Älemdık örkeniette qazaq halqynyn öz atymen, tılımen, öz dınımen, memlekettıgımen oryn tepkenıne 6 ǧasyr şamasyndai uaqyt ötken eken. Aqbas tarih üşın būl aitarlyqtai ūzaq uaqyt emes. Äitkenmen qamşynyŋ qysqa sabyndai körınetın osynau ǧasyrlar aiasynda halqymyz jeŋıstı jarqyn künderdı de, qara būlttai kaptaǧan syn saǧattardy da bastan ötkerdı. XVIII ǧasyr basynda «Aqtaban şūbyryndy, alqaköl sūlamadan» aman qalǧan, joŋǧardai joiqyn jaudyŋ betın qaitarǧan qazaq etnosy XIX ǧasyrda bodandyqtyŋ qamytyn kiıp, eldıgı men täuelsızdıgınen airylsa, XX ǧasyrda totalitarizm şeŋgelıne ılıgıp, aştyq pen quǧyn-sürgınge, demografiialyq apatqa duşar boldy. Adamzattyŋ ruhani qazynasyna Abai men Şoqandy, Mūhtar men Qanyşty, Ämıre men Küläştı syilaǧan halyq myŋ ölıp, myŋ tırıldı, Kültegın jazuynda aitylǧandai, «Eldı halyq edım, elım endı qaida, kımge eldık jasaimyn? Qaǧandy halyq edım. Qaǧanym kaida? Qai qaǧanǧa küş - quatymdy beremın», — dep küŋırene jürıp, ümıt oty üzılerdei körıngen sätte, jaŋa myŋjyldyq qarsaŋynda azattyqqa qol jetkızdı. Üş ǧasyrǧa juyq sozylǧan otarlau men quǧyn-sürgınderde halqymyzdyŋ toz-toz bolyp joǧalyp ketuden, jat örkeniet pen qūndylyqqa bırjolata kırıguden aman qaluy - bırınşı bailyǧymyz, bügıngı täuelsızdıgımızdıŋ äleumettık ırgetasy.
«Qazaqty saqtap qalǧan qandai qūdıret?» degen sūraq barşamyzdyŋ aldymyzdan jiı şyǧatyny ras. Ziialylar tarihyna jazylǧan bır zertteu kölemınde būl sūraqqa tolyq jauap bere almaspyz. Degenmen öz paiymdauymyzdy ūsynǧandy artyq körmedık.
Sonymen, qazaqtyŋ nebır teperış köre jürıp jer betınde saqtalyp qaluyna berık te şeşuşı negız bolǧan ekı qūdıret bar dep bılemız. Olardyŋ bırınşısı - qazaq äielınıŋ erlıgı, ekınşısı - tarihi tamyrlary sonau saq däuırınen, odan da ärıden bastau alatyn, ǧasyrlar boiy qalyptasyp şyŋdalǧan, ūrpaqtan ūrpaqqa jalǧastyǧynan ajyramaǧan ruhani-mädeni bailyǧymyz ben qūndylyqtarymyz.
Qazaq äielınıŋ ūlt tarihy men taǧdyryndaǧy erlıgı degen paiymdauymyzdyŋ mänın qysqaşa ǧana aitar bolsaq, bızdıŋ analarymyz qandai qiyn-qystalaŋ şaqtarda da halyqtyŋ tabiǧi ösımın biık deŋgeide saqtap qalǧanyn, ūrpaǧyn jörgegınen halqyna, Otanyna adal ruhta tärbielegenın auyzǧa aluymyz kerek. Otarlau kezeŋın bylai qoiǧanda, XX ǧasyrdyŋ 20-30 jyldarynda bolşevikter jüzege asyrǧan halyq şaruaşylyǧyn industriialandyru saiasaty da būl ürdıstı toqtata almady. Qazaq äielderı önerkäsıp öndırısındegı jūmysqa jappai tartyla jürıp, kenttık psihologiiany boiyna sıŋıre otyryp, balaly üidıŋ bazaryn tarqatpady. Künı keşege deiın qazaqi otbasynyŋ ärqaisysynda orta eseppen 6-7 qaradomalaq jarysa ösıp kele jatatyn. Tap sol toqyrau jyldary Baltyq boiyndaǧy respublikalarda, reseilık ırı qalalarda tabiǧi ösım mäselesı ötkır qoiyla bastaǧan edı.
Qazaq äielınıŋ darhandyǧy men ūltjandylyǧy arqasynda Goloşekin näubetımen kelgen alapat şyǧyn otyz jyldyŋ ışınde, iaǧni bır ǧana ūrpaq ösımımen toltyryldy. Demek, bügıngı azattyǧymyzdyŋ adami faktoryn analarymyz qalyptastyrdy. «Ornynda bar – oŋalar», degen osy. Qazaq ädebietınıŋ klassigı Ǧabit Müsırepovtıŋ myna tūjyrymynda ūly aqiqat jatyr: «Maqtasaq, äieldı maqtaiyq ta, qūrmetteiık te äieldı. Äiel - ana, barlyq qiyndyqty jeŋetın sarqylmaityn küş, közdı būlaq emes pe!.. Būl şyndyq qoi. Öitkenı qai anadan sūrasaŋ da: - Bız ölımnen küştımız. Bız düniege aqyn da, ǧalymdy da, danyşpan da, er de beremız. Ölım adam balasyn qūrtuǧa tyryssa, bız ony jeŋıp, adam balasyn köbeittık-demei me!..».
Bügınde būqaralyq aqparat qūraldaryna köz jügırtıp, qūlaq qoisaq, qazaq qyz - kelınşekterınıŋ atyna auyr sözder aitylyp, kınä taǧu jiılep ketkenın baiqau qiyn emes. «Şeteldıkterdıŋ qoltyǧynda kettı, tänın satyp jür, kökekten aiyrmaşylyǧy qalmady», - deidı. Ras, daulaspaimyz. Bıraq aqiqattan alşaqtamaiyq. Bırınşıden, jezökşelık -meilınşe köne käsıp. Äzırge ol kedei elderde ǧana emes, şylqyǧan bai Amerikada da joiylǧan joq. Ekınşıden, qazaq qyz-kelınşekterınıŋ ışınara jaŋsaq basuyna eŋ aldymen özımızdıŋ jıgıtterımız, er-azamattar kınälı. Jūmyssyzdyqty syltauratyp, sausaǧynyŋ ūşyn qimyldatpastan janyn aialasa, etın auyrtpasa, bar jauapkerşılıktı äielınıŋ moinyna artyp, bazar jaǧalatyp jıberse, ärine, atam qazaq aitqandai, baqpaǧan mal ketedı, qaramaǧan qatyn ketedı. Sonda da eşten keş jaqsy. Älı süiekke sıŋe qoimaǧan būl derttıŋ aldyn aluǧa mümkındık bar. Osydan 50-60 jyl būryn seksualdy revoliusiia Batys Europany da jailaǧan edı. Bılıktılıkpen jürgızgen saiasat arqasynda sabasyna tüsıp, basyldy. Bız de qūtylarmyz.
Endı täuelsızdıgımızdıŋ ırge tasyna qalanǧan ekınşı faktorǧa köşeiık. Ärine, būl jerde ekonomikalyq, saiasi, taǧy basqa faktorlardyŋ rolı mülde maŋyzsyz degen oi tumau kerek. Olar - Otan tarihynyŋ ajyraǧysyz bölıgı. Söite tūrǧanmen bızdıŋ halqymyzǧa tän dästürlı şaruaşylyq pen saiasi qūrylysty alys-jaqyn etnostar tarihynan baiqauǧa bolady. Al ruhani-mädeni bolmys-bıtımımızdı basqanıkımen şatastyruymyz mümkın emes. Elbasy N. Nazarbaev döp basyp aitqandai, «örkeniettı ūlt, eŋ aldymen, tarihymen, mädenietımen, ūltyn ūlyqtaǧan ūly tūlǧalarymen, älemdık mädeniettıŋ altyn qoryna qosqan ülkendı-kışılı ülesımen maqtanady. Söitıp, tek özınıŋ ūlttyq mädenietı arqyly ǧana basqaǧa tanylady».
Mädeni-ruhani bailyq - halyqtyŋ ösıp-önuınıŋ, kemeldenuınıŋ, tarihy men taǧdyrynyŋ, bolmys-bıtımınıŋ anyqtauyş bölıgı, baspaldaqtary men mändı ölşemı. Ol şaruaşylyq türıne qarai, qorşaǧan tabiǧi ortanyŋ mümkınşılıgı jäne erekşelıgımen tyǧyz bailanysta, san aluan tarihi ürdısterdıŋ kırıguı barysynda qalyptasady. 1918 jyly 21 jasar Mūhtar Äuezov «Mädeniet häm ūlt» atty maqalasyn jariialap, onda bylai degen eken: «Mädeniet dep adamnyŋ dünie jüzıne alǧaş kelgenınen osy künge deiın tapqan häm sol bılımge süienıp ıstep otyrǧan önerın aitamyz ...Mädenietke negız saluşy adamnyŋ aqyly häm jüregınıŋ körgen närseden äser alǧyş sezımdılıgı». Demek, mädeni -ruhani bailyqtardy jasauşy da, tūtynuşy da adam. Al adam belgılı bır ūlttyŋ ökılı bolatynyn eskersek, mädeniet te ūlttyq sipatta damitynyn joqqa şyǧara almaimyz. Mädeniettıŋ üzdık jetıstıkterı ädebiet, än-küi, ǧylym, säulet önerı, el basqaru tärızdı salalar men nūsqada düniege kelıp, ūrpaqtar igılıgıne ainalady. Al būl qūndylyqtardy barşa halyq bolyp baǧalaǧanmen, basyna kötergenmen alǧaşqyda ärqaisynyŋ naqty avtory bolǧany sözsız. Aitalyq, XVII ǧasyrdyŋ mūrasy «Qyz Jıbek» poemasyn barşa qazaq balasy jiylyp jazǧan joq, bırınşı nūsqasy bügınde aty ūmytylǧan aqyn-jyraudyŋ şyǧarmaşylyq ızdenısımen düniege keldı. Halyq änı, halyq küiı dep jürgen mūralarymyzdyŋ da naqty sazgerı bolǧany aqiqat. Endeşe mädeni-ruhani mūrany baǧalauşy, ūqsatuşy, saqtauşy halyq eken de, ony düniege äkeluşı, Mūqaŋ jazǧandai, «aqyly häm jüregınıŋ körgen närseden äser alǧyş sezımdılıgı» bar naqty tūlǧa eken. Ǧylymda būlardy «intelligensiia» degen terminmen beineleu ornyqqan.
«İntelligensiia» sözı qazaq tılınıŋ qoryna keiınırekte kırdı. Qazaq handyǧy tūsynda "jaqsylar", "el ūstaityn ūl", "erler" ūǧym - tüsınıkterı qoldanylǧan eken. Kele-kele jinaqtama termin ornyqty. A. Baitūrsynov pen Ä. Bökeihanov bastaǧan şoǧyr tarih sahnasyna şyqqan ǧasyr basynda adamdardyŋ osynau qauymdastyǧyn oqyǧandar, ziialylar dep atady. Ūly
M.Äuezov osydan jüz jylǧa juyq būryn bylai dep jazǧan eken: «Jä, qazaqtyŋ sol basta dep aldyna salyp otyrǧan kösemı kım? Ol - qazaqtyŋ oqyǧan azamattary, ziialylary».
Tarihqa materialistık közqaras tūrǧysynan qaraǧanda, oi eŋbegınıŋ paida boluynyŋ, onyŋ dene eŋbegınen bölınıp şyǧuynyŋ obektivtı jäne jalǧyz ǧana negızı - mal şaruaşylyǧy men jer şaruaşylyǧy arasyndaǧy, jer şaruaşylyǧy men qolöner arasyndaǧy, derevnia men qala arasyndaǧy qoǧamdyq eŋbek bölınısı. Mūnyŋ syrtynda, qoǧamdyq eŋbek bölınısı öndırgış küşterdıŋ damuynan ǧana tuyndap qoimai, olardyŋ būrynǧydan da jyldamyraq ösuıne yqpal etedı. Mıneki, osy özara bailanysty jäne özara täueldı üderıstıŋ tereŋdei tüsuı nätijesınde adamzat qoǧamy äleumettık jıktelıske tüsedı, mädenietı äraluandalady, jaŋa käsıp salalary şyǧady, memleket paida bolady.
Mäselenı basqaşa tüsındıretın tūjyrymdamalar da bar.
Bilık pen bailyqqa ie adamdar qauymdastyǧy basqalarǧa üstemdıgın saqtau üşın jäne oǧan zaŋdy sipat beru üşın oi eŋbegıne qabılettı jandardyŋ belgılı bır tobyn qamqorlyǧyna alady, öz ortasynan da bölıp şyǧarady ärı solarǧa ärqaşan iek artady. Būl adamdar öz kezegınde üstem taptyŋ ideialyq jäne saiasi müddesın bıldıredı, dünietanymy men salt-sanasyn jaqtaidy, qolyna qaru alyp jarylqauşysynyŋ bailyǧy men tynyştyǧyn qorǧaidy, memlekettık bilıktı jüzege asyratyn apparatta şoǧyrlanady, äsker basqarady. Äkımder, qolbasylar, memleket qairatkerlerı qandai boluy kerektıgın, olarǧa laiyq qasietterdıŋ bırazyn osydan myŋ bır jüz jyl būryn ömır sürgen ūly jerlesımız Äl-Farabi özınıŋ traktattarynda egjei-tegjeilı jazǧany belgılı.
Jinaqtai aitsaq, alǧaşqyda oi eŋbegı adamdarynyŋ äskeri mamandar, basqaruşy, körkem intelligensiia siiaqty toptary qalyptasty. Qoǧamdyq eŋbek bölınısınıŋ tereŋdeuımen ekonomikanyŋ jäne mädeniettıŋ jaŋa salalary boi köterıp, oi eŋbegı salasynda sūranysty ūlǧaitqan üstıne ūlǧaita berdı. İntellektualdy eŋbektıŋ qoldanu auqymyn elestetu üşın orta ǧasyrdyŋ özınde-aq universitetter aşylǧanyn, ǧylymi, şyǧarmaşylyq mektepter, baǧyttar, körkem ūjymdar bolǧanyn aitsa jetkılıktı. İndustriialyq qoǧam mamandardyŋ, intelligensiianyŋ qataryn būryn-soŋdy bolmaǧan därejede ösırdı. Olar endı saiasi, mädeni, äskeri ǧana emes, orasan zor ekonomikalyq küşke de ainalyp aldy.
Sonymen, intelligensiia qoǧamdyq-ekonomikalyq damudyŋ jemısı bolyp tabylady. Onyŋ paida boluy kapitalistık qatynastardyŋ ornyǧuymen ölşenbeidı. Äleumettık-käsıbi, taptyq, tıptı mülıktık jıktelu qaşan düniege kelse, sodan berı ol – qoǧamnyŋ belsendı ärı körnektı müşesı, halyqtyŋ ruhani mädenietın, bolmysyn ärlendıruşı jäne ūrpaqtan ūrpaqqa amanattauşy qauym. Ol-ol ma, tarih sahnasyna şyqqan halyq intelligensiiasyz bolmaidy. Älemdık täjıribe körsetıp otyrǧandai, tarihtyŋ betbūrysty kezeŋderınde, ömır men ölım betpe-bet kelgende halyqtyŋ, memlekettıŋ taǧdyry köbınese basqaruşy, äskeri, diplomatiialyq jäne basqa intelligensiia toptarynyŋ ıs-äreketı men ūiǧarymdaryna bailanysty şeşıledı. Sondyqtan da jasampazdyq äleuetı mol intelligensiiasy joq halyq bäsekege tötep bermegendıkten tarih sahnasynan tüsıp qaluy nemese mäŋgürttıkke ūşyrauy äbden mümkın. Jäne kerısınşe. Öz halqynyŋ müddesı men qajetınen qol üzgen intelligensiia qoǧamdyq progrestıŋ tejeuışıne, sol qūrylystyŋ obektivtı qajettılıkterın bürkengen masylǧa ainalady.
Endeşe, qazaq ziialysy qaşan paida bolyp, qalai qalyptasty? Ol dästürlı koǧam perzentı me, joq älde otarlaumen tuǧan qūbylys pa? Būl sūraqtarǧa jauapty qazaq etnogenezınıŋ koinauynan ızdeu kerek. Qazırgı tarih ǧylymynyŋ paiymdauynşa, Qazaqstan jerınde ärısı saqtardan tartyp, berısı baiyrǧy türkı halyqtary mekendegen zamandarda tegı bır etnostardyŋ jaqyndasuy men kırıguı negızınde solardyŋ zaŋdy mūragerı - qazaq halqy tarih sahnasyna şyqqan. Baiyrǧy türkıler qoǧamynda ziialylardyŋ märtebesı men qūramy meilınşe kürdelı bolǧanyn Orhon-Enisei jazulary būltartpai aiǧaqtap otyr. Runa jazularynda qaǧandardy, tarhandar men bekterdı «bılgış kısıler, alyp, batyl kısıler» degen ūǧym-terminmen ūlyqtasa, äskerbasylar men qol bastaǧan batyrlardy «soǧys iesı, äsker iesı» dep ataǧan, körşı elderge jıbergen mämılegerlerı men tyŋşylardy da «habarşy, körgış, tıldı» ūǧymdarymen derekterge engızgen eken. Ǧalymdar men ūstazdarǧa, säuletşıler men körkemöner mamandaryna bailanysty aitqandary az emes. Mamandardy daiarlaityn oqu oryndary jaily jyly sözderın tasqa da, qaǧazǧa da tüsırıptı. Odan berıde Otyrardan şyqqan Äl-Farabidı, Türkıstandyq Qoja Ahmet Iаssauidı, moŋǧoldarmen soǧysta qol bastaǧan Qaiyrhandy, jerūiyq ızdep şarq ūrǧan Asan Qaiǧyny ziialylar qataryna jatpaidy dep kım aita alady? Endeşe XV ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynda Kerei men Jänıbek sūltandar şaŋyraǧyn kötergen qazaq handyǧyndaǧy äleumettık qūrylymda ziialylar qauymy laiyqty oryn alǧany kümänsız. Bır ǧana mysal keltıreiık. Qazaq handyǧymen tüidei qūrdas Şalkiız jyrau /1465 -1560/ bylaişa jyrlaidy:
Ǧadyl töre el bastar,
Batyr jıgıt jau bastar,
Aǧa jıgıt qol bastar,
Şeşen adam söz bastar
[Bes ǧasyr jyrlaidy. A., 1984. I-tom.-49 b]. Osy jyrdyŋ är jolynda qazaq ziialylarynyŋ äleumettık-käsıbi toptary tızılıp tūrǧan joq pa?
Qazaq ziialylarynyŋ märtebesı men qūramy Reseige bodan bolǧanǧa deiıngı handyq däuır barysynda naqtylanyp, sūryptalyp, kemeldenıp, kürdelılene tüstı. Ärine, olardyŋ sany, jasy, äleumettık qūrylymdaǧy ülesı, aimaqtyq jıkteluı bızge tolyq mälım emes. Jazba derekter men auyzşa tarihnamada handardyŋ, sūltan-törelerdıŋ, bilerdıŋ, batyrlar men äskerbasylardyŋ, jyraular men sal-serılerdıŋ, küişılerdıŋ attary, ūlaǧat sözderı, şyǧarmalary saqtalyp kalǧan. Būlardan basqa emşı-synyqşylar, baqsy-balgerler, ǧalymdar men ūstazdar, bapkerler, işan-moldalar az bolmaǧany sözsız. Tarihi-tabiǧi damu ürdısın sılkınıssız, basqanyŋ öktemdıgınsız keşıp jatqan Qazaq handyǧyna qanşa ziialy qauym qajet bolsa, sonşa ziialyny qoǧam öz ortasynan şyǧaryp otyrdy. Būrynǧydan jetken ruhani-mädeni mūrany igere alǧan jäne ony jaŋaşa jalǧastyra bılgen būlar memlekettıŋ, halyqtyŋ şynaiy küş - quatyna ainaldy. Eger saq, baiyrǧy türkı örkenietın qazaq mädenietı men ziialylarynyŋ bastau közı dep qabyldasaq, osynau qūndylyqtardyŋ ūlttyq negızde qalyptasuy men damuyndaǧy bırınşı kezeŋ retınde XV-XVIII ǧasyrlardy paiymdaǧanymyz jön. Reseidıŋ qol astyna engenge deiıngı qazaq qoǧamy oi eŋbegı adamdaryna kende emes bolatyn. HV-HVIII ǧasyrlarda ömır sürgen şyǧarmaşylyq intelligensiianyŋ jekelegen körnektı ökılderı özderınıŋ mūralary arqyly bızge belgılı bolyp otyr. Mäselen, qazaq poeziiasynyŋ üş tomdyq «Bes ǧasyr jyrlaidy» atty antologiiasynda onnan astam aqynnyŋ şyǧarmalary jariialanǧan, Abai mektebınıŋ ökılı Ş.Qūdaiberdıūly tap osy aqyndarǧa bailanystyra aitpasa da: «Tereŋ oi, tüzu täjıribesı bar adam ǧaiyptan habar beredı», - dei kele: «Äulie degenı sol bolsa kerek», - dep tüiındeidı. Al olardy universitet nemese basqa oqu ornyn bıtırmedı degen syltaumen intelligensiia qataryna, oi eŋbegı adamyna sanamauymyzǧa eş qūqymyz joq. Tıptı qazırgı ǧylymi-tehnikalyq progress zamanynda bılımi körsetkış, diplom äleumettık subektını qoǧamdaǧy belgılı bır topqa jatqyzuǧa kepıl bola almaidy.
Ruhani-mädeni äleuetımız ben ziialylarymyz XVIII ǧasyr basynda meilınşe tolysqanyn joŋǧarlarmen soǧys aidai anyq körsettı. Kütpegen jerden «aqtaban şūbyryndyǧa» ūşyraǧan qazaq qoǧamy Abylai men Äbılqaiyrdy, Būqar jyrau men Aqtamberdını, Qabanbai men Bögenbaidy tarih sahnasyna şyǧara aldy, eldıgın saqtap qaldy.
Ūlt ziialylary tarihy men taǧdyrynyŋ ekınşı kezeŋı Reseige bodan bolumen bastaldy. Būl kezeŋde jasampazdyq äreketke köp kedergı tuǧany ras. Äitkenmen halqynyŋ töltuma qasietterı men qūndylyqtaryn sanasyna sıŋıre ösken qazaq ziialylarynyŋ jaŋa tolqyny otarlyq tärtıp tūsynda da ūlttyq mädenietke az olja salǧan joq. Otarlauşylar äkelgen jat örkeniettıŋ talaptary men sūranystaryna beiımdele aluymen-aq äleumettık ikemdılık tanytty. Joǧaltqanymyz da az bolmady. Dästürlı basqaru jüiesı küiretıldı, 1847 jyly qazaqtyŋ soŋǧy hany Kenesary öltırıldı, töre-sūltandardyŋ qadır-qasietı tömendedı. Biler men batyrlardan görı orysşany igergen tılmaştyŋ sözı ötımdı boldy. Resei ülgısımen qazaq jerınde aşylǧan memlekettık mekemelerdegı qyzmetten qazaq ziialylary men oqyǧandaryna bolar bolmasy ǧana tidı. Kezınde hany da, sardary da, töbe biı de özınen şyqqan halyqtyŋ jaqsylaryna endı būiyrǧany bolystyq pen starşyndyq edı. Qazaq ziialylary bilık pen bailyqtan şettetıldı. Bilık pen bailyqtyŋ jat qolynda ketuımen kapitalistık qatynastar ölkege engenmen ūlttyq burjuaziia şyn maǧynasynda qalyptaspai, meşeu küide qala berdı. Kezınde jarty dünienı aşsa – alaqanynda, jūmsa – jūdyryǧyna ūstaǧan köşpelılerdıŋ däurenı ötkenı tüpkılıktı anyqtaldy. Mahambet jyrǧa qosqan:
«Mūsylmanşylyq kımde joq,
Tılde bar da, dınde joq.
Köşpelı däulet kımde joq,
Bırde bar da, bırde joq.
Azamat erler kımde joq,
Erıkken künı qolda joq.
Zamanym menıŋ tar boldy,
Tura ädıldık bide joq»,
apalaŋ - topalaŋ mezgıl jettı.
Ekınşıden, qoǧamnyŋ äleumettık-ekonomikalyq jäne saiasi qūrylymdaryndaǧy tübegeilı özgerısterge laiyq mamandar daiarlau qolǧa alynbady. Bıtpeitın yrǧalu-jyrǧalumen ölkede aşylǧan 6-7 orta arnaiy oqu oryndary ūlttyq ziialylardyŋ uaqyt talap etıp otyrǧan toptaryn - injenerlerdı, agronomdardy, därıgerlerdı, äskeri mamandardy, taǧy basqalardy daiarlap şyǧaruǧa şamasy jetpedı. Mäskeu, Peterbor, Omby, Qazan siiaqty qalalarda bılım alǧan qazaq jastarynyŋ qatary molaiǧanmen, sūranys jäne ūsynys arasyndaǧy alşaqtyq jer men köktei edı. Mektep ısındegı olqylyqtar öz aldyna bır töbe boldy. Tüptep kelgende, qazaqtyŋ ruhani-mädeni ömırın tüsınbegen ärı mensınbegen, ūlt ziialylarynyŋ sandyq - sapalyq ösuın tejegen otarlauşylar qoǧamdyq regrestı tuǧyzyp qana qoimai, bar kınänı özımızge jauyp, būratana halyq, nadan halyq, mädenietsız halyq, bolaşaǧy joq halyq atandyrdy. 1893 jyly dat ǧalymy V.Tomsen 1500 jylǧa juyq tarihy bar baiyrǧy türkı jazuyn oqyǧanda da, «Qozy Körpeş-Baian sūlu» poemasyna ūly aqyny A.S. Puşkin den qoiǧanda da, Şoqan Şyǧys Türkıstandy älemge tanytqanda da selt etpedı. Qara şekpendılerdı qaptatty, jerdı aldy, şoqyndyru saiasatyn jürgızdı, bırtūtas qazaq jerın äkımşıl-territoriialyq talapaiǧa saldy. Qazaq ziialylarynyŋ bastau būlaǧy men tamyryna apat qaupı töndı. Būqar jyrau küŋırene äşkerelegen:
Tüstı mynau tūman-ai,
Istıŋ bärı kümän-ai!
Baspaq tana jiylyp,
Fana bolǧan zaman-ai.
Qūl -qūtandar jiylyp,
Qūda bolǧan zaman-ai!
Arǧymaǧyn joǧaltyp,
Tai jügırtken zaman-ai
Azamatyŋ qūlapty,
Jūrt talyq bolǧan zaman-ai! – tudy.
Üşınşıden, otarlaudyŋ zıldei salmaǧynan küiremese de syr bergen dästürlı koǧamǧa, ūlt ziialylarynyŋ arasyna jık tüstı. Qazaq handyǧy tūsynda ara-kıdık baiqalyp qalatyn saiasi tūraqsyzdyq, ru-taipa arasyndaǧy qaqtyǧystar mülde basqa sipat aldy. Hanǧa basu aitatyn, ökpelegen aǧaiynnyŋ köşın toqtatatyn, şekısken batyrlardy tatulastyratyn dualy auyz biler, aqyn-jyraular közden ūşty. Ot auyz, oraq tıldı şeşender, düiım jūrt auzyna qaraǧan aqyndar «han emessıŋ, qasqyrsyŋ, qas albasty basqyrsyŋ» dep söz saptaudy ädetke ainaldyrdy. Oqyǧandar men ziialylardyŋ bır toby otarlauşylardyŋ soiylyn soǧyp, tuǧan halqynyŋ qanyn tespei sorsa, ekınşılerı «sen timeseŋ - men timen» degen psihologiiamen qaraqan basynyŋ qamyn küitteumen äurelendı, üşınşılerı jalpyqazaqtyq ideia men üilesım üşın jantalasa qyzmet qylsa, törtınşılerı bolaşaqtyŋ altyn kıltın bolşeviktık baǧdarlamadan nemese dıni qaǧidalardan ızdedı. Bırın-bırı synauda, mazaqtauda, retı kelse jazalap jıberude saraŋdyq tanytqan joq. Jıkşıldıktıŋ auyr dertke ainalǧany XVIII ǧasyrdaǧy S.Datūly köterılısınen alǧaş baiqalsa, 1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılıs tūsynda badyraiyp közge tüstı. 1917 jylǧy qos revoliusiia ony barynşa asqyndyrdy. Osylaişa qazaq ziialylarynyŋ ıştei ydyrauy men özara tartysy halyq taǧdyryna jäne ruhani bırtūtastyqqa qauıp-qater būltyn üiırdı.
Sany az, basy bırıkpegen ūlt ziialylarynyŋ äleumettık praktikasy ärqaşan pärmendı bola bermedı. Abai Qūrmanǧazyny, Qūrmanǧazy Jambyldy bılmei dünieden öttı. Tyŋdauşylar men oqyrmandar da osy därejede qaldy. 1913 jyly qazaqtyŋ bas aqyny Abai jaily A.Baitūrsynov bylai jazǧan edı: «Aqmolamen sybailas Torǧai oblysynda Abaidy bıletın adam kem, tıptı joq dep aitsa da bolarlyq». El ömırın ūiystyryp otyratyn ortalyq memlekettık qūrylym, ūlt müddesın qorǧaityn zaŋ men ideia jūmys ıstemei, ziialylar arasynda kelısım ornyqpaǧanda basqaşa boluy mümkın de emes edı. Būl mındetterdı taralym sany şekteulı «Aiqap» jurnaly men «Qazaq» gazetı de tüpkılıktı şeşuı qiyn-tyn. Ozyq oily ziialylardyŋ aitqan, aitsa da barşaǧa jete bermegen asyl, şyryn sözı men ısı, Asan qaiǧy jyrlaǧandai, «atajūrty būqara öz qolynda bolmasa, qanşa jaqsy bolsa da, qairatty tuǧan er ǧarıp» bolǧan sol däuırde bar ümıt köşpelılerdıŋ jadynda saqtau qabıletıne artyldy. Solai bolyp şyqty da. Auyzşa ädebiet mūralary, än-küiler, şejıre, maqal-mätelder - bärı qaǧaz betıne hattala bermese de, halqymyzdyŋ ruhani-mädeni qorjynynan tüsıp qalmastan eldıgımızdı, bolmysymyzdy, etnikalyq säikestılıktı (etnicheskaia identichnost) joiylyp ketuden saqtap qaldy.
Ziialylardyŋ qoǧamdaǧy qauqarsyzdyǧynyŋ bır sebebı ūlttyq burjuaziianyŋ qalyptaspauynda jatty. Ūstanǧan jobalary men baǧdarlamalaryn jüzege asyru üşın arqa süieitın materialdyq - qarjylyq tırek tappaǧan būlar mädeni-aǧartuşylyq bırlestıkter qūrudan aspady. Qajettılıgın 1905 jyly moiyndaǧan saiasi partiianyŋ özın 1917 jyly ǧana qūra aldy. Köşelı burjuaziiasynyŋ bailyǧy men qoldauyna ie bolǧan Finliandiia, Polşa, Baltyq elderınıŋ ziialylary halqynyŋ köş bastauşysy därejesıne köterılıp, memlekettık täuelsızdıgın jariialap jatqan ǧasyr basynda qazaq oqyǧandary türlı ideia soŋyna tüsıp, bır - bırın jaǧadan alumen äurelendı. Jalpy, ūlttyq burjuaziianyŋ qalyptasuy men taǧdyry - künı bügınge deiın ǧylymi tūrǧydan zerdelenbegen, «aqtaŋdaq» küide qalyp kele jatqan mäsele. Ölkede kapitalistık qatynastarmen boi kötergen jūmysşy taby tarihynan tom-tom kıtaptar kezınde saiasi tapsyrymǧa sai jaryq kördı de, medaldıŋ ekınşı jaǧyndai burjuaziia taby eskerusız qala berdı. Tüptep kelgende, onyŋ ekonomikalyq äleuetı, qalyptasu közderı men qūramy, saiasi baǧyt- baǧdarlary, XIX ǧasyrdyŋ aiaǧy - XX ǧasyr basyndaǧy orys jäne şetel kapitalymen kırıguı, jeŋısı men jeŋılısı ziialylar tarihyna ǧana emes, bükıl ölke tarihyna tıkelei qatysy bar, özındık ızın qaldyrǧan qūbylys.
1917 jyldyŋ aqpanynda samoderjavienıŋ qūlauymen, qazanynda bolşevikterdıŋ jeŋuımen Resei imperiiasynyŋ ırgesı şaiqalyp, alǧaşqyda ümıtı mol, keiın küdıgı küşeigen ärı-särı segız jyl bastaldy. 1925 jyly Stalinnıŋ senımdı qolşoqpary F.İ. Goloşekin Qazaqstan basşylyǧyna jaiǧasqanşa bolşevikterdıŋ ūlt respublikasyndaǧy saiasaty tättı uädege toly edı. Aqpan men qazan revoliusiialary aralyǧyndaǧy jantalasta antikeŋestık pozisiiada qaruly karsylyq körsetken Alaş ziialylaryna keşırım jariialandy, ūlttardyŋ özın özı basqaruǧa qūqyǧy bar degen tezis üzdıksız alǧa tartylyp otyrdy, qazaq memlekettıgı düniege kelıp, A.Baitūrsynov syndy zor bedel iesınıŋ basşy qyzmetke tartyluyna bailanysty koǧamdyq pıkırde oŋ özgerıs jürdı. Äleumettık ädılettılık ūstanymdarynyŋ jer-su, menşık, öndırıstık, ūltaralyq qatynastar salasynda qoldanym taba bastauy, äiel teŋdıgı jolyndaǧy nyq qadamdar, qara halyqtyŋ qalyŋ ortasynan şyqqan tūlǧalardyŋ memlekettık apparat jūmysyna keluı - bärı qoǧam müşelerınıŋ entuziazmın tuǧyzdy. Mädeniet qūrylysynda memlekettık deŋgeidegı ıs-şaralar qolǧa alyndy. 1919 jyly Jetısu aqyndarynyŋ aitysy ülken tabyspen öttı, Qazaqstandy zertteu qoǧamy igılıktı ısterdı tyndyrdy. Jüsıpbek Aimauytov, Maǧjan Jūmabaev, Säken Seifullin, Ämıre Qaşaubaev tärızdı ırı aqyn-jazuşylardyŋ, änşılerdıŋ esımderı men şyǧarmalary bükıl Qazaqstan jūrtşylyǧyna tanymal bolaiyn dedı. Jūmysşy fakultetterı, instituttar men tehnikumdar, qysqa merzımdı kurstar aşylyp, myŋdaǧan qazaq jastary ziialylar men mamandar qataryn tolyqtyryp jatty. Halyqtyŋ mädeni äleuetın köteruge sauatsyzdyqty joiu nauqany, jaŋadan aşylǧan mektepter, gazet-jurnaldar sübelı üles qosumen boldy. Ärine, bolşeviktık būra tartularsyz bolǧan joq.
Qazaq ziialylarynyŋ taǧdyryna auyr soqqylar, totalitarizmnıŋ keşırılmes qylmystary Goloşekinnıŋ 1925 jyly ölkelık partiia komitetıne bırınşı basşylyqqa keluımen bastaldy. Ile-şala Alaş qozǧalysynyŋ basşylaryna qarsy kürestı qolǧa alǧan ol 1929-1931 jyldary ūlt ziialylaryn quǧyn-sürgınge ūşyratqan repressiianyŋ bırınşı tolqynyn ūiymdastyrsa, 1931-1933 jyldarǧy aştyqpen halyqtyŋ jartysyn qyryp jıberuge qol jetkızdı. Qazırgı ǧylymi zertteulerde keŋestık ämırşıl-äkımşıl jüie 1929-şy jyldan ornyqty degen tūjyrym aitylyp jür. Bızdıŋ oiymyzşa, Qazaqstanda ämırşıl-äkımşıl jüie Goloşekinnıŋ keluımen qalyptasty. Goloşekin özınıŋ qolǧa alǧan «solşyl» baǧytynyŋ mänı men bolmysyn Stalinge maqūldatyp alǧany tarihtan belgılı. Būl - bır.
Ekınşıden, Stalin Goloşekindık keşendı eksperimenttı jıtı baqylap otyryp, 1929 jyly bastalǧan auyl şaruaşylyǧyn ūjymdastyru syltauymen ony bükıl keŋester qoǧamyna taŋǧan tärızdı. Öitkenı, ämırşıl-äkımşıl jüienıŋ barşa mändı belgılerı - saiasi quǧyn-sürgın, şaruany menşıkten ajyratu, eş kınäsı joq adamdardyŋ ömırın qiiu, ūlttyŋ mädeni qūndylyqtaryn aiaq asty qaldyru, bır adamnyŋ şeksız bilıgın ornatu, taǧy basqalar Goloşekin basqarǧan jyldary Qazaqstan üşın qalypty tärtıpke ainaldy.
Qysqasy, sosialistık qūrylystyŋ alǧaşqy 10-15 jyly qazaq ziialylarynyŋ taǧdyry men bolaşaǧyn ne kütıp tūr degen sūraqqa tolyq jauap berdı. Qoǧamdyq - saiasi baǧyt-baǧdary men taptyq pozisiiasy üilespegen, bıraq halqy üşın baryn sala qyzmet ıstegısı kelgen ziialylar mūny tüsındı. Revoliusiia alasapyranynda barrikadanyŋ ekı jaǧynda tūrǧan S.Seifullin men M.Jūmabaevtyŋ 1929-1931 jyldardaǧy repressiiadan keiın, 1931-1933 jyldarǧy aştyqtan keiın bır-bırın ızdeuı, syrt közden jasyryn kezdesuı tereŋ nysandyq mänı bar oqiǧa ǧoi. Bıraq bır jeŋnen qol, bır jaǧadan bas şyǧaryp ūiysuǧa, ūiymdasuǧa mümkındık bar mezgıl ötıp ketken edı. Öz yrqy özınen ketken ziialylarymyzdyŋ taǧdyry Ortalyqta qaldy. Būdan keiın de ūlt ziialylaryna Mäskeudıŋ ūstanǧan saiasaty men praktikasy 1991 jyldyŋ 16 jeltoqsanyna deiın aitarlyqtai özgere qoiǧan joq. Bükıl keŋester elı boiynşa alsaq, Stalinnen Gorbachevke deiın, Qazaqstanda Mirzoiannan Kolbinge deiın mamandardy daiarlau men paidalanu, olardyŋ äleumettık-käsıbi jäne mädeni-imandyq kelbetın qalyptastyru, dünietanymdyq nemese şyǧarmaşylyq erekşelıkterımen eseptesu - bärı-bärı, ärısı jalpy adamzattyq, berısı ūlttyq ūstanymdarǧa emes, partiialyq, taptyq, tüptep kelgende şovinistık maqsatqa baǧyndyryldy. Şovinistık imperiialyq öktemdık «iadrolyq şoqpar» qolǧa tigen soŋ müldem jügensız kettı. Semeide atom qaruyn synaityn poligon salǧanda, tyŋ jerlerdı igeruge şeşım qabyldaǧanda, Orta Aziia äskeri okrugın qūrǧanda qazaq ziialysymen aqyldasqan, sanasqan eşkım bolmady. Respublikadaǧy önerkäsıp oryndarynyŋ 93 paiyzy Ortalyqtan basqarylǧan jyldarda da ūlt namysyna tigen Mäskeudegıler aiylyn jimady. Hruşevtıŋ, Brejnevtıŋ, Gorbachevtıŋ qoldauyna arqa süiegen ülkendı-kışılı basşylar Qazaqstanda otyryp, qazaq ziialylary men mamandaryna mūryn şüiırıp qaraityn astamşylyqqa bardy. Eŋ keremetı - osy jymysqy saiasat asqan şeberlıkpen bürkemelendı. Bırer aiǧaq keltıre keteiık.
1928 jyly Qazaq elınde alǧaşqy joǧary oqu orny paida boldy da, keiınde olardyŋ sany üzdıksız molaiyp otyrdy. Kümän joq, mūnda ūlt ziialylarynyŋ basym bölıgı daiarlandy. Bıraq uaqyt öte kele ūlttyq sana-sezım ösken saiyn, ǧylym men tehnikanyŋ adymy arşyndai tüsken kezeŋde aiaqqa tūsau bolǧan kereǧar ürdıs te baiqala berdı. Ötken ǧasyrdyŋ 60-jyldarynyŋ aiaǧyna deiın qazaqstandyq joǧary mekteptegı studentterdıŋ köpşılıgın qazaq ūl-qyzdary emes, slavian tektester qūrady. Jaǧdai 70-jyldary ǧana özgerdı. Bıraq oqu üderısı köbınese orys tılınde jürıp jatty, iaǧni bolaşaq ziialylardyŋ sanasy, tılı, mınez -qūlqy basqa ūlttyq negızde örıldı. Söitıp, orys tılınde söileitın «mäŋgürtter» men qazaq tılınde söileitın «mämbetter» degen mäsele tuyp, ony tıptı qala men auyldyŋ arasyndaǧy qaişylyq därejesınde tüsındırgısı kelgender tabyldy. Qaişylyq tälım-tärbieden tuyndaǧan dünietanymdyq aiyrmaşylyqta jatqany eskerılmedı. Mūnyŋ syrtynda respublika universitetterı men instituttary joǧary tehnologiialy mamandyqtardy Mäskeu, Leningrad, Novosibirsk enşısıne qaldyryp, özderı negızınen mektepke jäne agrarlyq ekonomikaǧa maman daiarlady. Mädeniet pen önerge joǧary bılıktı mamandar daiarlau meilınşe mardymsyz jürdı. Qazaqstanda qazaq jastarynan mämıleger, äskeri mamandar, ǧaryşkerler daiarlau ısı Mäskeudegı «kösemderdıŋ» qaperıne de kırmedı. Oqu-materialdyq baza da zamana talabyna sai kelmeitın. Aitalyq, täuelsızdık jyldarynda L.N. Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetınıŋ bas äkımşılık ǧimaratyn saluǧa ekı jyl ǧana uaqyt ketse, keŋestık Qazaqstan basşylary Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınıŋ jaŋa keşenın saludy bastauǧa rūqsat alu üşın tabany kürektei 15 jyl qairat qylǧan edı, Qaraǧandyda ekınşı universitet aşuǧa Mäskeudıŋ rūqsatyn 10 jyl kütuge tura keldı. Al mūnyŋ astarynda, saiasi teŋsızdıkke qosa, mädeniet salasyna sarqyndy ūstanymmen qarjy bölu jatqan edı. Sarqyndy qarjylandyru 50-şı jyldardyŋ ortasynda-aq oryn tepken bolatyn. Sebebı, jeke basqa tabynudy äşkereleumen tegın jūmys küşı retınde paidalanylǧan milliondaǧan tūtqyndar bostandyqqa şyǧaryldy, jantalasa qarulanu däuırı keldı, sosialistık elder men ūlt-azattyq qozǧalysyn qoldauǧa qyruar qarjy jūmsaldy. Mūnşama şyǧynǧa tötep bere almaǧan keŋestık ekstensivtı ekonomika mädeniettı qarjylandyrudy sarqyndy negızge köşırudı düniege äkeldı. 1940 jyly respublika biudjetınen aǧartu ısıne jūmsalǧan qarjy şyǧystyŋ 40 paiyzyn qūrasa, 1955 jyly ol 19 paiyzǧa da jetpedı. Bılım, ǧylym, mädeniet mekemelerındegı jabdyqtar men qūraldar jaŋartylmai, tozǧan üstıne toza berdı.
Osy tūjyrymdardy Qazaqstanda auylşaruaşylyq mamandaryn daiarlau tarihynyŋ 1946-1965 jyldary jinaqtalǧan täjıribesınde körsete keteiık. Auylşaruaşylyq intelligensiiasy dep agrarlyq ekonomikada kürdelılıgı jäne mazmūny ärqily oi eŋbegımen ainalysqan mamandar tobyn aitamyz. Ǧylymi ädebietterde būlardy «öndırıstık», «öndırıstık-tehnikalyq», «auylşaruaşylyǧynyŋ öndırıstık-tehnikalyq intelligensiiasy» dep te atai beredı.
1946-1965 jyldary respublikada auylşaruaşylyq mamandaryn daiarlaityn joǧary jäne arnaiy orta oqu oryndarynyŋ auqymdy jüiesı ornyǧyp, agrarlyq ekonomikany bılıktı qyzmetkerlermen qamtamasyz etu mäselesı negızınen şeşılgen bolatyn. Ärine, oŋtaily ılgerıleuler özdıgınen kele qalǧan joq. Qarajattyŋ tapşylyǧy, okytuşy-professor kadrlarynyŋ jetıspeuşılıgı, intelligensiiaǧa karsy repressiialar, totalitarizmnıŋ ideologiialyq öktemdıgı - bärı bılıktı mamandar daiarlauǧa ziianyn tigızumen boldy. Tört jylǧa sozylǧan soǧys ta auyl-selolardaǧy mamandar qataryn siretıp jıberdı. Naqtyraq aitsaq, 1945 jyly agrarlyq sektorda eŋbek etıp jatqan joǧary jäne orta auylşaruaşylyq bılımdı mamandar sany 4 myŋnan säl ǧana asatyn. Eger tap osy jyly respublikada 7 myŋnan astam kolhoz, sovhoz jäne maşina-traktor stansasynyŋ bolǧanyn eskersek, är şaruaşylyqqa bır diplomdy mamannan kelmegenın baiqau qiyn emes.
Bılıktı mamandar tapşylyǧy jäne olarǧa sūranymnyŋ ūdaiy ösuı instituttar men tehnikumdardy köptep aşudy talap ettı. 1951 jyly Semei mal därıgerlık, 1958 jyly Aqmola auylşaruaşylyq, 1963 jyly Batys Qazaqstan auylşaruaşylyq, Jambyl gidromeliorasiialyq-qūrylys instituttary şaŋyraq köterdı. 1946 jyldyŋ basynda respublikalyq jer şaruaşylyǧy narkomaty jüiesınde 17 arnaiy orta oqu orny bolsa, olardyŋ sany 20 jyl ötkende 31-ge jetıp, onda 33,4 myŋ student oqyp jatty.
Auylşaruaşylyq oqu oryndarynyŋ damuyn zerttei otyryp, üş ürdıstı köre alamyz. Bırınşıden, olardyŋ sandyq ösuı daiarlaityn mamandyq türlerınıŋ de keŋeiuımen qatar jürdı. Eger 20-jyldary auyl şaruaşylyq oqu oryndary 2-3 mamandyq boiynşa maman daiarlasa, 30-jyldary ol 8-ge, tyŋ igeru qarsaŋynda 13-ke, al 60-jyldar basynda 15-ke jettı. Ekınşıden, auylşaruaşylyq oqu oryndary qalalarda ǧana emes, auyl-selolyq jerlerde jiı aşylyp jatty. 50-jyldardyŋ basynda respublikamyzdaǧy 28 auylşaruaşylyq orta oqu oryndarynyŋ 12-sı auyl-selolyq eldı mekende ornalassa, 60-jyldardyŋ basynda 29-nyŋ 17-sı auyl-selolarda jūmys ıstep tūrdy. Bızdıŋşe, būl - äbden qūptauǧa tūrarlyq qūbylys. Öitkenı, auylşaruaşylyq instituttary men tehnikumdarynda negızınen kolhoz-sovhozdardan kelgen jastar oqityn, mūnyŋ syrtynda olar öndırısten qol üzbei oquǧa mümkındık aldy.
Üşınşıden, oqu oryndary aimaqtyq tūrǧydan alǧanda aitarlyqtai üilesımdı ornalasty. Qazaqstannyŋ kez-kelgen aimaǧyndaǧy maman kadrlarǧa degen sūranysty qamtamasyz etuge beiımdelıp aşyldy. Mäselen, 1930 jyly qūrylǧan Qarqaraly mal därıgerlık tehnikumy 30 jyl ışınde 900-ge juyq maman şyǧarsa, Petropavl qalasynda ornalasqan auyl şaruaşylyǧyn mehanikalandyru tehnikumy osy merzım ışınde 5 myŋ maman daiarlapty, al 1929 jyly şaŋyraq kötergen Qaplanbek maldärıgerlık tehnikumy 2,6 myŋ mamanǧa joldama bergen eken. Tehnikumdar men instituttardyŋ territoriialyq-aimaqtyq oŋtaily ornalasuy auyl şaruaşylyq mamandarynyŋ şoǧyrlanuyna da igı äser ettı. Aiǧaqtardy söileter bolsaq, 1959 jyly 1,9 mln selolyq tūrǧyny bar oŋtüstık aimaqta (Almaty, Jambyl, Qyzylorda, Taldyqorǧan, Şymkent oblystary) joǧary jäne orta arnaiy bılımı bar 59 myŋ adam auyl-selolarda tūryp jatsa, osynşa halqy bar soltüstık aimaqta (Kökşetau, Qostanai, Pavlodar, Soltüstık Qazaqstan, Aqmola oblystary) 63 myŋ diplomdy maman selo intelligensiiasynyŋ aldyŋǧy qatarly tobyn qūrady. Auyl-selo tūrǧyndarynyŋ sany būdan 3 ese kem batys jäne şyǧys aimaqtarynda diplomdy mamandar 19-20 myŋnan aspady.
Auyl şaruaşylyq mamandarynyŋ soǧystan keiıngı jyldardaǧy tapşylyǧy olardy daiarlaudyŋ dästürlı joly - instituttar men tehnikumdardy aşumen qatar qysqa merzımdı oqu oryndaryn ūiymdastyrudy talap ettı. Tek 1950-1954 jyldar aiasynda üş jyldyq agronomdyq mektepterdı 627 adam bıtırıp şyǧyp, olarǧa kışı agronom ataǧy berıldı. 1949-1956 jyldary ekı jäne üş jyldyq orta auylşaruaşylyq mektepterın 2894 adam tämämdady. Būlar negızınen kolhoz töraǧasy qyzmetıne daiarlanǧan bolatyn. Joǧary jäne orta auylşaruaşylyq oqu oryndary janynan 6 ailyq nemese bır jyldyq kurstar ūiymdastyrylyp, mūnda öndırıstık-tehnikalyq mamandar bılıktılıgın köterdı.
Soǧystan keiıngı jyldary Qazaqstan üşın ūlttyq mamandar daiarlau, qazaq qyz-kelınşekterıne jalpyǧa bırdei orta nemese käsıbi bılım beru airyqşa maŋyzǧa ie saiasi-mädeni mındet bolatyn. Öitkenı, sosialistık qūrylystyŋ alǧaşqy 20-25 jyly ışınde būl mäselenı tüpkılıktı şeşu mümkın bolmady. Bırınşıden, uaqyt az edı. Ekınşıden, soǧystar men quǧyn-sürgınder azdy-köptı ılgerıleulerdı joqqa şyǧaryp otyrdy. Üşınşıden, Qazaqstan topyraǧyndaǧy tūŋǧyş institut 1928 jyly şaŋyraq kötergenın eskersek, soǧysqa deiıngı besjyldyqtar ışınde ūlttyq intelligensiiany qalyptastyru eş mümkın bolmaǧanyn ūǧynu qiyn emes.
Mıne, osy sebepterden de beibıt qūrylysqa köşken respublikanyŋ bar salasynda - ekonomikada, mädeniette, äleumettık-tūrmystyq salada mamandar tapşylyǧy, onyŋ ışınde ūlttyq kadrlar azdyǧy qatty sezıldı. 1951 jyly halyq şaruaşylyǧy bılıktı mamandarmen 47,5 paiyzǧa ǧana qamtamasyz etılgen eken, auyl şaruaşylyǧyna joǧary bılımdı 8 myŋ, orta arnaiy bılımdı 8,2 myŋ maman jetıspeitın. 50-jyldardyŋ ekınşı jartysynda da jaǧdai oŋalyp kete qoiǧan joq: respublikaǧa 117 myŋ joǧary bılımdı maman kerek bolsa, bary 65,2 myŋ ǧana edı, iaǧni 55,8 paiyzǧa ǧana qamtamasyz etılgen.
Ūlttyq maman daiarlau mäselesı kürdelı de qarama-qaişy ürdıspen şeşılgenın teoriialyq-metodologiialyq tūrǧydan däiekteudıŋ maŋyzy zor. Basqaru tızgının qolyna alǧan partiia men Mäskeu qabyldaǧan şeşımderde, saiasi-ideologiialyq qūjattarda ūlt mäselesı, ūlttyq kadrlar daiarlaudyŋ özektılıgı töŋıregınde ädıl de optimizmge toly qaǧidalar az bolǧan joq. Olar jergılıktı basşylyq deŋgeiınde de qaitalanyp jatty. Al naqty ömırde ıs pen söz qabysa bermedı. Qazaqstanda, aitalyq, soǧystan keiıngı jyldary instituttar men tehnikumdar köptep aşylyp jatqanmen olarda oqityn studentter arasynda qazaq jastarynyŋ ülesı öte baiau östı. 1949-1950 oqu jylynda respublika joǧary oqu oryndarynda oqityn studentter ışınde qazaqtar ülesı 36%, arnaiy orta oqu oryndarynda 23% ǧana bolatyn. Eger 1946 jyly Qazaq auyl şaruaşylyǧy instituty studentterınıŋ 26%-y qazaq bolsa, arada on jyl ötkende ol 38,6%-ǧa ǧana köterıldı. Almaty zootehnikalyq-maldärıgerlık institutynda 9%-dan 48,4%-ǧa jettı. 1956 jyly Semei zootehnikalyq-maldärıgerlık institutynda oqityndardyŋ 40,7%-y qazaqtar edı. 1965-66 oqu jylynda respublika joǧary oqu oryndary studentterınıŋ 22%-y, arnaiy orta oqu oryndary studentterınıŋ 38%-y qazaq jastary bolatyn. Sol jyldarda kez-kelgen qazaq auylynan şyqqan studenttıŋ bedelı de, oǧan degen auyldastarynyŋ senımı de öte joǧary edı.
Qazaq studentterınıŋ ülesın baiau ösırgen sebepter mynadai: bırınşıden, Qazaqstan halqy syrttan keluşıler esebınen köbeiıp, osy jerdıŋ baiyrǧy tūrǧyndarynyŋ ülesı kemıgen üstıne kemi berdı. 1926 jyly respublikada 3,6 mln. qazaq ömır sürıp, barşa tūrǧyndardyŋ 58,5%-yn qūrasa, 1959 jyly qazaqtyŋ sany 2,8 mln. şamasynda ǧana bolyp, ülesı 30 %-ǧa deiın qūldyrady. Esesıne 1926-1959-jyldar aralyǧynda orystardyŋ sany 1,3 mln.-nan 4 mln.-ǧa deiın köbeiıp, üles salmaǧy 20,6%-dan 42,7%-ǧa jettı. Nemıster, belorustar, tatarlar, koreiler sany kürt östı. Özbekterdıŋ azyn-aulaq öskenı baiqaldy. Üles salmaǧy kemu üstındegı qazaq halqynyŋ jastary student qatarynda köpşılık qūrai qoiuy qiyn ǧoi. Qazaq studentterınıŋ ülesı, äsırese, tehnikalyq oqu oryndary men qazaq tūrǧyndary az oblystarda mardymsyz boldy. Qazaǧy qalyŋ öŋırdegı Şymkent qūrylys materialdarynyŋ tehnologiiasy institutynda 50-jyldardyŋ aiaǧyna deiın qazaq jastarynyŋ ülesı 30 %-dan asqan emes. Būl azdaiyn respublikadaǧy barlyq tehnikalyq joǧary oqu oryndary keŋes ökımetınıŋ alǧaşqy 40 jylynda nebärı 929 injener-qazaq daiarlap şyqqan eken. 1947 jyly Petropavlov auyl şaruaşylyq tehnikumynda qazaqtar studentterdıŋ 48%-yn, Qazaly zootehnikalyq-maldärıgerlık tehnikumynda 55%-yn qūrapty. 50-jyldardyŋ aiaǧynda da osy ahual saqtalyp qala berdı. 1957 jyly, mäselen, Qazaqstan auyl şaruaşylyǧy ministrlıgıne qaraityn arnaiy orta oqu oryndarynda 18,2 myŋ adam oqysa, olardyŋ 6,4 myŋy ǧana qazaqtar edı (35%), al orys studentterınıŋ sany 8,9 myŋ, iaǧni 49% bolatyn.
Studentterdıŋ ūlttyq qūramy daiarlanǧan mamandardyŋ da sanyna säikes keldı. Aitalyq, soǧystan keiıngı 12 jyl aiasynda Qazaqstan joǧary oqu oryndaryn 43,5 myŋ maman aiaqtady, al solardyŋ 16,5 myŋy ǧana (38%) qazaq ūltynyŋ ökılı edı. Aqmola zootehnikalyq-maldärıgerlık tehnikumy 1954-1957-jyldar aralyǧynda 334 maman şyǧarsa, arasynda 68 ǧana qazaq jastary bartyn, Qyzylorda gidromeliorasiia tehnikumy 1949-1956 jyldar aiasynda tiısınşe 475 jäne 164, Semei auyl şaruaşylyǧyn mehanizasiialau tehnikumy 1950-1967 jyldary - 433 jäne 42, Öskemen auyl şaruaşylyq tehnikumy 1948-1967 jyldary - 744 jäne 65 mamannan bergen eken.
Soǧystan keiıngı jyldary qazaq jastaryn instituttar men tehnikumdarǧa tartu jūmystary naşar jürgızıldı desek, aqiqattan attaǧandyq bolady. I kursqa qabyldau emtihandarynyŋ qorytyndysy jyl saiyn Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq Komitetınıŋ Biurosynda qaralyp jatatyn, qazaq jastaryn student qataryna qabyldau men maman retınde daiarlap şyǧarudyŋ josparlary jasalatyn, qazaq mektepterın bıtırgen qyzdar men balalar esepke alynyp, joǧary mektep ökılderı olardy äŋgımege tartyp, student boluǧa ügıtteitın, gazetter men jurnaldar da būl ısten tys qalmaityn.
Bıraq bolaşaq mamandar arasyndaǧy qazaq jastarynyŋ ülesı baiau östı. Būǧan tejeuış bolǧan jäne bır ırgelı sebep halyqtyŋ auyr äleumettık-tūrmystyq jaǧdaiy dep bıluımız kerek. Qalt-qūlt etıp äreŋ künın körıp otyrǧan otbasy qai balasyn oquǧa jıbere qoisyn. Al qalaǧa oquǧa tüsken, bıraq jataqhanamen qamtamasyz etılmegen jasty kım asyrai alady.
Bolaşaq mamandardyŋ bılıktılıgı oqu oryndaryndaǧy professor-oqytuşylar sapasyna qarai anyqtalatyny ejelden belgılı. Būl tūrǧydan kelgende de jaǧdai baiau oŋaldy. 1952-53 oqu jylynda auylşaruaşylyǧy ministrlıgıne qaraityn 28 tehnikumda 616 oqytuşy qyzmet etken. Olardyŋ jartysynan köbınde ǧana (473 adam) joǧary därejelı bılım bolsa, ärbır onynşysynda orta därejelı ǧana bılım bar eken. Ǧylym doktory nemese kandidaty mülde bolmaǧan. Basqa oqu oryndaryndaǧy jaǧdai osydan ozyp kete qoiǧan joq. 50-jyldardyŋ basynda respublika joǧary oqu oryndarynda jūmys ıstegen 1668 oqytuşynyŋ 100-ı ǧana professor, 324-ı assistent edı, ǧylym doktory 70 bolsa, ǧylym kandidattarynyŋ sany 300-den asty. Salystyru artyqtyq etpes: soǧys bıtken 1945 jyly Timiriazev atyndaǧy auyl şaruaşylyq akademiiasynda 65 professor eŋbek etıptı. Qazaqstandaǧy eŋ ırı oqu oryndary qataryna jatatyn Almaty zootehnikalyq-maldärıgerlık institutynda 1949 jyly 15 ǧylym doktory, 33 ǧylym kandidaty, Qazaq auylşaruaşylyq institutynda 1950-ı jyly 8 professor jäne ǧylym doktory, 36 dosent pen ǧylym kandidaty ǧana jūmys ıstedı. 50-jyldardyŋ aiaǧyna qarai osynau ekı institutta 26 ǧylym doktory men 145 ǧylym kandidaty bar edı. 1961 jyly Qazaq auylşaruaşylyq institutyndaǧy 281 oqytuşynyŋ 13-ı ǧylym doktory, professor, 69-y ǧylym kandidaty, dosent, 199-y ǧylymi ataq-därejesız bolsa, Almaty zootehnikalyq-maldärıgerlık institutynda tiısınşe 193, 13, 78 jäne 102, Selinograd auylşaruaşylyq institutynda 81, 1, 16 jäne 64, Semei zootehnikalyq-maldärıgerlık institutynda 115, 1, 27 jäne 86 edı. Osy tört joǧary oqu ornynda 670 oqytuşynyŋ 28-ı ǧylym doktory, professor, 190-y ǧylym kandidaty, dosent, 451-ı, iaǧni 67 paiyzy ǧylymi ataq-därejesız boldy. 1966 jyly Qazaqstanda auylşaruaşylyq jäne maldärıgerlık ǧylymdarymen ainalysqan 2320 ǧalymnyŋ ışınde 518 ǧana ǧylym doktory men kandidaty bar eken.
Ärine, būdan auylşaruaşylyǧy ǧylymy meşel qalǧan degen qorytyndy şyqpaidy. N.O. Bazanova, F.M. Mūhamedǧaliev, V.A. Balmont, T.F. Tavildarova, İ.Iа. Kleinbok, A.İ. Baraev, t.b. aşqan jaŋalyqtar älemdık därejede qoldau tapqany aqiqat. Äitkenmen joǧary oqu oryndaryndaǧy ǧylymi kadrlar äleuetı uaqyt talabynan tömen tūrǧany basy aşyq mäsele. Jaǧdai keiıngı jyldary da köp özgergen joq. Sandyq ösuge sapalyq nyǧaiuy sai kelmedı. Būl ürdıs 70-jyldarda da saqtala berdı. Tıptı 80-jyldardyŋ ortasynda da Qazaqstan joǧary oqu oryndaryndaǧy professor-oqytuşylar qūramynyŋ jartysynan astamynda ǧylymi därejeler men ataqtar joq bolatyn. Al ǧylym doktorlary men professorlardyŋ ülesı ekı paiyzdan aspady. Almaty zootehnikalyq-maldärıgerlık institutynda ärbır üşınşı oqytuşy ǧylymi ataq - därejege ie bolmasa, Qazaq auylşaruaşylyq institutynda būlar oqytuşylar qauymynyŋ jartysynan köbın qūrady.
Soǧystan keiıngı şirek ǧasyr boiynda auylşaruaşylyǧy öndırısınıŋ bılıktı mamandarǧa sūranysyn Qazaqstan joǧary jäne orta arnaiy oqu oryndary qanaǧattandyra almady. 1963 jyly respublikamyzdyŋ auylşaruaşylyq oqu oryndarynda daiarlanǧan mamandar sūranystyŋ 18-20 paiyzyn ǧana qanaǧattandyrsa, basqa ūlt respublikalarynan jıberılgen agrarlyq ekonomika mamandary esebınen qajettılık 45-50 paiyzǧa ǧana öteletın edı. Äsırese, tehnik-mehanikter, ekonomister, buhgalterler, qūrylys mamandary, auylşaruaşylyq önımderın öŋdeu tehnologiiasy men saqtau mamandary jetıspeitın. Sondyqtan KSRO-nyŋ tüpkır-tüpkırınen oqu bıtırgen jas mamandar Qazaqstannyŋ auyl şaruaşylyǧyna joldamamen kelıp jatty. Mamandyǧy boiynşa jūmys ıstemei, halyq şaruaşylyǧynyŋ basqa salalarynda jürgen agronomdardy, zootehnikterdı, mal därıgerlerın, injener-tehnikterdı agrarlyq ekonomikaǧa qaitaru nauqany da dürkın-dürkın ötıp, kolhoz, sovhoz öndırısı bılıktı mamandarmen tolyǧyp otyrdy.
Oqu oryndaryndaǧy jaǧdai osylai qalyptasqandyqtan Qazaqstan ziialylarynyŋ, äsırese qazaq ziialylarynyŋ äleumettık qauym retınde pısıp-jetıluı ūzaqqa sozylyp kettı. Keŋes ökımetınıŋ ornaǧanyna 40 jyl tolǧannan keiın de qyzmetker men mamandardyŋ basym bölıgı (1959 jyly - 56%) arnaiy bılımı joq praktikter edı. Būǧan üzdıksız quǧyn-sürgınnıŋ, alapat aştyqtyŋ, 1941-1945 jyldarǧy soǧystyŋ zardabyn qossaq, keŋestık qazaq ziialylarynyŋ qalyptasuy 60-jyldardyŋ aiaǧy men 70-jyldardyŋ basyna döp keledı dep tüiındeuımızge bolady. Öitkenı, tap osy tūsta ǧana qyzmetkerler men mamandardyŋ köpşılıgı arnaiy bılımı bar adamdardan jasaqtaldy. Ekınşıden, jūmys ıstep jatqan ärbır törtınşı qazaq oi eŋbegı salasyna şoǧyrlandy. Degenmen, ǧylymi jäne şyǧarmaşylyq intelligensiia negızınen Almaty qalasyna jinaldy. Būl da olardyŋ jaiyla ösıp-önuıne, pärmendı küşke ainaluyna tejeu bolmai tūrmady. Eŋ bastysy, 70-jyldary qazaq ziialylarynyŋ käsıbi kemeldıgı saiasi-etnikalyq tūrǧydan da tolysqanyn paş etetın üş oqiǧa oryn aldy: 1. Respublika basşysy D. Qonaev KOKP Ortalyq komitetı saiasi biurosynyŋ müşelerı qataryna kırdı (KSRO-dai alpauyt derjavada būryn-soŋdy mūndai saiasi biıkke köterılgen qazaq bolǧan emes). 2.Türkı tektes oqyrmandardy dür sılkındırgen eŋbek - O.Süleimenovtyŋ «AziIа» kıtaby jaryq kördı (avtorǧa qarsy nauqandy KOKP OK hatşysy M.A. Suslovtyŋ qolǧa aluy ǧylymi aqiqatty qorǧauda emes, saiasi esepte jatyr). 3. 1979 jylǧy Selinograd oqiǧasy. Milliondaǧan tyŋgerler kelgende, ūlt liderı J.Şaiahmetovty jat jerlık P.K. Ponomarenkomen auystyrǧanda, Özbekstanǧa oŋtüstıkten jer bölıp bergende ünsız qalǧan qazaq nemıs avtonomiiasyn qūrudy eldıŋ tūtastyǧyna töngen qauıp retınde qabyldady. Partiianyŋ ūlt saiasatyndaǧy öktemdıgıne narazylyǧyn bıldırgen basqa da bas köteruler, narazylyqtar oryn ala berdı. Mäselen, «Jas tūlpar» ūiymynyŋ qyzmetın, Hasen Qojahmettıŋ quǧyn-sürgınge ūşyrauyn ziialylar tarihynyŋ maŋyzdy sätı degen jön. Osynyŋ bärın ışıne bügıp kelgen Mäskeu 1986 jyldyŋ jeltoqsanynda özınıŋ bet perdesın aşyp saldy. Qysqasy keŋestık jyldardy qazaq ziialylary tarihynyŋ üşınşı däuırı desek qatelespeimız.
Keŋestık qazaq ziialysynyŋ sapaly jaŋa küş retınde jarty ǧasyrdan astam uaqyt öte kele qalyptasuyna älemdık örkeniettegı ılgerıleuler, respublikanyŋ ekonomikadaǧy, ädebiet pen önerdegı, ǧylym men tehnikadaǧy tabystary tıkelei äser ettı. Q.Sätbaevtyŋ, M.Äuezovtıŋ, İ.Esenberlinnıŋ, Ş.Qaldaiaqovtyŋ, K.Baiseiıtovanyŋ, A.Jūbanovtyŋ, J.Moldaǧalievtıŋ, Ǧ.Müsırepovtıŋ, B.Momyşūlynyŋ, N.Aldabergenovtyŋ, Ş.Aimanovtyŋ, Ä. Marǧūlannyŋ taǧy basqalardyŋ şyǧarmalary men jeŋısterı sanany aşyp, tanymdy tereŋdettı, ūltjandy namys otyn jaqty, ūrpaqqa önege boldy.
Dei tūrǧanmen, ūlt ziialylarynyŋ boiynda, äleumettık praktikasynda jaǧymsyz qylyqtar men tendensiialar saqtalyp qala berdı. Eskı «auruǧa» ataqqūmarlyq, taqqūmarlyq, maskünemdık, ymyraşyldyq tärızdılerı qosyldy. 60-80 jyldary qazaq mektepterınıŋ, ana tılınıŋ, būqaralyq aqparat qūraldarynyŋ, oqulyqtardyŋ müşkıl halge ūşyrauyna belgılı därejede ūlt ziialylary jauapty. Keŋes däuırındegı qazaq ziialysyn tityqtatqan auyr dert kedeişılık edı. Qaladaǧylary päterge jarymady, auyldaǧylary tatymdy enbekaqyǧa jete almai, qūryqqa syryq jalǧap kün körumen boldy. Bai ölkenı şikızat közıne ainaldyryp, sülıktei sorǧan derjava tūtas bır halyqtyŋ ziialylaryn tas qamauda ūstaǧany bylai tūrsyn, tūrmystaǧy tarşylyqpen oi-sanasyn asqaraly ısterge būrǧyzbai, as üi men jan baǧudyŋ äuresıne şıderlep tastady. Tüptep kelgende, 1929-1933, 1937 jyldarǧy zobalaŋ ūlttyŋ intellektualdyq äleuetıne qanşa zardap äkelse, ǧylymi-tehnikalyq progress zamanyndaǧy kedeişılık quǧyn-sürgınnıŋ ūzaqqa sozylǧan ekınşı nūsqasy edı. Mūnyŋ bärı ız-tüzsız ketpedı. Bügınde Baiqoŋyrdy, ırı ken oryndary men zauyttardy şeteldık investorlarǧa jalǧa beruımızdın sebebı, bırınşıden, qarajatymyzdyŋ tapşylyǧynan bolsa, ekınşıden, ıstı jaŋaşa jürgızıp ketuge daiar mamandarymyzdyŋ joqtyǧynan ekenın moiyndauymyz kerek.
Keŋestık däuırdegı qazaq ziialylarynyŋ tarihy men taǧdyryn qozǧaǧanda ǧylymi-praktikalyq şeşımın tappaǧan eŋ kürdelı mäsele retınde saiasi-memlekettık basqaruşylar men qūqyq qorǧau mamandary jaily metodologiialyq ūstanymdy anyqtau kerek.
Mäselege barmas būryn «intelligensiia», «ziialylar», «mamandar» degen ūǧym-terminderdıŋ män-maǧynasyna qatysty metodologiialyq tūǧyrnamamyzdy aşyp alaiyq. Bügınde intelligensiia märtebesıne laiyq bolu üşın bılımdı nemese erkın käsıp ökılı bolu jetkılıksız. Keŋ qoldau tauyp otyrǧan qazırgı jalpy anyqtama boiynşa intelligensiia degenımız - oi eŋbegımen käsıbi türde ainalysuşy adamdar qauymy. Bıraq oi eŋbegı terminınıŋ mazmūndyq auqymy keŋ ǧoi. Şyǧarmalarymen älemdı täntı etken jazuşy da, qaramaǧyndaǧy dükende 10-15 qyzmetkerı bar meŋgeruşı de oi eŋbegımen ainalysady emes pe? Bızdıŋ oiymyzşa, intelligensiia äleumettık qauym retınde ziialylardan (intellektual, elita) jäne mamandardan tūrady. Ziialylar dep intellektualdyq ızdenısı arqyly tanym men praktikanyŋ jaŋa kökjiekterın aşqandardy atasaq, mamandarǧa är türlı deŋgeidegı oi eŋbegı mındetın tereŋ ızdenusız-aq, kezınde alǧan käsıbi bılımı auqymynda atqaruşylardy jatqyzuǧa bolady. Aitalyq, äigılı akademik Ä. Marǧūlan jarty ǧasyrǧa juyq Ş.Uälihanov atyndaǧy tarih, arheologiia jäne etnologiia institutynda aǧa ǧylymi qyzmetker, ärısı bölım meŋgeruşısı bolyp ıstedı, şoqantanudyŋ negızın qalady, köne tarih pen säulet önerınen, folklordan baǧa jetpes eŋbekter qaldyrdy. Al tap sol jyldary, tap sol institutta aǧa ǧylymi qyzmetker mındetın atqaryp, ǧylymda bolar-bolmas ız qaldyrǧandar az emes. Basqaşa aitqanda, Älekeŋ ziialy qauymnyŋ naq ortasynda tūrsa, aty atalmaǧan soŋǧy azamat mamandar qataryna jatady. İntellektual, elita dep qyzmetımen nemese şyǧarmaşylyǧymen tanymnyŋ, praktikanyŋ, progrestıŋ jaŋa qyr-syryn aşqan, kelesı baspaldaǧyna attauǧa negız qalaǧan oi eŋbegı adamdarynyŋ jüzden - jüirık, myŋnan - tūlpar şyqqan saŋlaqtaryn aitamyz. Eger Qazaqstannyŋ keŋes däuırındegı intelligensiiasynda intellektual topty kımder kūraidy degen saual qoiylsa, ädebiette Säken, Iliias, Beiımbet, Maǧjan, Mūhtar, Oljas, Mūqaǧali, ǧylymda Ahmet Baitūrsynov, Sanjar Asfendiarov, Qanyş Sätbaev, önerde Küläş Baiseiıtova, Mūqan Tölebaev, Ahmet Jūbanov, Şäken Aimanov, saiasatta Tūrar Rysqūlov, Dınmūhamed Qonaev, taǧy basqalar auyzǧa alynar edı. İntellektualdar tobynyŋ baǧasy, parqy men narqy sandyq körsetkıştermen ölşenbek emes. Qanyş Sätbaevtyŋ san-salaly bılımpazdyǧyn jetkızu üşın Mūhtar Äuezov: «Qanyş - bır özı bütın bır mekeme» dep aitqandai, intellektualdardyŋ ärqaisysy dünieden ötıp ketken, alda ösıp kele jatqan bırneşe ūrpaqtardyŋ jügın, mındetın iyǧymen köterıp keledı, solai bola da bermek.
Endı mamandar toby turaly mäselege köşelık. Būl topqa kıretınder, bırınşıden, meilınşe köp, ekınşıden, olar atqaruǧa tiıs oi eŋbegı joǧary mektepte oqumen alǧan belgılı bır käsıbi daiarlyqty talap etedı. Eŋbek bölınısınıŋ tereŋdeuımen mamandardyŋ qatary da, jıkteluı de arta bermek. Mäselen, jiyrmasynşy-otyzynşy jyldary mädeni-aǧartu mekemelerınde kıtaphanaşylar, klub üilerınıŋ meŋgeruşılerı ǧana boluşy edı. Endı körkemönerpazdar üiırmelerınıŋ jetekşılerı, avtoklub qyzmetkerlerı, basqa da mamandyqtar düniege keldı. Olar arnaiy oqu oryndarynda - konservatoriiada, öner instituttarynda, mädeniet uchilişelerınde däiektı daiarlandy. Önerkäsıp pen auylşaruaşylyǧy öndırısınde de osyndai ahual bar. Alpysynşy jyldary respublikanyŋ kolhoz-sovhoz öndırısınde 50 mamandyq pen käsıp türı bolsa, bügınde olardyŋ sany 160-tan asyp otyr.
İntellektualdardy qoldan jasau mümkın emes. Olardy uaqyt, ömır talaby düniege äkeledı. Al mamandardy belgılı merzım aiasynda daiarlap şyǧaruǧa bolady. 1931 jyly respublikanyŋ topyraǧy tūŋǧyş joǧary oqu orny - Qazaq pedagogika institutyn 59 jas maman bıtırıp şyqqan eken, 1940 jyly - 7,7 myŋ, 1950 jyly - 16,3 myŋ, 1960 jyly -30,6 myŋ, 1970 jyly - 75,5 myŋ, 1980 jyly - 108,9 myŋ maman, keiınde jylyna 120 myŋnan astam adam respublika unnversitetterı men instituttaryn, tehnikumdary men uchilişelerın tämämdady. Nätijesınde mamandardyŋ halyq şaruaşylyǧy salalarynda şoǧyrlanuy qauyrt ūlǧaidy. XX ǧasyrdyŋ ekınşı jartysyndaǧy Qazaqstannyŋ halyq şaruaşylyǧynda eŋbek etıp jürgen jūmysşylar men qyzmetkerler sany 8 esege juyq össe, joǧary jäne orta arnauly bılımı bar mamandar qatary 36 esege artypty. Ekonomika men mädeniettıŋ olar at salyspaityn salasy qalǧan joq.
İntellektualdar bırın-bırı qaitalamaidy, qaldyrǧan mūralaryn şatastyryp alu da mümkın emes. Al mamandardyŋ jönı basqalau. Kez-kelgen öndırıste, zauyt-fabrikada sol käsıporyn qūrylǧannan berı jüzdegen, tıptı myŋdaǧan injener, tehnik, mehanik eŋbek etkenı aqiqat. Bıraq olar artyna mäŋgı öşpestei keremet ız qaldyrǧan joq, qaldyruǧa mındettı emes te bolatyn. Olar qalyptasqan tehnologiialyq prosesterdı qadaǧalai qamtamasyz etuımen, öndırıstıŋ yrǧaqty jūmys ısteuıne öz ülesterın qosuymen käsıbi jäne azamattyq boryştaryn atqaryp otyrdy. Sonysymen ūjym qūrmetıne bölendı. Bıraq būdan mamandardyŋ bärı bır qalyptan şyqqandai, olardyŋ bolmysyn jalǧyz ǧana baǧamen sipattauǧa mümkındık bar degen qorytyndy tumasa kerek. Irı konstruktorlyq biurodaǧy önertapqyş, ızdengış injener men audandyk, bailanys torabyndaǧy oryndauşy, özıne ǧana tiıstı jümysty atqaruşy injenerdı egızdıŋ syŋaryndai dep kım aita alady? Eşkım de. Tıze berse, qatar qonǧan ekı käsıporyndaǧy injenerlerdıŋ käsıptık äreketındegı aiyrmaşylyq jer men köktei bolǧany ömırde kezdese beretın qūbylys.
İntellektualdardyŋ sandyq jäne sapalyq ılgerıleuın josparlau, aldyn-ala boljamdar qūru - utopiianyŋ ısı, önbeitın şarua. Al mamandardyŋ bılımi, territoriialyq, ūlttyq jäne basqa da ösıp-önu baǧdaryn kün ılgerı aiqyndap, nysanaly türde rettep otyruǧa bolady. Būǧan Qazaqstan tarihynan köptegen dälelder, aiǧaqtar bar. Būl jerde bızdıŋ aitpaǧymyz - ekı mäsele. Bırınşıden, mamandarǧa sūranysty aldyn-ala döp basyp tauyp, bolaşaq qajettılıkpen ūştastyra bılu - ılgerıge bastaityn quatty faktorlar qataryna jatsa, ekınşıden, būl - bolaşaq intellektualdardy tärbieleuge qalanǧan alǧaşqy kırpışterdıŋ bırı. «Alyp anadan tuady» degen emes pe. Endeşe intellektualdar da negızınen mamandar ortasynan şyǧady.
Sonymen, beinelep aitsaq, intelligensiia - şalqyǧan mūhit aidynyndaǧy mūztau bolsa, intellektualdar - osy mūztaudyŋ biık-biık şyŋdary, al mamandar - sol şyŋdarǧa tırek bop tūrǧan, bıraq su astyndaǧy bölıktei közge körıne bermeitın mūztaudyŋ eŋ qalyŋ, eŋ berık negızgı bölıgı. İntelligensiia-ışkı qūrylymy meilınşe kürdelı, dinamikalyq damu üstındegı adamdardyŋ ülken qauymy.
Sonymen, saiasi - memlekettık basqaruşylar men qūqyq qorǧau mamandary mäselesıne qaita oralsaq, būlar keŋestık däuırde Qazaqstan Kompartiiasynyŋ Ortalyq Komitetınde, ükımette, Joǧarǧy Keŋeste, ministrlıkterde, Bas prokuraturada, Memlekettık qauıpsızdık komitetınde, Ädılet ministrlıgınde şoǧyrlandy. Būlardyŋ qyzmetke taǧaiyndaluy, mındetterı, ne ıstep, ne qoiatyny Mäskeude şeşıletın bolǧandyqtan jäne ortalyq ornatqan qasaŋ qalyptan şyǧuǧa eşqandai mūrsat berılmegendıkten (22 jyl Qazaqstandy basqarǧan D.Qonaevty Mäskeuden kelgen ortaŋqol ǧana hatşy 18 minut ışınde qyzmetten bosatyp jıbergen joq pa) bolşevikter bilegen Qazaqstanda saiasi-memlekettık basqaruşylar men qūqyq qorǧau mamandary qaǧaz jüzınde bolǧany ras ta, ıs jüzınde tolyq qalyptasa almady. Qazaqstandaǧy saiasi-memlekettık basqaruşylardyŋ pūşaiman halyn kezınde M.Şoqai aiausyz aşyp bergen bolatyn. İntelligensiianyŋ atalǧan ekı toby ıs jüzınde qalyptaspady degen tūjyrymǧa toqtaǧanda, bız olar taban tırep tūrǧan negızder - sosialistık ekonomika, markstık-lenindık ideologiia, keŋestık zaŋdylyq - utopiia bolyp şyqqanyn da eskerdık. Kadr saiasatynda ruşyldyq, jüzge bölınuşılık tärızdı bylyq-şylyqqa boi aldyrǧandar da osylar. Syiynǧanynan süiengenın myqty sanaityndar qaşanda lai sudan balyq aulauǧa şeber keledı.
Qoǧamda bos keŋıstık bolmaidy eken. Dästürlı qazaq memlekettıgınen berı üzılmei kelgen saiasi elita otarlau däuırınde handyq basqaru jüiesın joiumen tarih sahnasynan tüsıp qalǧandai körınıp edı. Al XX ǧasyr basyndaǧy Reseide liberaldyq kozǧalystyŋ jandanuymen ol Alaş basşylarynyŋ Dumadaǧy, qoǧamdyq-saiasi ūiymdardaǧy belsendı qyzmetımen sapaly jaŋa küide bas köterdı. Ökınışke orai, ǧūmyry ūzaqqa sozylmady. Bolşevizm tūsynda saiasi elitanyŋ ornyna Mäskeu maqūldaǧan kommunistık-komformistık piǧyldaǧy joǧary lauazymdy basşylar jaiǧasty. Eŋ bastysy - būlardyŋ arasyndaǧy aiyrmaşylyq jer men köktei bolatyn. Eger dästürlı saiasi elita men XX ǧasyr basyndaǧy demokratiialyq saiasi elita halyq müddesın bıldırıp, soǧan qyzmet ıstese, keŋestık saiasi-basqaruşy ūlt intelligensiiasy totalitarizmnıŋ kadrlyq sūryptauy men öktemdıgınen jünı jyǧylyp, jaqyn men alysty, özınıkı men özgenıkın aiyra almaityn, Mäskeudıŋ jetegındegı baǧynyştylardan qūraldy. Ärine, būlardyŋ arasynan da Smaǧūl Säduaqasovtai, Tūrar Rysqūlovtai, Jūmabek Täşenovtei bıren-saran tūlǧalar kezdesıp qalatyn. Myŋmen jalǧyz alysqan būlar bügınde Otan tarihynan laiyqty oryn aldy. Bıraq qanşa batyr bolǧanmen jalǧyzdy jauǧa qoiu beker eken. Ortalyqtyŋ pärmenımen janbai jatyp söndı, tūnşyqtyryldy.
Şyn maǧynasyndaǧy saiasi elitasy bar qoǧamda halyqtyŋ jasampaz küşı aşylyp, ǧalymnyŋ haty, aqynnyŋ sözı ortaq maqsatqa jūmyldyrylady. Būl oidy XVII ǧasyrda ömır sürgen Jiembet jyrau bylaişa örnekteidı:
Köruşı edım, Esım han,
Hanymdy künım, sızdı aiymdai.
Syrym saǧan tüzu-dı,
Sadaqqa salǧan būlyŋdai.
Jūmyskerıŋ men edım,
Satyp alǧan qūlyŋdai.
Jüruşı edım araŋda,
Özıŋnıŋ ınıŋ menen ūlyŋdai.
Arada üş ǧasyr ötkende osy tūjyrymǧa S.Toraiǧyrov ta kelgenın köremız:
Dulatov, Baitūrsynov, Bökeihanov,
Bılemın būl üş erdıŋ aitpai jaiyn.
Keşegı qara künde bolmap pa edı,
Bırı kün, bırı şolpan, bırı aiym.
Solardan basqa keşe kım bar edı,
Qazaq üşın şam qylǧan jürek maiyn.
Jürek maiyn halqy üşın şam qylǧan saiasi elita joiylǧan soŋ taǧdyrdyŋ jazuymen basqa tüsken auyrtpaşylyqtan, jalǧan ūrannan etnostyŋ sanasy ulanyp, jıgerı jasydy. Älıppemız Leninnıŋ, Kremldıŋ suretterımen aşylatyn boldy, tarihi zertteulerde asyldarymyzdyŋ esımderınen görı Bas hatşynyŋ däiek sözderı jiı qoldanym tapty, änūranymyzda bolşevikterdıŋ kösemın künge teŋedık. Saiasi - basqaruşy intelligensiianyŋ maman därejesınen arta almai qaluy qarapaiym eŋbek adamyn ǧana emes, ǧylymi jäne şyǧarmaşylyq ziialylarymyzdy adastyrdy, taǧdyryna köleŋke tüsırdı. Äitpese, aqiyq aqyn M.Maqataev «Mavr» men «İlichke» asyl uaqytyn sarp etpei, jalpyūlttyq taqyrypqa qalam sılter edı-au, E.Böketov pen Ş.Esenov kyzmetten quylmai, bastaǧan ısterın soŋyna deiın aparar ma edı degen oiǧa qalasyŋ.
İntellektualdyq äleuetı joǧary Reseide saiasi elita missiiasyn dissidentter atqaruǧa talap qyldy. Al bızde dissidenttık qozǧalys ūiymdaspaǧan, balaŋ küide qala berdı. Mūnyŋ syrtynda, saiasi elita köppartiialy qoǧamda, demokratiialyq qūndylyqtarǧa süiengen, zaŋy ädıl ortada ǧana qalyptasady eken. Keşegı totalitarlyk jüiede būlar ügıt – nasihat tılınde bar da, naqty praktikada ornyqpaǧanyn endı tüsınudemız. Sonau 1935 jyly M.Şoqai jazǧandai, "Keŋes ükımetı men bolşevikter partiiasynyŋ bastau közı las. Sol sebeptı de odan ylǧi da las närseler aǧady" eken. Şyn maǧynasyndaǧy basqaruşylar men qūqyq qorǧauşylardyŋ qalyptaspaǧandyǧynan täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldaryndaǧy obektivtı qiynşylyqtar abdyraudan, oralymsyzdyqtan tıptı tereŋdep ärı asqynyp kettı. Eldı qylmys jasau, naşaqorlyq, ūrlyq-qarlyq jailady. Ministrler, äkımder jiı auysatyny eşkımge qūpiia emes, bırşamasy jauapqa tartylyp, sottaldy. İntelligensiia tarihy taǧylymynyŋ bır parasy osynda. Jaŋa buyn basqaruşylar men qūqyq qorǧau mamandary endı ǧana qalyptasu üstınde.
Qazaq ziialylary men oqyǧandary ǧasyrlar boiy aŋsaǧan täuelsızdıktı şeksız quanyşpen qarsy aldy. Osylaişa ūlt intelligensiiasy tarihynyŋ törtınşı däuırı bastaldy. Bügınde artta qalǧan jyldar olarǧa tabys pen renış te, ümıt pen küdık te syilady. Dünietanymy, ömırlık pozisiiasy, jansaraiy tübegeilı özgerısterge ūşyrady. Tūtastai alǧanda, qazırgı Qazaqstan intelligensiiasynyŋ boiynda, oǧan degen közqarasqa qarama-qaişylyqtarǧa toly ürdıster tän bolyp otyr. Qoǧamdyq sanada äleumettık örleudıŋ bügını men erteŋı ziialylardyŋ qareketımen bailanystyrylatyny aqiqat. Uaqyt artqan mındettı atqara ala ma eken degen küdık te joq emes. Öitkenı, mamandardyŋ qalyŋ toby jūmyssyzdyq pen kedeişılıkke ūşyrady, al joǧary jäne orta arnaiy oqu oryndarynda oqyp jatqandardyŋ sany būryn-soŋdy bolmaǧan därejege jettı. Şekaradaǧy temır perde ysyrylyp, elımız älemdık örkenietke kırıge bastady, esesıne jaŋa jaǧdaida öz ornyn tappaǧan nemese naryq qiynşylyqtaryna tötep bere almaǧan bıraz oqyǧandarymyz bılıktılıgın joǧaltuda. Älemdı baurap alǧan jahandanudy, bäsekenı köre-bıle tūra jas mamandar saiaz bılıktılıkpen ömırge joldama aluda. Alys-taiau şetelderden kelgen oralman mamandardyŋ qarymdy eŋbek etuıne ärqaşan jaǧdai tua bermeidı. Qazaqstannan köşıp ketken bılıktı de täjıribelı mamandardyŋ orny oisyrap tūr. Ziialylar men mamandar eŋbegınsız örkenietke ılese almaitynymyz barşaǧa aian bolsa da, olarǧa eŋbekaqy töleuge kelgende, äsırese bılım, ǧylym, mädeniet, medisina salalarynda, şyq bermes Şyǧaibaidyŋ jürısınen şyǧa almaimyz.
Nätijesınde öz ısın tereŋ bıletın därıgerlerdıŋ, mūǧalımderdıŋ, ǧalymdardyŋ bırazy sauda-sattyqpen kettı, şetelde jürgenderı de bar. Oqu oryndary jüzdep aşylǧan, mamandyqtar sany meilınşe ūlǧaiǧan tūsta auyl-selonyŋ intellektualdyq äleuetı qūldyrap tūr. Qazırgı auylda qolynda bilıgı bar ekı-aq maman jaqsyly-jamandy bedelge ie: bırı - äkım, ekınşısı - polisiia bastyǧy. Qalǧandaryn qoǧamdyq pıkır qara köbeituşıler retınde ǧana qabyldaidy. Partiialyq, ideologiialyq öktemdık pen bırızdılık kelmeske ketıp, şyǧarmaşylyq erkındık ornyqsa da şyǧarmaşylyq ziialylarymyz qanatymen jer sabalap jürgen tärızdı äser qaldyruda. Ǧylymi jäne ǧylymi-pedagogikalyq qauymnyŋ sylbyrlyǧyn Elbasymyz äldeneşe ret qadap-qadap aitqany belgılı. Otanymyzdyŋ azattyǧyn nyǧaituǧa üles qosuǧa daiar ekendıgın jariialauşy mamandar köp te, ıs jüzınde eseptesusız, qoǧamdyq negızde aǧartuşylyq belsendılık tanytuǧa kırıskender köp emes. Qoǧamnyŋ onyŋ ışınde bılım men mädeniet salalarynyŋ şeksız kommersiialanuy demokratiialy, zaiyrly, qūqyqtyq memleket qūruǧa paidasynan görı ziianyn tigızude. Odan ziialylar men mamandardyŋ tıl, mädeniet, būqaralyq aqparat qūraldary, ǧylym, bılım turaly zandardy jüzege asyru nietındegı ūmtylysyna kese-köldeneŋ keletının baiqamau mümkın emes.
Täuelsızdıgımızdı bekemdeuge daiyn resept joq. Ol ärkımnen üzdıksız ızdenıstı talap etedı. Alaida, ziialylar arasyndaǧy pıkırtalas, dau-damai, keide Qazaqstannyŋ emes, bötennıŋ müddesı üşın jürıp jatqan joq pa eken degen oiǧa qalasyŋ. Jörgegınen jerıgender de, jalaulatyp, qyzdyrmanyŋ qyzyl tılıne süienuşıler de jas memleketımız üşın bırdei qauıptı. Qysqasy, ūlttyq intelligensiiamyzdyŋ qyzmetınen tuyndaityn paidaly äser koeffisientı äzırge köŋılden şyǧa bermeidı. Osynyŋ qyrsyǧynan da bolar, mamandardyŋ el arasyndaǧy qadır-qasietı, basqa äleumettık toptarmen yntymaqtastyǧy älsıregen. Sūranys pen ūsynys, mümkındık pen qajettılık, söz ben ıs arasyndaǧy alşaqtyq ūlǧaimasa, jaqyndaǧan joq. Mūnyŋ negızgı denı, ärine, ötpelı däuırge tän qaişylyqtar. Eŋ bastysy - qaişylyqtardy, qiynşylyqtardy jeŋsek degen saiasi erık-jıger bar. Eger Batys pen Şyǧystyŋ damyǧan, örkeniettı elderı ǧasyrlar boiy jinaqtaǧan oŋ täjıribenı qazaqstandyq erekşelıkterge beiımdei kädege jaratsaq, tarihi tamyrlarymyzdy saqtai alsaq, bız de kösıle ılgerılermız. Ziialylarymyzdyŋ maŋdaiy jarqyrap, el bastap, qol bastap, köştıŋ aldyna tüser. Öitkenı soŋǧy jyldary boi kötergen jaǧymdy nätijeler bolaşaqqa senımmen qarauǧa negız qalap otyr. Otarşyldyq pen totalitarizm tūsynda da zamana üdesınen şyqqan ziialylarymyzdyŋ bügıngı mūragerlerı tarih taǧylymyn tärk etpei, aidarynan jel esken küş ekenın älı-aq däleldeidı.
Bügınde adam balasy san aluan käsıptı igerdı, talai qūpiialardyŋ syryn aşty. Bıraq qiynnyŋ qiyny - özıŋdı tanu. Özıŋdı tanudy ūlt ziialysyn tanudan bastasaq, tar jol, taiǧaq keşuge ūşyramai, ūly köşten öz ornymyzdy tabarymyz sözsız.
