máńgilik El» – derbes te, damyǵan memleket quryp, bereke-birlikte táýelsiz ómir súrýge umtyl­ǵan halyqtyń arman-muratynyń jıyntyq ıdeıasy. Búginde ol Elbasy N.Á.Nazarbaevtyń 2014 jylǵy halyqqa Joldaýynda, Ulytaý suhbatynda ustartylyp, jańa deńgeıdegi memlekettik damýdyń strategııalyq baǵyty retinde jalǵasyn tapty.

Kóshim ESMAǴAMBETOV,

tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor.

ALMATY, "Egemen Qazaqstan".

Басқалармен бөлісе отырыңыз

Facebook

Twitter

Google+

VKontakte

WhatsApp

Telegram

Одноклассники

LinkedIn

Email

Copy link

Print