Genosid milliondaǧan qazaqty aştan qatyrǧan qyzyl imperiia saiasaty

“Orda bosap ornynan,

Bolmai qaldy sapamyz.

Tau ūşqandai ornynan,

Bosap qaldy ortamyz...”

 (Halyq joqtauynan)

Qazaqtyŋ aiausyz qyrǧynǧa ūşyraǧan asa qasırettı, tarihi qaraly kezeŋı, ūlyt retınde tūtastai joiylyp ketu qauıpı töngen HH ǧasyrdyŋ 20‒30 jyldaryndaǧy qyzyl imperiia ūiymdastyrǧan “aştyq saiasat” [Chokaev M. Golod i golodnaia politika bolşevikov v Turkestane // Dni. 1923, 22 marta.] ‒ näsılşıldık genosid. Mūstafa Şoqaiūly aitqandai, qazaq ūlytyn “kommunistıŋ “balǧasymen” janşyp, “oraǧymen” oryp tastau” közdeldı.

Qazaq jerı siiaqty geografiialyq ūlan-baitaq keŋıstıktı myŋdaǧan jyldar boiy igergen, klimatyna, aua raiyna säikes şaruaşylyǧy men tūrmys-salt dästürı qalyptasqan köşpelı eldıŋ mädeni dünietanymy men käsıbi kün körıs jüiesın evoliusiialyq jolmen emes, revoliusiialyq jolmen bırden özgerıske tüsıru ‒ ūlytty sanaly türde orny tolmaityn şyǧynǧa duşar ettı. Resei imperiiasy öz müddesı tūrǧysynan HIH ǧasyrda Qazaq Dalasyn ǧylymi zerttegen F.A. Şerbina, L.K. Chermak, A.V. Perepletchikov, N.İ. Kuznesov, t.t. “esebıne” süienıp, qazaqtyŋ sanyn kemıtıp jazuǧa, “artyq jer” ülesın köbırek aluǧa jan talasa kırıstı. 1896-1903 jyldardyŋ aralyǧynda Şerbinanyŋ ekspedisiiasy qūramynda bolǧan Älihan Bökeihan egın saluǧa qolaily qūnarly jerlerdıŋ topyraǧyn audaryp jyrtudyŋ aua-raiynyŋ jaǧdaiyna bailanysty tabiǧatqa ziiandylyǧyn däleldedı. Öitkenı Saryarqanyŋ soqqan jel ekpınınıŋ küştılıgı sondai – audaryp jyrtu ädısın qoldanǧan jaǧdaida tyŋ jerdıŋ joǧarǧy qabatyndaǧy 15 santimetr qara topyraqty ūşyryp äketu qauıpı baryn, eger būl şart oryndalmasa, taiau jylda Dala tabiǧaty qūlazyp, jerdıŋ qūnarly betın ūstap tūrǧan ösımdık älemınen ajyrap, erroziiaǧa ūşyrauy äbden mümkın ekendıgın Älekeŋ ǧylymi uäjben tūjyrymdaǧan edı. Qazaq Dalasynyŋ soqa timegen tyŋ ölkelerıne patşa ükımetı ışkı Reseiden kelımsekterdı şegırtkedei qaptatyp, qonystanuşylar arqyly otarlau saiasatyn tereŋdete tüsudı qarqyndy jürgızdı. Qonys audaruşylar ülesıne tigen audandardyŋ egıske jaramdy-jaramsyzdyǧyna qaramai jyrtyp, qysqa ǧana merzım aralyǧynda jerdıŋ tügın ketırıp, aq topyraqqa ainaldyryp saqaranyŋ sänın qaşyrdy. Közdıŋ jauyn alatyn qūba jon, japan tüzdıŋ tabiǧi körık kelbetı men ösımdıkter älemınıŋ tanaudy qytyqtap, erekşe sezımge böleitın jūpar iısı, aqqu qonyp, qaz ūşqan möp-möldır kölderı, jyrtylyp-aiyrylǧan aŋ-qūstary qandai ǧajaiyp suret edı! Dalanyŋ ajaryn ketırıp, süreŋın qaşyrǧan jattyŋ peiılı men nietı, sūǧanaq közı men qiianat qoly tigennen kiesı men berekesın qaşyrdy. Jaiylym tarylyp, tört tülık mal azaidy, qazaqtyŋ künnen künge küiı taidy.

Qyzyl imperiia Orta Aziiada eŋ äuelı köşpelı qazaqtardy, ışınara qyrǧyzdardy aştan qatyrudy mūrat tūtty. Köşpelı eldı otyryqşylandyru barysynda kommunister “qazaq pen qyrǧyz tosyn jaǧdaiǧa beiımdele almai, ūjymdasyp ömır süruge köndıkpei qyrǧynǧa ūşyrady” degen qaueset taratyp, bilık özın jauapkerşılıkten aqtap aludyŋ amalyn aldyn ala oilastyryp qoidy. Oǧan salystyrmaly mysal arqyly öz topşylauyn däiekteudı de köşpelılerdıŋ auyzdaryna saldy. “Orta Aziiadaǧy özbek, täjık aǧaiyndar aştan nege ölmedı?” degen saual tastap, oǧan berer jauaby da daiyn edı. Öitkenı ol halyqtar ejelden jerdı emgen diqanşy, eŋbekpen janyn baǧatyn jasampaz, al qazaq pen qyrǧyz maldyŋ soŋynda jürgen “daiyn asqa tık qasyq” masyl degenge saidy. Sondyqtan būl ūlysty mädenietke tartyp, otyryqşylandyruǧa mäjbürlep edık, taǧylyqqa üirengen jabaiy jūrt eŋbek etkennen aştan qatqanyn täuır kördı. Qazaq, qyrǧyzǧa körşı otyrǧan törük tektes ūlyt pen ūlystar da aştyq degen bolǧan joq, ‒ dep qyzyl saiasat bar pälenı qazaq, qyrǧyzdyŋ özıne audaryp saldy.

İmperiia orystyŋ tübı bır tuysy slaviandar ışındegı özınen keiıngı san jaǧynan basym ūlyt ukraindardy da aiaǧan joq. Ukraindardyŋ saiasattaǧy belsendılıgı men azattyq aŋsaǧan ūstanymy özın gegemon sanaǧan revoliusiialyq qozǧalystyŋ ūiytqysy orys şovinisterıne ūnaǧan joq. Sondyqtan tuystyq jaqyn, tarihi taǧdyry bır, tıldık ara jıgı şamaly ūlytty äkımşılık-bilık resursyn paidalanyp assimiliasiiaǧa tüsırıp, orystandyryp jıberudı köksegender op-oŋai dep jorydy.

Qazaqtyŋ ūlyt retınde tırı saqtaluy – alaş arystarynyŋ tökken qasiettı qany men terınıŋ qaitarymy. Ony bügıngı ūrpaq eşqaşan esten şyǧaruyna bolmaidy. Öitkenı  Alaş ūranyn kötergen kösem tūlǧalar tarih qūrsaǧy myŋ jylda bır tolǧatatyn ūlytyn örge süiregen aqyl-oi qazynasy edı. Būl bılımpaz jandar at üstındegı köşpelı eldı bas-aiaǧy onşaqty jyl ışınde ūlyttyq qūndylyqtary talasqa tüskendei dürmekte eşkımge des bermeitın saiasat sahnasynda belsendı, ruhy öjet azamattardy tärbielep ösırdı. Qyzyl imperiianyŋ etnikalyq-ruhani otarlaudy maqsatty jüzege asyruǧa keşendı qauyrt kırısken ötken ǧasyrdyŋ 20–30 jyldary alaş arystarynyŋ tälım-tärbiesın boiyna sıŋırgen şäkırt buyn oqyǧandar ūlyt müddesıne laiyqty qorǧanyş bola bıldı. Keŋestık ideologiia būrynǧy Alaşorda ökımetıne müşe bolǧandar men äiteuır oǧan qatysy barlardyŋ azamattyq közqarasyna saiasi senımsızdıkpen küdıktene qarady. Äkımşılık-bilık mümkındıkterın asyra qoldanǧan keŋestık ideologtar qazaq qoǧamyn, jergılıktı kommunisterdı “eskışıl közqarastaǧy, tüp törkını, tegı bai-manaptan taraityn ziiandy elementterden, alaşordaşyl, ūlytşyldardan” tazartu degen bolşevikterdıŋ nūsqauyn syltau ǧyp, el-jūrtyna şyn jany aşityn otanşyl azamattardyŋ arasyna ot jaǧu, aryna tiiu, “äşkereleitın qarsy derekter” jinau, jalǧan aiyp taǧu, aldap-arbau, ösek taratu, basqan ızın aŋdu, qudalau, naqaq jazalau, arandatu, t.t. adam qūqyn aiaqqa taptaǧan zaŋsyzdyqtar arqyly qyrǧidai tiıp, saǧyn syndyrdy. Keŋestık saiasat qalyptastyrǧan qoǧamdyq ahual ūlyttyq müddemen tıptı de sanasqysy kelmei aşyq janşyp tastaudy közdedı. Memleket jazalaudyŋ adam tözgısız jabaiy, taǧy ädıs-täsılderın qoldansa da alaştyŋ ardaqtylary ideialyq aşyq aiqasta qarsylastaryna moiynsūnbai ūly maqsat jolynda adaldyǧyn tanytty. Alaş oqyǧandary keŋestık ideologiia salasyndaǧy qyzmettıŋ barlyq türlerınen şettetılıp, abaqtydan abaqty, jer audarylu, konslagerlerdegı azaptaular, atylu jazasyna kesılgen aqyrǧy sätınde de dūşpanyna basyn imei, eŋsesın tık ūstap, qasqaiyp qarsy tūrdy. Qoǧam ömırınde üstemdık etken tötenşe jazalau jüiesınıŋ qalyptasqan baqylauyna qaramai alaştyŋ arystary jergılıktı bilık oryndaryndaǧy senımdı serıkterı arqyly astyrtyn ideialyq aqyl-keŋes berudı toqtatqan joq. Älbette, 20 jyldardaǧy qazaq dalasyndaǧy keŋestık “aştyq saiasatynyŋ” zardaptaryn joiu men eldı aman saqtap qaluǧa alaş arystary tıkelei atsalysty.

Būl rette qyzyl kommunisterdıŋ ortalyqtan jürgızgen bilıgınıŋ yqpalymen 1918 jyldan bastap qazaqtyŋ Syrdariia oblysy (onyŋ qūramyna käzırgı Qyzylorda, Şymkent, Jambyl, Taşkent oblystary enetın) men Jetısu oblysy (käzırgı Almaty, Şyǧys Qazaqstan oblysynyŋ bırsypyra jerlerı jäne Qyrǧyzstan tolyq enetın) Qazaq avtonomiiasynan bölınıp, Türkıstan avtonomiiasynyŋ qūramyna endı. Būl bırınşıden, Kreml basşylarynyŋ öte belsendı qazaqtyŋ jaqsysy men jaisaŋdarynyŋ negızın qūraityn būrynǧy alaşordaşylardy bölıp tastaudy közdese, ekınşıden, qazaq jerınıŋ aumaqtyq menşıgın saiasi kesıp-pışu müddesı aldaǧy kün tärtıbındegı jospary edı. 1924 jyly Türkıstan avtonomiiasyn taratyp, jaŋadan mejeleuge bailanysty bes ǧasyr boiy qazaqtyŋ bas qalasy atanǧan Taşkenttı Mäskeu saiasatkerlerınıŋ ūiymdastyruymen özbektıŋ ielıgıne bergızdı. Qazaq avtonomiiasy basşylarynyŋ bırı, kommunist Seiıtqali Meŋdeşūly būǧan ışkı narazylyǧyn aşyq bıldırıp: “Taşkentten aiyrylu – qazaqtyŋ basynan aiyrylǧanmen para-par”, – deuı sonyŋ naqty aiǧaǧy. Mūny aityp otyrǧanymyz keŋestık “bölşekte de bilei ber” saiasaty – ūlyt müddesınıŋ organikalyq bırlıgın būzumen qatar qoǧam ömırınıŋ äleumettık-şaruaşylyq, mädeni-ruhani salasynyŋ barlyq buynynda avantiuralyq ırıtkı salyp, adastyrumen boldy.

Alaida qaida jürse de alaş azamattarynyŋ jürek tükpırındegı alaŋdatqan maŋyzdy mäsele – ūlyt tūtastyǧy, ūlyt müddesı boldy. Sondyqtan qazaq jerındegı “qoldan jasalǧan aştyqty” olar ūlyttyq apat dep tüsındı. Ajal qūrsauyndaǧy el-jūrtyn qūtqarudy perzenttık paryzy sanaǧan Taşkenttegı Halel Dosmūhamedūly bastaǧan alaştyŋ aituly tūlǧalary “Aq jol” gazetınde ündeu jariialap, kömek qolyn sozyp, atqa qondy. Ol ündeude bylai delındı:

“ARDAQTY AZAMATTAR!

Būl küngı myna sūrapyl aşarşylyqtyŋ jūrtty jan alqymǧa alyp, sastyryp tūrǧandyǧyn özderıŋız de bıletın şyǧarsyzdar. Būrynǧy tarihtarda mysaly körılmegen būl aşarşylyq, jūrttyŋ qolyn bailap, tanauyn tars bıtırıp otyr. Aştyq audandaǧy bauyrlaryŋ bosuda, qyryluda, aşarşylyq qūryǧyna ılıkken būl bauyrlaryŋdy osy küiı qoia bergende jūrt bolyp el qataryna kıredı, baiaǧydai bolyp üiırge qosylady deuge bolmaidy. Sondyqtan būl bälenıŋ aldyn alyp, erte bastan qamyn jep, tyŋ tūiaq, toqşylyq jerdegı bauyrlary tuysqandyq, eldıŋ qaiyrymyn joǧaltpas, yŋyrsyp ölımnıŋ qūşaǧynda jatqan aǧaiyndaryn eskerer, järdem qoldaryn sozar degen ümıttemız. Būl turaly el ışındegı aqsaqal, jūrt aǧasy azamattar eldı tüsındırer, ügıtter dep senemız. Al endı ardaqty aqsaqaldar, el aǧasy azamattar:

15-ınşı maidan bastap Arqadaǧy aşyqqan qazaq, başqūrt bauyrlarymyzdyŋ paidalary üşın ūdaiymen ekı jetılık järdem aptasy bolady. “Öle jegenşe, böle je” dep aitqan babalarynyŋ maqalyn qazaq-qyrǧyz ūmytpas degen nietpen sızderge jüzımızdı salyp, sözımızdı aityp otyrmyz. Endıgısın jūrt özı bıler.

Halel Dos-Mūhamedūly,

Mūhametjan Tynyşbaiūly,

Jahanşa Dos-Mūhamedūly,

İsa Qaşqymbaiūly,

Qoŋyr Qoja Hodjyqūly,

Sūlytanbek Qojanūly,

Sanjar Asfandiarūly,

Myrzaǧazy Espolūly,

Kärım Jälenūly,

Säduaqas Seifullin,

Äşım Omarūly,

Uälihan Omarūly häm basqalar”.

Qazaqtyŋ dosy – qazaq, qazaqqa – qazaqtyŋ ǧana jany aşityndyǧyn qiyn-qystau şaqta alaştyŋ oqyǧandary ısımen däleldep, qyr ölkesındegı auyl-auyldyŋ tūrǧyndaryn ajal auyzynan qūtqaryp, elge es boldy. Olar Türkıstan azyq-tülık komitetın qūryp, avtonomiiaǧa qaraǧan auqatty qazaqtyŋ ūjdan sezımıne tiıp, aştyq jailaǧan audandardaǧy hal üstınde jatqan bauyrlaryna qaiyrymdylyq kömek beruın jariia etuı mūŋ eken, aianyp qalǧan eşkım bolmady. Türkıstan azyq-tülık komitetınıŋ ūiymdastyruymen jauapty azamattardy el ışıne arnaiy jıberıp, jinalǧan astyq pen aiaqty maldy aştyq jailaǧan audandarǧa dereu jetkızu joldaryn qarastyrudy qatal qadaǧalau tapsyryldy. 1921–1922 jyldary Jahanşah Dosmūhamedūly Türkıstan azyq-tülık komitetınıŋ tapsyrmasy boiynşa Qaraqol (Prjevalsk) qalasynda bolyp, Qazaqstannyŋ aşarşylyqqa ūşyraǧan soltüstıgı men batys oblystaryna jinalǧan ışım-jem, as-auqat jıberumen ainalysty. Aşarşylyq dertı keŋ örıstegen ärbır ölkege as-su, talǧajau eter tamaq jetkızetın jauapty azamattar bölınıp, qandastarynyŋ şyǧynyn azaituǧa, şybyn janyna araşa tüsuge orasan zor septıgı tidı. Alaş arystary aşyqqan qyrǧyz ben başqūrtty alalamai, bırdei kömek berudı tuysqandyq paryzy sanady.

Aştyq tūtqynyndaǧy qazaqtyŋ meiılınşe tityqtaǧan, aryǧan, aianyşty halı, aqyl-esınen aiyrylǧan qūbyjyq keiıpı – keŋestık qyzyl imperiia saiasatynyŋ şekten şyqqan “zūlymdyǧy” ekınşı düniejüzılık soǧystaǧy faşistık konslager azabynan asyp tüskendıgıne dälel. 1921 jylǧy qazaq elındegı aştyqty közı körgen Ahmet Baitūrsynūly sūm düleiden sory qainaǧan jūrtynyŋ tartqan azabyn bırge şekkendei küi keşıp, jan düniesı alasūrdy. El basyna töngen qaiǧy-qasıret ūlyttyŋ ary Ahaŋdy öŋınde de, tüsınde de eş maza bermedı:

“Auru adamnyŋ, aş adamnyŋ esı, aqyly ornynda bolmaidy. “Mastyq ne degızbeidı, aştyq ne jegızbeidı” degen qazaqta maqal bar. Ötken qys aştyq boldy. Aşyqqan adam bırınıŋ etın bırı jedı. Ölıktıŋ etın jegenı bylai tūrsyn, ölmegen tırı adamdardy malşa ūrlap, malşa soiyp jedı. Qalalarda tün bolsa, köşede jüruge bolmady. Megılsız uaqytta köşede jürgen adamdardy jylqy siiaqtandyryp būǧalyq salyp, buyndyryp ūstap, soiyp jeitın boldy. Anasy balasynyŋ etın jeuge jettı. Mūnyŋ bärı aştyq äserınen adamnyŋ esı şyǧyp, aqyly qalmaityndyǧyn körsetedı. Aştyq aqylyn almasa, adam aŋ därejesıne jetıp, haiuandyqtan da asyp, bırın-bırı jer me edı? Anasy balasyn jeuge kelgende, ol anada aqyldan tük qaldy deuge bolar ma?

Mıne, tän sau bolsa, jan da sau bolatyndyqtyŋ sipaty. Aştyqtan adamnyŋ tänı azyp edı, jany da azyp, es ketıp, adamgerşılık joǧalyp, adam haiuannan da jaman bolyp kettı...”.

Būl Ahaŋnyŋ 1922 jylǧy “Qazaq kalendaryna” jazǧan “Tänı saudyŋ – jany sau” atty maqalasynan alynǧan üzık. Oqyǧanyŋdy körıp tūrǧandai janşoşyrlyq sūmdyq jaǧdaidy dūşpanyŋa da tılemessıŋ. Jan-jüikeŋdı bız sūǧyp alǧandai dır etkızer qorqynyşty körınıs. Qazaqtyŋ basyna tüsken qaiǧy-qasırettıŋ tüpkı sebebın bılımpaz jannyŋ tereŋırek taldap, astaryn aşyp jazuyna erık bermegenı baiqalyp-aq tūr. Oǧan ärine küş alǧan keŋestık bilık basyndaǧy kommunisterdıŋ Orynbordaǧy baspasöz qūraldaryn tügel öz baqylauyna aluy – baspa jüzın köretın jariialanymdardyŋ mūqiiat süzgıden ötıp, saraptama jasalyp tūrǧandyǧy. Ekınşıden, Ahaŋ 1920 jyldan bastap Qazaq Keŋestık Sosialistık avtonomiialyq Respublikasynyŋ Ükımetı – Halyq Komissarlar Keŋesınıŋ qūramyna enıp, Oqu-aǧartu komissary (ministrı) bolyp sailanǧan edı. Ol 1922 jyldan Oqu-aǧartu komissariaty janyndaǧy akademiialyq [ǧylymi] ortalyqty basqardy. Sonymen qatar ol Bükılreseilık Ortalyq Atqaru komitetı men Qazaq Respublikasy Ortalyq Atqaru komitetıne müşe boldy. Osy qūzyrly qyzmetterı men lauazymyn Ahaŋ tuǧan ūlytynyŋ asyl armanyna jetuıne jūmsaimyn degen dämesı zor edı. Alaida onyŋ ol ümıtı köŋılınen şyqpai, küder üzgenı aian. Onyŋ üstıne Ahaŋnyŋ 50 jasqa tolu mereitoiy qarsaŋynda däl osy qaiǧyly oqiǧalardyŋ qat-qabat keluı köŋılıne qaiau tüsırgenı kümänsız. Ol tuǧan elı – Torǧaidaǧy alapat aştyqtan talai adamnyŋ ajal qūryǧyna ılıkkenın estıp, resmi bilıktıŋ de, yntaly alaş azamattaryn naqty kömek beruge ūiymdastyryp, jatpai-tūrmai äreket etumen basy qatty. Sondyqtan “Būǧan tolyq jauap beru üşın bırneşe tom kıtäb jazu kerek. Būl jazylyp otyrǧan kıtäb emes, kälendär bolǧandyqtan, jauap tolyq bolmai, qysqaşa ǧana berıledı”, – deuınıŋ mänı osynda edı. Ärine Ahmet Baitūrsynūly qol qusyryp qarap otyrǧan joq. Ol auyzy jetkenşe qazannyŋ qūlaǧyn ūstaǧandarǧa yqpal etıp, qalam qairatymen ūlytqa jasalǧan būl qaskünemdıktıŋ qūnykerı keŋestık saiasi körsoqyrlyq ekenın taiǧa taŋba basqandai körsettı. Ahaŋ “Partiia desek, Lenin degenımız” dep pır tūtqyzǧan “kün kösemnıŋ” özımen būl mäselege bailanysty jüzbe-jüz, auyzba-auyz tıldesıp qyzyl saiasattyŋ ūlytyna jasaǧan şekten şyqqan qatygezdık qiianatyn betıne basyp, tiıstı memlekettık şara qoldanudy mäsele etıp qoidy. Qairan elın qynadai qyrǧan kommunistık zorlyq-zombylyqtyŋ küiıgı qysqan Ahaŋnyŋ süiekten ötetın aşy saualynan Vladimir İlich Lenin jauap qatuǧa dätı jetpei, taiǧanaqtap, syrǧanaqtai berdı. Başqūrttyŋ saiasi jäne memleket qairatkerı, törüktanuşy ǧalym Zäki Uälidi “Estelıkter” atty eŋbegınde 1920 jyly qazaq ökılderımen bırge Mäskeuge sapary turaly egjei-tegjeilı baiandaidy. Būl resmi ıssaparǧa qazaq ökılderın Ahmet Baitūrsynūly men Baiqadam Qaraldin bastap barady. “Joǧarydan berılgen arnaiy nūsqau boiynşa bızge qyzyl komandirler men ofiserler erekşe qūrmetpen qarady. Ol kezde bolşevikterdıŋ qūpiia polisiiasy (GPU) men şpiondyq, tyŋşylyq qyzmetı keremettei damymaǧan edı. Ahaŋmen oŋaşa “Metropol” qonaqüiınde emın-erkın, arqa-jarqa pıkır alysudyŋ sätı tüstı. Osy joly ūlyttyq mäsele, ūlyttyŋ özın-özı basqaruyna qūqyqtyq bilıgın beru jönınde V.İ. Leninnıŋ de, İ.V. Stalinnıŋ de jeke qabyldauynda bolyp, keŋ otyryp didarlasudyŋ, pıkırlesudıŋ mümkındıgı tudy”. Eŋ äuelı Ahaŋ men Zäkidı ūlyt mäselesı jönındegı közqarastaryn öz yŋǧailaryna būru üşın L.D. Troskii, N.İ. Buharin, G.K. Ordjonikidze, L.B. Kamenev, jūmysşy käsıpodaǧynyŋ töraǧasy G.L. Piatakovtarmen kezdestırıp, Mäskeudıŋ ūlyttyq mäselege qatysty ideialyq oi topşylaularyn aşyq bıldıredı. Būl sūhbattasular pıkır qaişylyǧyn tuǧyzǧan polemikaǧa ūlasyp, köŋıl tükpırınde jaǧymsyz äser qaldyrdy. Olar V.İ. Lenin men İ.V. Stalinnıŋ kışı ūlyt pen ūlystardyŋ janaşyry bolyp körınuı saiasi ūpai jinau ekendıgın aŋǧarady. Äzırşe köŋıldı aulai tūryp, ūlyttyq saiasatkerler arasynan keŋes ideologiiasyn qoldaityn qairatkerlerdı ösırıp alǧan soŋ, būrynǧy aǧa buyn ūlytynyŋ qamyn oilaǧan, ūlyt müddesı üşın küresken kösem tūlǧalardyŋ közın joiudy aldyn ala josparlaǧany bılınıp-aq tūrdy. Reseidıŋ arhiv qorynan alynǧan mälımetke tüsınık bergen D. Amanjolova bylai dep jazady: “V iiule 1919 g., srazu posle sozdaniia KirVRK, İ.V. Stalin pisal sekretariu SK RKP(b) E.D. Stasovoi o Baitursunove: “Iа ego ne schital i ne schitaiu revoliusionerom-kommunistom ili sochustvuiuşim, tem ne menee ego prisutstvie v revkome neobhodimo” (Amanjolova D. Kazahskii avtonomizm i Rossiia. M.: “Rossiia molodaia”, 1994, str. 187). Stalinnıŋ ideologiialyq pıkırlesıne joldaǧan osy qūpiialap eskertken söz lämınde – qatygez despot, saiasi maniaktyŋ oiyndaǧy josparynan habar berıp tūr.   

“29 mausym 1920 jyly men Leninnen küderımdı üzıp, küres tuyn joǧary köteruge aşyq belımdı bekem buyp, Türkıstan taulary men dalasyna bet tüzedım. Eger būl küresımnen eşteŋe şyqpasa, bälkım, Europaǧa ketuım äbden yqtimal... 30 mausym 1920 jyly Ahmet Baitūrsynūlymen poiyz üstınde qoştastym. Ahmet Baitūrsynūly közıne jas aldy”, – dep jazady ol. (Zaki Validi Togan. Vospominaniia. Borba musulman Turkestana i drugih vostochnyh tiurok za nasionalnoe suşestvovanie i kulturu. Moskva, 1997. S. 196–198; 259.). 1920 jyly 24 mausymda Ahmet Baitūrsynūly A.Z. Validi, F. Hodjaev, T. Rysqūlūly bırge Leninge joldaǧan hatynda ūlyt respublikalaryndaǧy kolonizatorlyq beibastaq jügensızdıktı, jergılıktı bilık arqyly eldı tonau men qanauşylyq saiasatty tübırımen özgertudı talap ettı. “Qymbatty Lenin joldas!” dep bastalatyn hattyŋ mätınınde metropoliialyq piǧyldy Ahmet Baitūrsynūly: “Boqty sıdıkpen juyp bolmaidy”, – dep, saiasi közboiauşylyqty, şovinistık astamşylyqty qadap tūryp jazdy. Ahaŋnyŋ osy pıkırı “proletariat diktaturasy”, “internasionalizm”, t.t. jalǧan ūran jamylǧan lenindık saiasi platformaǧa berılgen ädıl baǧasy edı. Ol 1919–1920 jyly “Jizn nasionalnostei” gazetınde “Qazaqtar jäne revoliusiia”, “Taǧy da aştyq turaly” atty maqalalar jazyp, kommunisterdıŋ ötırıkke qūrylǧan “qyryp-joiu” saiasatynyŋ astaryn aşyp berdı.

“1921 jylǧy qaraşanyŋ 16-synda Berlinde şyǧatyn “Novyi mir” jurnalynyŋ 244 nömırınde A. Baitūrsynūlynyŋ şaǧyn maqalasy (sırä, köşırıp basqan) jaryq kördı, – dep jazady şet elde emigrasiiada jürgen Mūstafa Şoqaiūly. – Soǧan qaraǧanda, qazaq jerındegı qazırgı aşarşylyqtyŋ sebepterı mynada: 1) jūt, maldyŋ köktaiǧaqtan qyryluy; 2) 1920 jyly qatal qystyŋ erte tüsuı; 3) pışennıŋ jetıspeuı, jaiylymnyŋ taqyrlyǧy, öitkenı mūnyŋ aldynda bırneşe jyl qatarynan şöp şyqpaǧan bolatyn. Basqaşa aitqanda, qazaq halqynyŋ būl qyryluy tabiǧattyŋ qolaisyz qūbylystarynyŋ kesapaty dep körsetıldı”.

Mūstafa Şoqaiūly būl jazylǧan jaiǧa syn közımen qarap, ondaǧy derekterge bırsypyra tolyqtyrular jasaidy. Onan ärı ol: “1918 jyly bükıl jaz boiy jäne 1918–1919 jylǧy qysta men Torǧai, Oral jäne Zakaspii oblystaryndaǧy qazaqtardyŋ ortasynda boldym. Būlar (Torǧai jäne Oral oblystary) keŋes gazetterınıŋ mälımetterıne qaraǧanda, jäne öz közımmen körgenımdı aitsam (men qazaqtardyŋ eŋ şalǧai qonystaryna deiın bardym), sol jylǧy jazda şöp bıtık şyqqan edı. Pışen molynan daiyndaldy.

Qazaqtar bır ǧana närseden qoryqty: 1917–1918 jyldardyŋ qysynda “täjıribe” boiynşa jergılıktı bolşevikterdıŋ maldy Qyzyl armiianyŋ paidasyna alu piǧyly jäne aqtöbelık Skulkin deitın uezdık halyq komissary siiaqty zaŋsyz tartyp alu nietı eldı qatty alaŋdatuda... ”. Demek, älgı “Novyi mir” jurnalyndaǧy keltırılgen däiektıŋ şyndyqqa müldem janaspaityn qisynsyzdyǧy aŋǧarylady. Saiasi kürestıŋ qazanynda qainaǧan Mūstafa Şoqaiūly dos pen dūşpanyn söz lämınen ajyratatyn sūŋǧylalyǧy täntı etedı.

“Men bolşevik Safarovtyŋ aiǧaqtaryna süienemın, ‒ deidı Mūstafa Şoqaiūly. ‒ Ol ‒ VSİK-tıŋ Türkıstan ısterı jönındegı arnauly komissiiasynyŋ müşesı. Safarov bylai dep jazady (“Pravda”, №133, 20 mausym, 1920 jyl): “Būl jerde sosialistık dekretter” qabyldanǧanymen (būl hūq barlyq atqaru komitetterıne berılgendı) olar söz jüzınde qalǧan, al ıs jüzınde “nasionalizasiialau”, “konfiskeleu” degen syltaumen jer-jerde maldy halyqtan zorlyqpen tartyp alu oryn alǧan. “Perovskıde (Syrdariia oblysy) patşa jendetı Gerjot degen bilık etude. Ol tūtas bır halyqty ‒ qazaqtardy qyrǧynǧa ūşyratty. Sonyŋ kesırınen bır milliondai qazaq aştan öldı”, ‒ deidı odan ärı Safarov...”. Bolşevik Safarovtyŋ jazǧanyna qaraǧanda, bır ǧana Syrdariia oblysynda 1920 jyly million qazaq aştan öldı. Būl degenıŋız bes jylǧa sozylǧan ekınşı düniejüzılık soǧysta opat bolǧan qazaqtardan ekı ese artyq, sol siiaqty dünienı dür sılkındırgen AQŞ-tyŋ 1945 jyly 6-şy jäne 9-şy tamyzda Japoniianyŋ Hirosima men Nagasaki qalalaryna äueden tastaǧan atom bombasynan zardap şekkenderdıŋ sanyn ekı orap alady. Demek, tek qana Syrdariiadaǧy aşarşylyqtan bır-aq jylda qaza tapqandar sany osyndai bolsa, sol tūstaǧy qalǧan jetı guberniia bır uezdegı qazaqtyŋ şyǧynyn közge elestetudıŋ özı jantürşıgerlık oqiǧa. Sonda ekınşı düniejüzılık soǧystaǧy mert bolǧandardan keŋestık aştyqtyŋ bızge tigızgen zaualy jüzdegen ese zor eken. Osy milliondaǧan qazaqtyŋ köz jasyn bır jerge jinasa kädımgıdei aşy köl paida bolar edı. Qazaqty milliondap jalmaǧan saiasi tapsyrys Qūdaidan da qoryqpady. Maly joǧalsa ızdeu salatyn qazaqtyŋ qisapsyz şaşylǧan mäiıtı kömusız, sūrauy joq, jabuly qazan jabuly küiınde ūzaq uaqyt qala berdı.

Mūstafanyŋ Ahmet turaly pıkırınıŋ kırşıksız tazalyǧy, qospasyz möldırlıgı sondai – elden jyraqta, jat jerde jürse de, aldaǧy taǧdyry ne bolaryn sezse de, adamgerşılık ar-ūjdanyna qylau tüspeitın aq-adal ekendıkterıne mäŋgı sengen, osy kısılık qasietı – olardyŋ biık parasatynyŋ, danalyq jaratylysynyŋ, köregen kösemdıgınıŋ aiǧaǧy. Oǧan Mūstafanyŋ “Ol [A. Baitūrsynūly – A.Mek.] qandai lagerdı jaqtasa da, bızder qazaq ziialylary, onyŋ közqarastarynyŋ möldır ekenıne kümän keltırmeimız”, – dep alystaǧy Europada jürıp şyn jürekten aq jarma syryn aqtaryp saluy kuä. Keŋestık ideologiianyŋ aqiqatty būrmalauǧa şeber, daǧdyly maşyǧyna būrynnan qanyq Mūstafa qoryta kele: “Al qazır “Novyi mir” jurnalynda jariialanyp otyrǧan “Qazaq jerındegı aşarşylyq” degen maqalanyŋ avtory – şynaiy Ahmet Baitūrsynūly emes. Onyŋ maqalasyn keŋestık senzuranyŋ 99 prosentke özgertıp jıbergenı aŋǧarylyp tūr, öitkenı Ahmet Baitūrsynūly eşqaşan aitqan faktılerge qarama-qaişy kelmeidı”, – dep tüiındeidı. Aŋyzǧa ainalǧan Mūstafanyŋ ışkı intuisiiasy, tereŋ bılımpazdyǧy, kökırek közı – Ahaŋnyŋ şyǧarmaşylyq qoltaŋbasyn jaulary qasköilıkpen 180 gradusqa terıs būryp basqanmen, onyŋ teŋız tübınen marjan tergendei şyndyǧyn süze bılgen qabıletın jäne tıl ūşyna oralǧan pıkır paryqtauyn sabaqtap qaǧazǧa tüsıruı qandai ǧanibet. Küllı törük jūrtyn qūşaǧyna syiǧyzǧan darhan, naǧyz otanşyl, erjürek kemeŋgerdıŋ osy paiymdaularynan sol sättegı ışkı jan düniesındegı sapyrylysqan sezım aǧymdary men qiialyndaǧy qym-quyt oi-armandaryn aŋǧartatyn ırı tūlǧasy, küreskerlık kesek bıtım-bolmysyn keskındeitın beinesı somdalyp tūr.

Ūlytyn aman saqtaudyŋ jolyn ızdep, basyn tauǧa da, tasqa da ūryp alasūrǧan Ahmet Baitūrsynūly bır jyldai müşe bolǧan kommunistık partiiadan äbden tüŋıldı. Ol milliondaǧan beikünä jannyŋ qanyn jüktegen kommunistık partiia qatarynan öz erkımen şyǧatyndyǧyn 1921 jyly baspasöz betınde jariia ettı. Ahmet Baitūrsynūly keŋestık äkımşılık-bilık jüiesınıŋ Qazaq elındegı jürgızgen kez kelgen ädıletsızdıgın der kezınde äşkerelep, dūrys şeşımın tabudyŋ jolyn körsetuden tanǧan joq. İt jyly mamyr aiynyŋ aiaq şenınde Orynbordaǧy Oqu komissariaty Halyq aǧartuşylardyŋ qūryltaiyn ötkızedı. Forumǧa eldıŋ barlyq tükpırınen 40 şaqty ökıl qatysady. Būl märtebelı jiynǧa Ahaŋnan basqa ekı-aq qazaq şaqyrylǧan bolyp şyǧady. Onyŋ özı orysy joq Bökei guberniiasy men guberniia esebındegı Adai uezınen eken. Ūiattan jerge kırerdei qyzarǧan Ahaŋ iısı qazaqtyŋ namysyn qamşylap, sybaǧasyn qoldan bergen borkemık jıgersızdıgın aiyptap maqala jazady.

“Bilep ädettenıp qalǧan ülken auyldyŋ balalary, özgerıs bolǧan eken dep, qalai bırden özgere qoisyn? Oqu bölımıne bastyǧy bolsa da, öz qolynda bolǧanyn täuır körıp, qazaqqa qiia almaǧan körınedı. Bastyq bolyp üirengen ädet qandai küştı bolsa, baǧynyp üirengen ädet sondai küştı. Orys qazaqqa bastyqtyq qylsa, basyp köktep, basynyp, häkımşılıgın jürgızedı. Ol oryp jatsyn, qyryp jatsyn ‒ bırde ersı körınbeidı. Bärı daǧdyly, qalypty närse bolyp körınedı. Qazaq moiynsūnyp bas iıp, qūldyq degennen basqany bılmeidı. Qazaq orysqa bastyqtyq qylsa, tıptı üilespei, kelıspei tūrady. Bailap qoiǧan qasqyrdyŋ qasyna äkelgende qabaǧy jasyp, eŋsesı tüsıp, qūiryǧyn qysyp, üreiı ūşyp tūrǧan it siiaqty bolyp körınedı. Qimyldaǧan amalynyŋ bärınde de bata almaǧandyq, qaimyqqandyq, jasqanşaq bolyp qalǧandyq bılınıp tūrady. Ony orys joldastar jaqsy bıledı. Sondyqtan orysy bar gubernalarda “qazaq bastyqtyq qylyp ıstı jöndep apara almaidy” dep äkımşılık bıtkendı öz qoldarynda ūstauǧa tyrysady. Orysy bar gubernalardan kıleŋ orys joldastar, orysy joq gubernalardan ǧana qazaqtar siezge keluınıŋ mänısı osy”, ‒ dep “ruhani kösem” (Mūhtar Äuezov) ūlyt qorǧanyşynyŋ bek senımdı qūraly oqu-aǧartu salasyndaǧy basqaru tızgının uystan şyǧarmai, azamattyq sergektık pen aiyryqşa ötkırlıktı talap ettı. “Auru qalsa da ädet qalmaidy” degen Qazaq Elınıŋ täuelsızdık alǧanyna on segız jylǧa aiaq bassa da älı konstitusiialyq memlekettık tılı saltanat qūra almauy qūzyrly bilık basyndaǧylardyŋ eskı dertınen arylǧysy kelmeitındıgı men orystyŋ mysy basqan üreişıldıgı ıstıŋ oŋǧa basuyna qūlyqsyz bop tūr. Batpandap boiǧa sıŋgen nigilizm – ūlyttyq jasampazdyq örleudıŋ qas jauy. Endeşe, Ahaŋnyŋ zıldı oilary däl bügıngı künı de özektılıgın älı joiǧan joq. Onyŋ: “... qazaq joldastardyŋ aqty-qarany aiyryp bılmegendıgın, oŋ qolymen sol qolyn tanyp jetpegendıgın körsetedı; daqpyrtqa erıp, dalaqtap şaba beruge ǧana jaraityndyǧyn bıldıredı. Äitpese, orys joldastar orynsyz jerde ūlyq boluǧa ūialsa kerek edı, qazaq joldastar jylqyǧa siyrdy qalai qosaqtaimyz dep oilansa kerek edı.

... Mūny ıstemei, qazaqty qalyŋ qaraǧa qosyp jıberıp, qarasyna mäz bolyp, arasyna kelgende qazaqqa ıstelgen ıstı taba almai otyrsaq, qazaq sybaǧasyna orysty oqytyp, özımız tük bılmei qalatynymyz şeksız. Osy küimen bara bersek, qazaq oqu oqyp, bılım ala almai, orys oqyp oza beru bolady. Qazaq qūr qarasyna ere beru bolady. Ondai ere berudıŋ aqyry ne bolatyny maǧlūm”, ‒ deuı naq tarihi şyndyqqa ainaldy. Käzırgı qazaqtyŋ ǧylymi şyǧarmaşylyq ziiatkerlık küşı egızdıŋ syŋaryndai orystyŋ köşırmesı ekenın nesıne jasyramyz. Köşırme ‒ tüpnūsqa emes. “Qazaqtyŋ jamany orys bolady” deudıŋ de astarynda aşy şyndyq bar. Iаǧni ömırımızge engen naryqtyq ekonomikalyq qatynasqa säikes qazaqtyŋ miyn ūlyttyq müdde tūrǧysynan qaita qūruǧa ǧylymi-tehnologiialyq jetıstıktı tiımdı de, batylyraq paidalanǧan jön. Demek, elımızdıŋ jaŋa tūrpatty ūlyttyq memleket retınde jaŋǧyruy men tüleuıne, ǧalamdastyru däuırınde bäsekege qabılettılıgıne ǧylym-bılım salasynda atqarylar ıs alda şaş etekten. Älbette, ūlyttyq ǧylym-bılımge salynǧan kapital öz jemısın bererı jäne ol qarjy-qarajatty eselep aqtary kämıl.

Qyz Jıbektıŋ köşındei sän-saltanatymyzdyŋ şyrqyn būzyp, el-jūrttyŋ aldyndaǧy malyn, qolyndaǧy baryn tärkılep, attan tüsırgen, qarsylyq bıldırgenın aiamai, taban astynda sotsyz, ükımsız atyp tastaǧan keŋestık bilıktıŋ anarhiialyq oiran-topyr, sūrapyl jazasynan tentıregen auyl-aimaq köterıle köşıp, mınerge kölıgı, ışerge asy joqtar jaiau-jalpylap basy auǧan jaqqa jan sauǧalady. Qyzyl sözden quyrdaq quyryp, sorpa qainatqan keŋestık alaiaqtarǧa senıp qalǧan aŋǧal jandardy aştyq bunap tityqtatqan, äbden taryqqan, ısınıp-kebınıp, älsızdık meŋdegen, küŋırengen azaly ünın tas kereŋ ökımet estıgısı tügıl elegısı de kelmedı. Ündıster: “Är adamda Qūdaidyŋ beinesı bar”, – deidı. Beikünä jandarǧa zäbır jasap, tırılei közın joiudy ūiymdastyrǧan meimanasy asyp-tasqandardyŋ jazasyn Qūdai beredı. Jamanat habar el ışınde jata ma? Merzımdı baspasöz betınde qazaqtyŋ aştan öluın resmi saiasat “tabiǧattyŋ qolaisyz qūbylystarynyŋ kesapaty” dep aqiqatty būrmalauǧa tyrysty.

“Jūrt jūtaǧanda, sen şarpyl” degen ata-baba ösietın oryndauǧa alaştyŋ arystary jan-tänın saldy. Eger olardyŋ jazǧandary saqtalmaǧanda, toz-tozy şyqqan, şıldıŋ qiyndai şaşylǧan milliondaǧan qazaqtyŋ qaiǧyly taǧdyryn, qan qaqsatyp, jer qaptyrǧan dökır saiasattyŋ solaqailyǧyn bıler me edık!? Būl tarihtyŋ aşy sabaǧy bügıngı täuelsızdıkke jetudıŋ qanşalyqty azaby mol bolǧanyn bezbendeuge jäne būl qasırettıŋ endı qaitalanbauy üşın ūdaiy eske salyp tūrudyŋ qoǧamdyq oi-sanany sauyqtyrudaǧy maŋyzy erekşe.  

“Gazet jüzınde jalpy Qazaqstanda aştyq bar, Qazaqstan qazaqtary qyrylyp jatyr degen sözden basqa osy künge şeiın aştyqtyŋ mölşerı sanmen körsetılgen emes. Sonyŋ üşın az da bolsa, halyq aldyna Qazaqstandaǧy aştyq[ty] sanmenen baiandap ötudı maqūl kördım, – deidı Mūhamedjan Tynyşbaiūly. – Qazaqstanda şoiyn joldyŋ joqtyǧy soǧystan keiın halyq arasynda poşta qatynasynyŋ da üzıluı ärkımge mälım. Älı neǧūrlym qatynas kem bolsa, soǧūrlym ol halyq turaly maǧlūmat ta az bolmaq. Sondyqtan menıŋ sanmen körsetetın maǧlūmattarymda bırınşı uaqyty ötken, ekınşı osy künı eskırgen. [Oqi]ǧa eskı häm köp jerı dūrys emes deuge bolady. Sonda da mülde joqtan bar jaqsy degen oimen jazyp otyrmyn”, – dep baiandaidy ol. Onyŋ bilık jüiesındegı aştyq jailaǧan ölkeden jıberılgen jedel aqpardyŋ resmi qorytyndy deregıne süiengendıgı baiqalady. Mūhamedjannyŋ özı eskertkendei būl auqymdy äleumettık keseldıŋ geografiialyq aumaqtyq şeŋber aiasy men sandyq şamasyn bılmei, oǧan jasalatyn tiıstı şaralardyŋ baǧyt-baǧdaryn, mölşerın anyqtau qiynǧa soǧady. Degenmen Orynbor, Qostanai, Aqtöbe, Oral, Bökei gubernalary men Adai uezınen alynǧan bırneşe ese kemıtılgen aştyqtyŋ resmi deregınen şyndyqty tap basqan Mūhamedjannyŋ topşylaǧan pıkırı nazar audartady: “...körektık kömek jalpy aştardyŋ jüzden bütın ekı ondyq (9,2%) bölımıne ǧana jetısken bolyp tabylady. Būl bolyp jatqan kömekter qai halyqtyŋ arasynda bolyp jatyr degen sūrauǧa jauap bermekşı bolsaq, kömek qalaǧa, şoiyn jolǧa jaqyn arasynda ǧana bolyp jatyr deimız. Qazaq halqynyŋ qaladan, şoiyn joldan alystyǧy aitpai-aq mälım. Olai bolsa, aşyqqandardyŋ jartysyndai (Anyq esep joq,  mölşer – avtordyŋ eskertpesı.) qazaq arasynda eşbır kömek bolmaǧany özınen özı ap-aiqyn...”. Tynyşbaiūlyna süiensek, ükımettıŋ azyn-aulaq kömegı temır joldyŋ boiyndaǧy qalaly mekenderge jetkızılgen, iaǧni jıberılgen azyq-tülıktıŋ qyzyǧyn tek qazaqtan basqa ūlyttyŋ ökılderı körgen.

Aştyqtyqqa ūryndyrǧan, qazaqtyŋ därmensızdıgıne mäjbür etken saiasi-äleumettık qūbylystyŋ sebebın, Halel Dosmūhamedūly tarihi tüp-tamyrynan qozǧap, qoǧamdyq sananyŋ damu üderısın kinoşejıredei sözben surettep ötedı.   

“... 1723-ınşı jyly qazaq qalmaqpen soǧysty. Jeŋılıp qaldy. Adam köp qyryldy, el şabyldy. Qatyn-bala şulady. Qonysyn tastap el bosty. Aqtaban şūbyryndy boldy. O zamanda qazaq tegıs köşpelı edı. Auuy oŋai edı. Bütın el tegısınen äsker edı. Bosqan el körşılerın yǧystyryp qonys tapty. Eşkımnen järdem sūramady, eşkım järdem bermedı. El öz küşımen, öz eŋbegımen juyǧ arada-aq jetısıp kettı.

Ärbır zor oqiǧanyŋ soŋynan zor saldary bolaşaq. Aqtaban şūbyryndynyŋ saldary böten jūrtqa baǧynu boldy. Jatqa baǧynudyŋ tolǧaǧy tym ūzaq sozyldy. El amalsyzdan erkınen aiyryldy. Jel jaqty küzetu qoldan kettı. El tynyşaidy. Qorasy myqty qoidai boldy. Küzetşı küştı boldy. Jaraqtyŋ keregı joq boldy. Temırqazyq jastanu, bes-alty malta asy qylu qaldy. Süiek egıldı, jürek bosady, jıger qūm boldy. Jaraq ūstauşylar joiyldy. Küzetşıge senıp el ūiqyǧa salyndy. Maily tamaq, aşşy qymyz, mamyq tösek köŋıldı böldı, küzetşınıŋ äldiı ūiqyǧa sep boldy. Jauynger halyq qūl boldy. Qazaqtyŋ basyna “rahat” däuırı tudy…”.

Būl ūlytynyŋ maŋdaiyna jazǧan taǧdyry osylai qalyptasqanyn, tarihtyŋ qalauyn özgertuge Halekeŋnıŋ qauqary joq qairansyzdyǧyna nalyǧan ıştegı zär zapyranyn tögıp, şer-şemenın tarqatqan tolǧanysy. Kösemsözdıŋ kösemı ūlyttyŋ ǧasyrlarǧa sozylǧan küres jolynyŋ dialektikalyq damu sipatynyŋ tūjyrymdy qisynyn aşy ışektei şūbatpai ekı-aq auyz sözge syiǧyzǧan. Būl ideialyq tarihi derektı kesek-kesek roman, poema, dramalyq, tragediialyq qoiylymdardyŋ sahnalanuyna, kinofilmder ssenariiınıŋ jelısıne arqau bolarlyq soqtaly-soqtaly oi mäiegınıŋ logikalyq tüiındı fabulasy. Mūny Halekeŋnıŋ qazaq ǧūrpynda tördegı bas ūstaǧan ardaqty aqsaqaldyŋ dastarhan şetındegı büldırşınge qūlaq bergenındei ädemı emeurınmen jetkızgen danalyǧy dep joryǧan abzal. Qaulaǧan ört ışınde jürıp oǧan şyndyqtyŋ iının qandyryp, tarata baiandauǧa zamannyŋ mūrşa da, yŋǧai da bermegenı aian. Dosmūhamedūlyn Memlekettık Bırıkken erekşe saiasi bölımnıŋ (OGPU) qyzmetkerlerı ärbır märte tūtqyndaǧan saiyn onyŋ üiınen baspaǧa daiyn tūrǧan oqulyqtar men eŋbekterın, qoljazbalary men hattaryn, qūjattary men jeke mülıkterın tärkılegendıgın közımen körgen marqūm qyzdary Qaraşaş pen Säule apailardan talai ret estıgenım bar. Özektı örteitını ūlyttyq mädenietke qosylar baǧa jetpes jädıgerlerdıŋ qaraqşylarǧa qoldy bolyp ketuı.        

“Türkıstannyŋ jylany Arqaǧa meşınde keldı. Qoi jyly en dalaǧa simaǧan qara qūrymdai köp mal bır qys da joq boldy. İt jedı, qūs jedı, kım bolsa, sol jedı. Qazaq jūtady, aşyqty.

Meşın ötıp tauyq keldı, ekı qanatyn jaiyp keldı. Adam mal bolyp dalaǧa jaiyldy, atşoŋqai men kösık jedı, tyşqan aulap, mysyq jedı. Jürerge jol tappady, bararǧa jer tappady. Terıs tondylar küzetşı boldy. Alysqa söz jetpedı, jaqynǧa qol jetpedı.

Qaltaman-qarylar el şapty, azamatty qyrdy. Küzetşıler söileudı bıldı, el jylaudy bıldı. Östıp bır kınä qazaqdan tauyq öşın aldy.

Tauyq kettı, it keldı. Şöp tausyldy, tyşqan bıttı, et qūrydy. Atasy balasyn, anasy qyzyn jei bastady. El qyryldy. Jürerge jol joq, bararǧa jer joq. Kelgen taǧy järdem joq. Bū qiynşylyqtyŋ tübınıŋ nege soǧaryn aitalmaimyz. Aştyqtyŋ toqtyǧy, qaiǧynyŋ quanyşy bolady degen. Bes jyldan bergı qazaq-qyrǧyzdyŋ basyna tüsken zor oqiǧalar bos ötpese kerek. Būnyŋ saldary aldymyzda bılıner. Būndai qiynşylyqty qazaq-qyrǧyz jūrty Aqtaban şūbyryndydan berı körgen joq. Bır-aq käzırgı Saryarqadaǧy äŋgıme şūbyryndy bolmai, tek sūlama bolyp tūr.

Sūlaǧan elge ittı şyǧaryp salu qiyn bolyp tūr. İt ketse doŋyz ben tyşqan tūr. Būlardyŋ qalai bolaryn sūrap kelgen kısı joq.

Qūlaǧandy köteru adamşylyqtyŋ belgısı!

Sūlaǧandy köteru aǧaiynşylyqtyŋ belgısı!

Qarny toq aǧaiyn, aşyqqan tumaŋa qarasar künıŋ osy kün!”, – dep Halekeŋ qabyrǧasy sögıle, aza boiy qaza bop, “äkesı ölgendı de estırtedı” köpşılık qauymdy ortaq qaiǧyǧa toptastyra otyryp, köŋılın demedı. Haleldıŋ jüike tamyryŋdy solqyldata qozǧaityn tebırenısı soqyr közden jas şyǧarardai äser ettı. Qinalǧan el-jūrtynyŋ jany alqymǧa tırelgen arpalys azabyn körıp onyŋ degbırı qaşty. Telegraf habaryndai qysqa da nūsqa Halekeŋ tılınen ūlyt qauıpsızdıgı şūǧyl şeşım men äreketke köşudı talap etken ämırdei azamattyq jauapkerşılık jüktep tūr. Qasırettıŋ sebebı men saldary ūly tūlǧanyŋ jan küizelısındegı öksık qysqan ar-ūjdan buyrqanysy şolaq qaiyrylǧan ärbır söilemnıŋ astarynan sezılıp tūr. Baiandau täsılı ekı, üş, tört-aq sözden tūratyn sintaksistık konstruksiia ‒ el basyna kün tuǧan syn saǧatta tılı men jaǧyna süiengen dılmarsynu emes, aştyqty jeŋuge bar küştı jūmyldyruǧa jūmsaǧan azamattyq quatty ruh esıledı. Sondai-aq Halel Dosmūhamedūlynyŋ şyǧarmaşylyq şeberlıgı haqynda söz etkende, stildık qoltaŋbasynan ejelgı törük bıtıktastaryndaǧy epitafiialyq aqparat taratudyŋ ülgı nyşandarymen aradaǧy tını üzılmegen sabaqtastyq bailanys anyq aŋǧarylady. Salystyryp körelık:

“...Äkemız, aǧamyz qūraǧan halyqtyŋ ataq-daŋqy joq bolmasyn dep, türkı [törük] halqy üşın tün ūiyqtamadym, kündız otyrmadym...

Sodan keiın Täŋırı jarylqady baǧym bar üşın, ülesım bar üşın, ölmeşı halyqty tırılte köterdım. Jalaŋaş halyqty tondy, jarly halyqty bai qyldym, az halyqty köp qyldym, ilanǧan elge igılık qyldym”. (Aidarov Ǧ. Kültegın eskertkışı. Zertteunama. A.: “Ana tılı”, 1995, 176–177 better). Būl ekı mätın arada on üş ǧasyr uaqyt keŋıstıgı bölıp tūrsa da, pışındık jäne ışkı äuezındegı (melodiiasyndaǧy) ündestıktı, ūlytşyldyq pen otanşyldyq ızgı qasiettıŋ saryndastyǧy, boiǧa ruh qūiatyn qūdıretın joǧaltpaǧan.

Myŋ ölıp, myŋ tırılgen qazaqtyŋ qorǧanyşy Alaş arystary ärqaisysy myŋnyŋ qyzmetın jalǧyz atqarǧan nar tūlǧa ekendıkterın tarihi sıŋırgen eŋbekterımen däleldedı. Tūiyqqa tırelgen qazaqtyŋ qaşanda basy-qasynan tabylatyn Mırjaqyp Dulatūly sözımen de, ısımen de tuǧan el-jūrtyn aituǧa auyz barmaityn tajaldan qūtqaryp qaludyŋ jolyn ızdep şarq ūrdy. Ol atqa mıngender men el bilegenderge, juan atanyŋ tūqymdary men bolys-bi, myrzalarǧa sory qainaǧan qara būqaranyŋ obalyna da, sauabyna da ortaq boluǧa ügıt-nasihat jūmysyn jürgızdı. Öitkenı būlardyŋ közı aşyq, kökıregı oiau, kömeidegını ūǧatyn sezımtal qaǧylezdıgı bır jeŋnen qol, bır jaǧadan bas şyǧarsa, elge keler päle joq dep paiymdady. Jūrty körgen auyrtpalyqty jeŋuge Jaqaŋnyŋ jorǧalaǧan qalamynyŋ ızı, qarymynyŋ küşı ızdengenge mūraǧat sörelerınde qattauly tūr. Mır oǧyndai Mädiiar arqaǧa aiazdai batqan būl üreilı uaqiǧanyŋ män-maŋyzyn bylai sipataidy:

“Soŋǧy jyldardaǧy oqiǧalardyŋ qazırgı qazaq halqynyŋ basynan keşıp otyrǧan aşarşylyq apatynyŋ qasynda oiynşyq bolyp qaldy. Endı alty Alaş, alty million elım bar dep, üide otyryp özıŋdı tolyqtyryp, atyŋ, qazaǧyŋ joq boludyŋ aldynda tūr. Künı keşe pälen kiıktei emın-erkın jortyp jürıp sairan etken Saryarqaŋ qan sasyp, topalaŋ tigen qoidai qyrylǧan adam öleksesıne tolyp, sasyq jel iıskep otyr. Qazaq küiı osyndai bolǧan soŋ, aman eldegı basşylarymyz būryn da sondai bolatyn dep ökpelep, küderımızdı üze almai otyrmyz... Öitkenı būryn ädıletı, meiırımı kem bolsa da, bū joly qazaq halqynyŋ köpşılıgı bai-kedei, kärı-jas demei, tegıs aşarşylyq apatyna ūşyrap, eldıkten, jūrtşylyqtan ketıp baratqanda jaqsylarymyzdyŋ adamgerşılık, ūlyttyq, bauyrmaldyq, raqymşyldyq sezımderı oianar dep ümıt etıp otyrmyz. Jaişylyqtaǧy özımşıldık mınezderın tastar. Ekı düniede laǧynat estuden saqtanar...

Bızdıŋ atqa mıngenderımız däl osy aitqandai ıstese, Alaş aldynda, adamgerşılık aldynda, tarih aldynda boryştaryn ötegenı, būrynǧy qatelerın juǧany, mūny ıstemese ekı düniede bırdei qara jüzdı bolǧany aştan qyrylyp jatqan qazaq balasynyŋ Täŋırı aldynda ekı qoly solardyŋ jaǧasynda”. Ūlytynyŋ tauqymetın arqalaǧan Jaqaŋ syndy Alaş azamattarynyŋ ruhy aldynda jer basqan bügıngı ūrpaǧy taǧzym etuge boryşty. Sol tūstaǧy qazaqşa, orysşa merzımdı baspasözdıŋ kötergen basty mäselesı – aştyqtan zardap şekken audandardaǧy qūtqaru şaralaryna arnaldy. Äsırese būǧan Taşkenttegı Sūltanbek Qojanūly redaktorlyq etetın “Aq jol” men Semeidegı “Qazaq tılı” gazetterı erekşe üles qosty. Būlai boluynyŋ özı zaŋdy qūbylys edı. Öitkenı Taşkent pen Semei qaşannan qazaqtyŋ dästürı üzılmegen ruhani ortalyǧy ärı oqyǧandardyŋ şoǧyrlanǧan mekenı bolatyn. Semeidegı “Qazaq tılı” gazetı şyn mänınde küllı qazaqtyŋ tılıne ainalǧan ūlyttyq basylymǧa ainaldy. Ūlyt basyna būlyt üiırılgen mūndai tötenşe jaǧdaida “Qazaq tılı” gazetı eldı järdem beruge ündep, estı azamattardy özge qyzmettıŋ bärın uaqytşa tastap, osy jūmysqa jūdyryqtai jūmyla kırısuge şaqyrdy. Būl ıske ūiytqy bolǧan Mırjaqyp Dulatūly, Jüsıpbek Aimauytūly, Halel Ǧabbasūly, Mūhtar Äuezov, Danial Ysqaqūly, Mänän Tūrǧanbaiūly, Äbıkei Sätbaiūly, t.t.

“... Jalǧyz ükımet tarapynan körsetılgen järdemge ǧana süienıp otyrsaq, eldıŋ köbın qyryp alamyz. Ükımet järdemın körsete bersın, ol öz aldyna. Bız özımız jūrttyŋ qamyn oilauymyz kerek... Eldı el qylu üşın, qyrǧynnan qūtqaru üşın azamat tegıs atqa mınu kerek”, – dep dabyl qaqty olar. Qūr ügıtpen de şektelgen joq, Jüsıpbek Aimauytūly bastaǧan qazaq azamattary mäjılıs qūryp, aşyqqan elderge Semei guberniiasynan jylu jinau mäselesın tekserıp, nauryzdyŋ 15 künı Qazaqstan Kındık Atqaru Komitetıne, Qazaqstannyŋ aştarǧa järdem beretın Kındık Komitetıne, Reseilık Kındık Atqaru Komitetıne, Reseilık aştarǧa järdem beretın komitetke jedelhat joldady:

“Semei guberniiasyndaǧy qazaq qyzmetkerler jiylysy  Qazaqstan respublikasyndaǧy aşyqqan elge järdem beru mäselesın qarastyrǧannan keiın mynadai qorytyndyǧa keldı: Qazaqstannyŋ keŋ dalasynda elı bytyrandy, jer temırjoldan şalǧai bolǧandyqtan qazırgı ükımettıŋ Aştar komitetı arqyly bergen järdemı qazaq halqyn aştyqtan qūtqaruǧa anaǧūrlym jetpeidı. Mümkın emes. Sondyqtan qazaq halqyna järdem beru şarasy basqaşa bolu kerek. Jiylysynyŋ pıkırı boiynşa ol şara – qazaqtyŋ jauapty qyzmetkerlerı bileitın aiyryqşa järdem komitetın aşu, komitet müşelerı, tılengen qazaq azamattary elge şyǧyp, jūrtty kömek beruge ündep, barlyq halyqty osy jūmysqa kırıstıru, öz erkımen beretın järdemın jiiu, iaǧni sauyndai, astyqtai, kölıktei, basqa türlı de jinalǧan närselerdı aşyqqan elderge tötesınen qyzmet jetkızu, aş halyqty keruen jasap, Qazaqstannyŋ, Türkıstannyŋ toq guberniialaryna, uezderıne köşıru. Üstımızdegı jalpaq el apatqa ūşyrap, küizelıp jatqan auyr jylda eŋbekşı qazaq azamattary atqa mınbei tek jatudy äleumet aldynda, tarih aldynda zor qylmys dep bıledı. Sondyqtan kındık ükımettıŋ tezınen rūqsatyn ötınedı.

1. Semei guberniiasynda qazırgı aştar komitetınen basqa, aşyqqan elge öz tūsynan järdem beretın aiyryqşa qazaq komitetın jasauǧa.

2. Ol komitettıŋ ıs qylatyn audany Semei, Aqmolamen aşyqqan guberniialar boluǧa.

3. Būl jolda qyzmet qyluǧa tılengen, ia qazaq jiylysy kerektı tapqa azamattardy partiia, keŋes qyzmetterınen bosatuǧa” (“Qazaq tılı” gazetı, 1922, №183).

Köp ūzamai būl jedelhatqa joǧarǧy ükımetten jauap kelıp, Semei azamattaryna guberniialyq aştar komitetı arqyly elden jylu jinauǧa rūqsat berıledı. Azamat bıtken atqa qondy. Künı-tünı damyl tappai, taban etı, maŋdai terın saudaǧa salmai, aqysyz-pūlsyz jaz boiy şapqylap mal jidy. Alaida arqa süiegen ükımettıŋ aştyqtan aşynǧan jūrtqa jany aşyǧansyp, ary taza ūlytynyŋ keleşegıne alaŋdaǧan şyn qamqorlyq ielerın qaitkende de sürındıruge ılık ızdedı. Aştyqtyŋ zaualyn tartqan, közı qarauytqan elde qaibır aqyl boluşy edı. Mal ülestıruşılerdıŋ kınäsınen bıreuge jetıp, bıreuge jetpegen de bolar. Onyŋ üstıne aşyqqan äleumettıŋ boiyndaǧy küş-quaty sarqylyp, qaljyraǧan, talmauryǧan, üzıler şaǧyn özınıŋ aram piǧylyna paidalanǧan jüzıqara qūzǧyn qarǧalar da otqa mai qūiyp, aryz-şaǧymdy örşıttı. Qaiyrymdylyq jasaǧan jandardyŋ adal nietı keiın özıne “jamanat” bop jabysyp, basy dauǧa qalaryn kım bılgen? Sol arqyly ızgılıkke ses körsetken meiırımsız qara küştıŋ tüpkı maqsaty anyq aŋǧaryldy. Alaş azamattarynyŋ qily taǧdyry turaly QR Ūlyttyq qauıpsızdık komitetınıŋ mūraǧat qorynda saqtauly tergeu ısınıŋ derekterın yjdaǧattylyqpen jüielı taldau jasap, elep-ekşep, baiypty süzgıden ötkızıp, ǧylymi bailammen söiletken qalamger-zertteuşı Tūrsyn Jūrtbaev:

“Sonyŋ ışınde köktemnen bastap bükıl Semei guberniiasyn aralap mal jiyp, Saryarqany kesıp ötıp, jerdıŋ tübı Torǧaiǧa ekı märte baryp, 8 myŋ mal aidap aparǧan, eŋ adal azamat retınde jūrt senıp tapsyrǧan ökıl ‒ Jüsıpbek Aimauytūlyna qarsy astyrtyn arandatu äreketı jürgızılgenı tıptı de tüsınıksız. Tımıskı tyŋşylar özı aştyqtan aşynǧan, aş özegı örtengen adamdardyŋ aşközdengen sätın paidalanyp, arǧyn men qypşaq ruynyŋ aştaryn bır-bırıne aidap saldy, süiekke talastyrdy. Ony ūiymdastyrǧan jergılıktı jerdegı keŋes ökımetı men partiia ūiymdarynyŋ belsendılerı edı. Al olar joǧarydan arnaiy nūsqau tüspese, öz betımen mūndai äreketke bara almaityn” (Talqy. A.: Qazaqstan, 1997, 142 b.), ‒ dep paiymdaidy.

Qazaqtyŋ ūlyttyq tūtastyǧy rulyq bırlıgınen tūrady. Osy süttei ūiyǧan etnikalyq tabiǧi bırtūtastyqty tübegeilı būzu üşın qazaqtyŋ rulyq namysyna tietın qaqtyǧysty örşıtu, ruaralyq alauyzdyqty qozdyru, ymyraǧa kelmeitındei “kekşıldık dertın” uşyqtyrudyŋ qyzyl imperiia ideologiialyq san aluan synaqtaryn jasady. Qazaqty ıştei ydyratu, özdı-özı qyrqystyru arqyly “proletarlyq diktatura” bölşektep bileudı negızgı ideologiialyq quatty qaruyna ainaldyrdy. Būl “bölşekteu” saiasi ädısı ‒ ötken ǧasyrdyŋ 20–30 jyldaryndaǧy qazaqtyŋ süt betıne qalqyp şyqqan qaimaqtai asyl azamattaryn tügel sypyryp, jalmap öttı. Qazaqty äleumettık taptyq belgısıne qarap jıkteu, ata daŋqyna orai alalau, ruǧa, jüzge, aǧymşyldyq şartty topqa bölu ‒ “baişyl, eskışıl, alaşordaşyl, “arǧyn, qypşaq, t.t.”, “ūly jüz, orta jüz, kışı jüz”, “baitūrsynşyldyq, säduaqasovşyldyq, meŋdeşovşyldyq, rysqūlovşyldyq, qojanovşyldyq, t.t.”, talantty şyǧarmaşylyq ökılderın bır-bırıne qarsy aidap salu, “halyq jauy” degen qarǧy bau taqtyryp, quǧyn-sürgınge, qyzyl qyrǧynǧa ūşyratty, töbesınen äŋgırtaiaq oinatty. Qazaqtyŋ jaqsysy men jaisaŋyn joiu ‒ stalindık-goloşiokindık, t.t. bilık basyndaǧylardyŋ “ūlyttyq mäselenı oŋai şeşudıŋ kriminaldyq joly edı”.

Qyzyl imperiianyŋ qazaqty mansūqtaudyŋ ne türlı qiianaty men mazaǧyna kuälık beretın san aluan maǧlūmattar men qūjattar mūraǧat qorynda jeterlık. Al ǧylymi ainalysqa tüspei Lenin men Stalinnıŋ jeke qorynda, basqa da arnauly qūpiia qorlarda qazaq taǧdyryna qatysty saqtalǧan qūjattar qanşama? Mūraǧat demekşı, onan tabylǧan aqparattyq derek ataulyǧa syndarly talǧampazdyq, asa saqtyqpen qarap, jüielı türde sūryptau men salystyrudy, tyŋǧylyqty ǧylymi tekserudı qajet etedı. Öitkenı o basta bızdegı mūraǧat qory ‒ qazaq mädenietı men tarihyn şynaiy zertteudı maqsat etpegen. Būl ‒ imperiianyŋ otarlau saiasatyn jürgızetın, ideologiialyq müddesın közdeitın ǧylymi ortalyq. Sondyqtan tarihi qūjattar arasynda, äsırese ūlyttyq müddege qaişy keletın “saiasi qūrylǧan qaqpandar men qarmaqtar” kezdesıp qaluy äbden yqtimal. Tarihi oqiǧaǧa memlekettık müdde tūrǧysynan tūjyrym jasalyp, baǧa berıluı zaŋdy qūbylys. Ūlyttyq ekonomikasyn basqarudyŋ qūraly ‒ töl aqşa banknotyn jasau qandai qajettılık bolsa, memleket müddesı tūrǧysynan kez kelgen däuırdegı qūjatty, tiıstı mörı basylǧan, qoly qoiylǧan etıp daiyndau imperiia üşın tükte qiyndyq tudyrmaityndyǧyn eskergen abzal.  

Sonymen ädepkı oiymyzdyŋ jelısıne oralsaq, 1922 jyly Oqu Komissariaty Orynborda jazuşylar qūryltaiyn şaqyrudy mälım etedı. Osyǧan orai “Qazaq tılı” gazetınıŋ sol jylǧy №193 sanynda el aşyǧyp, esı şyǧyp ölım auyzynda jatqanda Oqu Komissariatynyŋ būl äreketıne būlqan-talqan şamdanǧan Jüsıpbek şydai almai “Topalaŋ uaqytyndaǧy toi” atty maqala jazdy.

“... Joldastar-au! Oilasaŋdarşy! Qazaqstannyŋ basyna qandai auyrtpalyq tüsıp otyr? Osy künde sıiez jasaityn, seiıl qūratyn, äŋgıme soǧatyn zaman ba?.. Qazaqstannyŋ üşten ekı esesı joǧalǧaly tūrǧanda ne betımızben plan jasauymyz, ädebiet güldendıremın dep auyzymyz baryp söileimız... özgenı tastap, mezgılsız ajalmen alysuǧa atqa mınu kerek. Sıiez qūramyz deu eldıŋ bır jaǧyna topalaŋ tiıp jatqanda, bır jaǧy toi qylyp jatqanmen bır esep”, ‒ dep terısıne syimaǧan Jüsıpbek otty tılımen bilıktıŋ kezek küttırmeitın, özektı mäselenı qoia tūryp, dym bolmaǧandai äleumettıŋ köŋılın ädeiı basqaǧa alaŋdatu, köldeneŋ ıske būru amalyna narazylyǧyn bıldırdı. Jazuşynyŋ būl baibalamy zerdesı jüirık sūŋǧylalardy qatty oilandyryp-aq tastady. Keiın ölkelık atqaru komitetınıŋ janynan qūrylǧan arnaiy komissiia Semeiden kömekke dep jinalǧan maldy  Jüsıpbek Aimauytūly, Ahmetsapa Jüsıpūly, Şaiqy Qūljanūly, Iliias Baimenūly, Qazkeldı Qarpyqūly syndy azamattardyŋ aştyq jailaǧan Torǧai öŋırıne aidap äkep, “bas paidalaryn közdep ülestırgen” degen jalǧan aiyp taǧyldy. İmandylyq jolynda, jaqsylyq ıstemek bolǧandardyŋ moraldyq jany jaralanyp, ar-ūjdany taptaldy. Būl mäselege bailanysty “qylmystyq ıs” qozǧalyp, sot jūmysy 8 künge sozyldy. 1926 jylǧy 22 nauryz küngı sot otyrysynyŋ mäjılısınde qoǧamdyq aiyptauşy Bekūlynyŋ qorytyndy sözınde:

“...Būl qylmys ‒ 1922-ınşı jyldyŋ jazynda eŋbekşı eldıŋ basyna aştyqtyŋ qara tūmany tüsıp, ana balasyn, bala anasyn jep jatqanda, aştar tyşqan aulap, ısıp, yŋyranyp, ölıp jatqanda ıstelgen.

Būl qylmys ‒ aş adamdardyŋ auyzdarynan bır japyraq nanyn jūlyp jep, sol zamanda bailar men moldalardyŋ semıruın, baiuyn közdegen qylmys.

Būl mäsele zor. Mūnyŋ zor boluy aştar komitetıne kırıp mynau maldy jinauşylar da, maldy aş elge aidap keluşıler de jäne sol maldy boluşylar da “Qazaǧym!” dep özeurep, qazaqtyŋ qorǧanymyn dep jürgen qazaqtyŋ oqyǧan azamattary edı. Tıptı, būlardyŋ keibıreulerı ebın tauyp partiiaǧa da, ispolkomǧa da kırıp alyp edı. Būlar qazaqtan şyqqan azǧantai bolşevikterdı qazaqtyŋ eŋbekşı tabyna jany aşymaidy dep, qalyŋ elge būzyq qyp körsetetın edı...

...Būlar ‒ naşarlar tabyn bailar, moldalar tabynyŋ tabanyna salǧysy kelgender. Äleumet mülkın orynsyz şaşuşylar... Qoǧamǧa ziiandy, tapqa jau adamdar. Sondyqtan būlar jazanyŋ auyryn tartu kerek”  (“Eŋbekşı qazaq” gazetı, 1926 j., №66, nauryzdyŋ 26-sy.), ‒ dep saiasi tapsyrys boiynşa qara boiaudy qalyŋdau jaǧyp, ıstıŋ öŋın terıs ainaldyryp, äleumettı adastyratyn aqpar taratty. Qyzyl tılde buyn joq. Aqty qara, qarany aq deu būl ortalyq ökımettıŋ pärmenımen ūlyt ziialylarynyŋ soŋyna şam alyp tüsudıŋ naqty aiǧaǧy edı. Jüsıpbek Aimauytūly sot mäjılısı üstınde özın-özı qorǧap, ükımettıŋ ısteuge tiıs jūmysyna erıktı türde myŋdaǧan şaqyrym jerdı köktei basyp, myŋdaǧan qandastaryn ajal tyrnaǧynan alyp qalǧany üşın alǧystyŋ ornyna “jazaǧa tartu” ‒ qasaqana ziiankestık, jeke bastyŋ qūqyn öreskeldıkpen būzu ekendıgın şegelep jetkızdı. Sot ükımı Jüsıpbek Aimauytūlyna taǧylǧan qylmysty ısten lajsyz “aqtap”, qalǧan azamattardy 4 jyl men 3 jyldyŋ aralyǧynda bas bostandyǧynan aiyruǧa şeşım şyǧardy.

Mūstafa Şoqaiūly RKFSR Halyq Komissarlary Keŋesı töraǧasynyŋ orynbasary Tūrar Rysqūlūlynyŋ “Töŋkerıs jäne Türkıstannyŋ jergılıktı halqy” atty kıtabyna sılteme jasap, “Türkıstandaǧy qazan töŋkerısınıŋ eŋbegı sıŋgen basşylarynyŋ” bırı ‒ Tobolinnıŋ Türkıstan Ortalyq Atqaru komitetınıŋ mäjılısınde tūp-tura bylai dep mälımdegenın aiǧaqtaidy: “qyrǧyzdar (qazaqtar) ekonomikalyq jaǧynan äljuaz, marksisterdıŋ közqarasy boiynşa bärıbır qūryp-bıtuı tiıs. Sondyqtan da töŋkerıs üşın qarjyny aştyq pen küreske şyǧyndaǧannan da... maidandardy qoldauǧa jūmsaǧan maŋyzdy...” (qaraŋyz, alǧysöz HII bet).

“Aştyqtan ölgenderdıŋ (mūsylmandardyŋ) sanynyŋ mölşerı, ‒ deidı Rysqūlūly (77 bet), ‒ orasan köp...” (Türkıstannyŋ qily taǧdyry. Qūrastyrǧan ‒ Baibota Serıkbaiūly Qoşym-Noǧai. A.: Jalyn, 1992, 75 b.). Şoqaiūly aştyqtan jappai qyrǧynǧa ūşyraǧan qazaq ūlytynyŋ taǧdyr-talaiy turaly keŋestık bilıktıŋ şen-şekpenın kigen lauazymdy ūlyqtyŋ ne oilaityndyǧyn jasyrmai, aşyq bıldırgen joǧarydaǧy pıkırın ädeiı keltırgen. Būl ‒ Türkıstan ölkesınde bolşeviktık ideiany uaǧyzdau men taratuǧa jıbergen “markstık ılımmen qarulanǧan” senımdı ökıldıŋ jergılıktı ūlyt mäselesıne qatysty Lenin men Stalinnıŋ saiasi ūstanymyn qaltqysyz oryndaǧandyǧyn aiqyndap tūr.

Jany näzık Maǧjan Jūmabaiūlynyŋ “Sūm ömır abaqty ǧoi sanalyǧa” deuındegı metaforalyq beinelı “sūm ömırı” ‒ sol özı auasyn jūtyp tynystap, suyn ışıp susyndap, küllı azamattyq bolmys-bıtımın, tabiǧi kelbetın qalyptastyrǧan kındık qany tamǧan atamekenıne, jer düniege syiǧyzbai, baiyz taptyrmai tentıretken qan-qasap, qapas keŋestık totalitarlyq bilık jüiesıne ışkı nalasy men laǧynetı edı.

Qazaqstanda keŋestık bilık ornasymen biurokrattyq basqaru apparatyn nyǧaitu men dauryqpa ūranǧa ainaldyrǧan saiasi nauqanşyldyqty üdettı. Qoǧamdyq oi-sanany keŋestık ideal tūtqan auqymdy jobalardy oryndauǧa qauyrt maidan aşty. Jinalystar men mäjılıster, konferensiialar men sezder köbeiıp, eskılıktıŋ keselımen ymyrasyz küresudıŋ özektı mäselelerıne pıkır jarystyrǧan jaŋa ürdıstıŋ nasihatşy belsendılerı bılek sybana saiasi sahna törıne şyqty. Ömır saltyna säikes mädeniet maidanynda da tyŋ bastamalardyŋ kökjiegı keŋıdı. Qyzyl kommunister ömırdıŋ barlyq salasynda qazaqtyŋ dästürlı sabaqtastyq qalybyn būzu arqyly astan-kestenın şyǧaru, bylyq-şylyqqa ainaldyrudy köksedı, sosyn ǧana aua jaiylǧan retsızdıktı özınıŋ saiasi müddesıne orai üilestırudı maqsat ettı.  Äiteuır qiqu salǧan alaşapqyn köz aldarqatu jappai etek aldy. Eldıŋ yǧyryn şyǧarǧan saiasi sılkınıster men dümpuler qazaqtyŋ şaruaşylyǧyn şatqaiaqtatyp, bar malyn şaştyrdy. Mūnyŋ aqyry ışer asqa zar qylyp, qyl üstınde tūrǧanda keŋestık ideologtar örtengen üidıŋ jasauyn ūrlaǧandai ūlyttyŋ äleumettık daǧdarysyn öz paidasyna jaratyp, jyǧylǧan üstıne jūdyryq ruhani esınen aiyryp, grafikalyq tılın auystyrudy oilap tapty. Būl tıl qūrylysy saiasaty ‒ törük tıldes ūlyt pen ūlystardyŋ ruhani bırlıgın ydyratu men etnikalyq otarlau üderısın tezdettı. Myŋ jyldyq mädenietınen qol üzgısı kelmei, eldıŋ äleumettık tūrmys deŋgeiın köteruge auadai qajettı qarjy-qarajattyŋ orynsyz tekke jūmsaluyna qarsylyq bıldırgen ziialy qauymdy “eskışıl-jaŋaşyl”, “arabşyl-latynşyl” dep jıkke böludıŋ, aralaryna syna qaǧudyŋ ūtymdy sätı tudy.

Zady, ötken ǧasyrdyŋ 20–30 jyldary aralyǧynda ūlyttyq mädeniettıŋ damuyna subektivtı, obektivtı san aluan kedergıler bolǧanyna qaramastan, Alaş azamattary ǧajaiyp ǧylymi töltuma tyrnaqaldy eŋbekterdı ömırge äkelgenı qairan qaldyrady. Qoǧam ömırındegı örıs alǧan aştyq, türlı epidemiialar, tūralap qalǧan şaruaşylyqtar, giperinfliasiia, ūlyttyŋ bas kötergen tūlǧalaryna qarsy ūiymdastyrylǧan quǧyn-sürgın mädeni-ruhani saladaǧy serpılıske böget bola almady.          

Manap Şämıl bürkenşık esımımen Säken Seifollaūly “Aştardyŋ ruhtary” atty maqala jazyp, it qorlyqpen jandary ūşqandardyŋ äruaqtarymen baqūldasty. Aqqu aqyn jantürşıgerlık aşarşylyq qasıretın körgende erekşe tolqydy, jüie-jüiesı bosady, közdıŋ yp-ystyq jasyndai tebırenıs sezımı mölt-mölt etıp, appaq qaǧaz betıne üzılıp-üzılıp tüstı: 

“...Äreŋ basqan... öŋı qaşqan,

Tältırektep aş, aruaq quarǧan.  

Şyqqan jerden, tūrǧan körden

Ölıktei bop, ūrttary sualǧan.

Bıraz jürdı... bıraz tūrdy...

Aş aruaq jol auyzyna qūlady!

Bıraz jatty... yşqynyp qatty

Älın jinap köterıldı, sūlady.

...Töŋırekke közın süzıp,

Qazaq jūrtyn – bauyrlaryn ızdedı!

Ölgenınşe järdem kütıp,

Tırşılıkten älı küder üzbedı.

...Jomart edıŋ, meiırımdı edıŋ,

Bauyrlarym, babam qazaq, qaidasyŋ?

Bar edı ǧoi sansyz malyŋ,

Ol mal qaida,.. Kım kördı onyŋ paidasyn?..” (Aş qazaq.“Aq jol” gazetı, 1922 jyl, 22 säuır.). Töŋkerıstıŋ ot-jalynynan ötken “Qyzyl sūŋqar” otyzynşy jyldary aştan ölgen qandastarynyŋ mäiıtterı şaşylǧan Almatynyŋ aiaq alyp jürgısız köşelerın körgende ne oilady eken! Segız qyrly, bır syrly Säken serı şabyttana jyrǧa qosqan “Sovetstany”, sırä, keiın “Zymystanǧa” ainalaryn ol ärine bılmegen de bolar!?

Säkennıŋ bır qyry ‒ ädebiet tarihyn zertteuşılıgı. “Ädebiet häm onyŋ aǧymdary” atalatyn eŋbegınde Säken bylai deidı:

“... Būǧan elıktep Rusianyŋ 18 ǧasyrdaǧy aqyny Hirsakof§ özınıŋ “Rusiada” degen jyrmen jazylǧan kıtäbın bastaǧanda bylai dep bastaǧan:

“Poiu Rossiiu Osvobojdennuiu,

Ot iga varvarov tatar”. Onyŋ qazaqşa mänısı mynadai bolady:

“Rusiany jyrlaimyn, ‒

Aŋ-haiuandai tatardyŋ

Qūldyǧynan qūtylǧan...”.

Hirsakof “İliadaǧa” elıktep, kıtäbın soǧan ūiqas “Rusiada” qylǧan. Osyndai ruhben orystyŋ Ekaterina degen hatyn padşasyn madahlab Derjauin degen sol hatyn padşa zamanynyŋ aqyny da azyraq elıkteb jazyb jürdı. Mäselen:

“O, Bogopodobnaia sarevna,

Kirgiz-Kasaskoi ordy!”. Onyŋ mänısı mynadai bolady:

“Ua, Qazaq-Qyrǧyz Ordasynyŋ

Täŋırdei padşa hanymy!”.

(Ekaterinany Derjauin, bır maqtap öleŋ qylǧanda qyrǧyz-qazaqtyŋ padşa hanymy dep aitqan. Būryn qyrǧyz-qazaqtyŋ, tatardyŋ myrzasy dep aitqan. Derjauin Rusianyŋ eŋ alǧaşqy aqyny, özı hristian dınıne kırgen noǧaidyŋ myrzasy ekenı ras – Säkennıŋ tüsınıktemesı.)” (“Qyzyl Qazaqstan”,1923 jyl, №15, 43 bet).

Qazaqta “Qūl jiylyp bas bolmas, qūm jiylyp tas bolmas” deitın maqal bar. Resei patşalyq qūrǧan zamannan saiasi ūstanǧan baǧyty ‒ atasy törük ūlyty men ūlystaryn bölşekteu, bır-bırıne qarsy aidap salu, jerınıŋ aumaqtyq tūtastyǧyn būzu, qūtty qonysynan yǧystyru, ruhani auyzbırşılıgın joiu, äleumettık jık salu, şaruaşylyq tūrmysyn älsıretu, etnikalyq assimiliasiiaǧa tüsırıp, sıŋırıp jıberudı mūrat tūtty. Būl ärekettı aşyq türde jasaǧany qūpiia emes. 1917 jyly bilıkke qaruly köterılıs arqyly qyzyl bolşevikter kelısımen törüktektı ūlyt pen ūlysty qudalau, qyru, joiudyŋ diktaturalyq, sadistık zorlyq-zombylyq ädıs-täsılı şekten şyqqanyna ötken ǧasyrdyŋ 20‒30 jyldary qazaq etnosy 75‒80 paiyzynan tırılei aiyrylyp, bas sauǧalap tuǧan jerınen bosyp ketuıne mäjbür ettı. Qyzyl imperiianyŋ zūlybmdyǧy qazaqtyŋ Keŋes ökımetın jan-tänımen qoldaǧan ziialy ökılderıne şeiın tügelımen azaptau, qorlaudan keiın atu jazasyna kesudegı maqsaty ūlyt retınde jer betınen tübegeilı joiyp jıberu edı. Keŋestık qazaq ädebietınıŋ negızın salǧan Säken Seifullinnıŋ auyzdan-auyzǧa jetken atylar aldyndaǧy soŋǧy sözı qanşalyqty örlık pen öjettıkke, täkäparlyq pen qaisarlyqqa, ar-ūjdanyna qylau tüsırmegen märttıgı qūlaǧyŋnyŋ tübınen saŋqyldap tūrǧandai jıgerdı janidy.      

“...Halqyma oq atqam joq, atpaimyn da,

Elımdı satqanym joq, satpaimyn da,

Aqtyǧy jüregımnıŋ özıme aian,

Būl joldan qaitamyn dep, aitpaimyn da...”.               

 Reseide bilıkke qoly jetısımen qyzyl kommunister qazaqty otarlaudyŋ strategiialyq qūpiia jobasyn jasady. Eŋ äuelı qazaqty soŋynan erıtken saiasi-ruhani jetekşı intellektualdyq küşınıŋ yqpalyn älsıretu, olardyŋ ūlyt aldyndaǧy abyroiy men bedelın tüsıru maqsatynda ömırdıŋ barlyq salasynda keşendı ıs-äreketter jürgızu, alaştyŋ pärmendı tūlǧalaryna qarsy aqparattyq soǧys aşu közdeldı. Arbanyŋ aldyŋǧy doŋǧalaǧy qalai jürse, soŋǧy doŋǧalaq solai jüredı. Sondyqtan alaştyŋ bas adamdary salǧan sara joldy öskeleŋ ūrpaqtyŋ müldem jadynan öşıru maqsatyndaǧy ideologiialyq ūstanymdy äkımşılık-bilık jüiesı qaltqysyz oryndauǧa barynşa belsendılık tanytty. Alaştyŋ asyl perzentterın tuǧan ūlytynyŋ tarihynan bölıp, jetpıs jyl boiy qapasta, qaraŋǧyda jasyru ‒ būl künnıŋ közın qolmen japqysy kep tyraştanǧandai soraqylyq edı.

Filip İsaevich Goloşiokin [şyn aty-jönı Şaia İsovich-İsakovich] qoǧamda oryn alǧan kez kelgen qarsylyq pen narazylyq belgılerı, keleŋsız qūbylystardy aiausyz janşyp, keŋestık ideologiiaǧa közsız senetın sanany qalyptastyru “ūly qūrbandyqsyz” äste bolmaidy dep aqtaldy. Būl rette joǧarydan basqarylǧan erekşe nūsqau boiynşa jergılıktı äkımşılık-bilık pen atqaruşy organdar būqara halyqqa terrorlyq qysym jasaudyŋ barlyq şaralaryn qoldanyp, zorlyq-zombylyqtyŋ, jazalaudyŋ ne türıne erık berdı. Beikünä el-jūrttyŋ qolyndaǧy bar dünie-mülkın, azyn-aulaq dän-daqyly men jan baqqan malyn şyryldatyp tartyp alyp, arytyp, jūtatyp, ölgenı ölıp, aq degenı – alǧys, qara degenı – qarǧys Keŋes ökımetınıŋ talaptaryn mültıksız oryndaudy erıksız moiynsūndyrdy. Qoǧamdyq ömırdegı bolmystyŋ betın bürkemeleu, jalǧan aqparat taratu – ǧylymi terıs paiymdauǧa, zertteuşılık qabılettı, tabiǧi talanttardy aqiqat joldan taidyryp, jetpıs jyldan astam ūrpaqtyŋ aqyl-oiyn şatastyruǧa mäjbürledı. Alaida “almas kezdık qap tübınde jatpasy” aian. Künderdıŋ künınde şyndyq almas kezdıktei jarq etıp, jaryp şyǧaryna şübä joq. Auruyn jasyrǧan öledı. Qanǧa malşynǧan qyzyl imperiianyŋ ötırıktı saiasatqa ainaldyrǧan ūstanymy aqyry tübıne jetıp, quraǧan terektei mort syndy. 

Memleket ataulynyŋ ılım-bılımı mūrat tūtqan saiasi baǧyt-baǧdaryna bailauly. Qazaq jastaryna sapaly bılım berudı jeleu etıp, Mäskeude oquyna taŋdau jasaudyŋ maqsaty – keŋestık qūrylystyŋ ideologiialyq müddesın qorǧauǧa jergılıktı ūlyt ökılderınen käsıbi mamandar daiarlau men ıske tartu edı. Mäskeude bılım alǧan Ǧabbas Toǧjanūly, Iliias Qabylūly, [...], t.b. jastar qazaq elın “keŋestendıru saiasatyna” jan-tänımen üles qosyp, Alaş ziialylaryn, ūlyt basyna töngen qiyn-qystau aumaly-tökpelı, alasapyran zamanda ömırın qūrban etken aq-adal perzentterın Aidyŋ, Künnıŋ amanynda kır jaǧyp, qaralap, opasyzdyq pen satqyndyq jasap, ary men qany tögılgen qasıretke ūryndyrdy. “Ekı aiaqty, jūmyr basty pendege  “itsıŋ, itsıŋ” dese, üre bastaidy” demekşı qyzyl kommunisterdıŋ ideologiialyq duasyna arbalǧan “özgerısşıl oqyǧandar” alaştyŋ ardaqtylaryna auyz salyp, ürgenı bylai tūrsyn, qaba bastady. Demek, bılımdınıŋ bärı bırdei ūlyttyq qauıpsızdıkke qyzmet ete almaityny osydan-aq körınıp tūr. Qanşa jerden jaŋylmaityn jaq, sürınbeitın tūiaq joq dep älgılerdıŋ qylmysyn aqtaǧanmen, qazaqtyŋ tarihi tanymynda juylmaityn dyq qalyp qoidy. Qazaqtyŋ oilau jüiesın, ūlyttyq qadır-qasietın, etnikalyq erekşelık belgılerın joiuǧa baryn salǧan ideologiialyq ūstanym qaitkende de köşpelı eldı dästürlı tırşılık üderısınen jaŋyltyp, imperiianyŋ aitqanymen jüru, aidaǧanyna könuge mäjbürledı. Osy saiasatty Qazaqstanda jüzege asyruǧa ötken ǧasyrdyŋ 20 jyldary Mäskeude bılım alǧan “qazaq oqyǧandarynyŋ” bırsypyrasy qoljaulyq boldy. “Işten şyqqan jau jaman”. Qazaqty qūrtqan öz ışınen şyqqan satqyndar. Būl qazaq arasynan ekıjüzdı, jaltaq, körıp tūrǧanyn aituǧa jasqanatyn jasandy “ziialy qauymdy” qalyptastyrdy. Saiasi ırı qairatker, beibıtşılık üşın kürestıŋ körnektı ökılı Djavaharlal Neru “Otarlauşy eldıŋ tärbiesın körgen ziialy qauym – öz halqynyŋ basty jauy” dep tūjyrymdaidy. Talantty jastardy öz ūlytynyŋ ızaşar sanatkerlerıne qarsy qoiyp, aq joldan taidyrǧan keŋestık qyzyl ideologtar qazaq etnosyna sūmdyq zūlmat tuǧyzdy. Bır ret ūlytyna opasyzdyq jasaǧan jannyŋ boiy üirenıp, kez kelgen qiyn-qystau sätte satqyndyqqa psihologiialyq-moraldyq jaǧynan beiım tūrady. Öitkenı, ūlyt mūratyna qiianat jasaǧan “ziialylardy” keŋestık saiasat ärqaşan marapattau men syi körsetu, erekşe qūrmet pen biık mansapqa jetkızu arqyly qyzyl imperiianyŋ degenın ıstetudıŋ ideologiialyq senımdı qūralyna ainaldyrdy. Eger aitqanǧa könbese, tiıstı mekemeler “künäsın” jıpke tızgendei el aldynda äşkerelep, qūrta salu, olarǧa tük te emes edı. Sondyqtan ūlytynyŋ müddesıne qarsy äreket etken ondailar Keŋes däuırınde jalǧandy jalpaǧynan basyp öttı. Būǧan bızdıŋ ötken tarihi täjıribemızde mysal jeterlık. Al, keibır ırı ısterge tapsyrys boiynşa terıs kuälık bergenderdıŋ  artynda ız qalmas üşın “qūpiia qauıpsızdık oryndar” olardyŋ közın qūrtyp otyrǧan. “Qūlaǧyn satqan Täŋırı atqan, Oŋdyrar ma, oŋar ma?!” dep Abai aitqandai, Alaş ardaqtylarynyŋ arasynda jürıp, dūşpanǧa “qoŋyrau” qyzmetın atqarǧan Äbdırahman Baidıldin siiaqty bıreuge qazǧan orǧa özı tüskender de az emes. Maǧjannyŋ Baidıldinge jazǧan epigrammasynda:

“Chik-chik,

Kolokolchik

         Din, din, din.

 Syldyr-syldyr,

         Byldyr-byldyr

Baidıldin”, ‒ deuınıŋ astaryndaǧy uytty kekesın syr osynda edı.

Resei patşalyǧynan jalǧasqan, keŋestık qyzyl kommunisterdıŋ däuırıne ūlasqan imperiialyq basqynşylyq saiasattyŋ qazaqqa jasaǧan san türlı qysymdary men naqaqtan-naqaq quǧyn-sürgını, aştan qatyruy men jürgızılgen qūpiia täjıribelerdıŋ zardaby, iadrolyq qarudyŋ jäne kosmostyq synaqtardyŋ jantürşıgerlık zūlymdyǧy beibıt künde de jalǧasty. Qazaq elınde ūdaiy üstemdık etken ūlyttyq-etnikalyq erekşelıkke qarsy joiympazdyq saiasi-ideologiialyq maidannyŋ äser-yqpaly ışten ırıgen şūbar jylandardyŋ şyǧuyna sep boldy. Ondailar qazaq bola tūrsa da, öz qandasyna şekesınen qaraityn egoistık astamşyl, mansūqtauǧa daiyn teksız, ana tılınde söileuge arlanatyn sūrqiia, tılı men dılıne ölerdei öş jädıgöi, ūlyttyq müddesın taban astynda tärk etuge şımırıkpeitın quys keudeler. Mūndai halqynyŋ qūnarly qasietı boiyna sıŋbegen satqyndar qai qoǧamda da, qandai ūlyt pen ūlysta da bolǧan. Demek, ondailar qai qoǧamdyq qūrylysta da öte qauıptı qūbylys. Eger el basyna syn saǧat tua qalsa, mūndai ekıjüzdıler tuǧanyn da satyp jıberuden taiynbaitynyn tarihtyŋ aşy sabaǧy dälel.        

1922–24 jyldary käsıp igerıp, mamandyq alu maqsatymen Almaniiada (Germaniiada) oquda bolyp qaitqan Ǧ[azymbek] Bırımjanūly, A. Mūŋaitpasūly, Qazybekūly, Bitıleuūly, Mūstafa Bökeihanov syndy azamattardy “şet elge qyzmet etken jansyz” dep aiyptap, quǧyn-sürgınge ūşyratty. Mäskeude bılım alǧandardan būlardyŋ erekşelıgı – bar aqyl-oiymen ūlytynyŋ kädesıne jarauǧa talaptanǧandyǧy. Olar sol üşın jazalandy.     

Keŋestık saiasattyŋ şekten şyqqan sūrqiialyǧy men qatygezdıgı Qazaq Elın katorgaǧa ainaldyrdy. Eşelon-eşelon ūlyttar men ūlystar arnauly küzetpen qazaq jerıne deportasiialandy. “Taspen ūrǧandy, aspen ūru” qazaqtyŋ qanyna sıŋgen qasietı. Beitanys jat jūrttyŋ ökılderın, tūtas myŋdaǧan aş-jalaŋaş etnikalyq ärtektı ūlystardy qyzyl imperiia atamekenınen köşırgen, taǧdyrdyŋ tälkegıne ūşyraǧan şaqta, olardy qazaq halqy üiıne kırgızıp, bauyryna tartyp, aiaǧynan tık tūryp ketuıne järdem qolyn sozdy. Alaş azamattarynyŋ artynda qalǧan süigen jarlary men balalary da “halyq jauynyŋ” otbasy retınde jyly ūiasynan küşpen syrtqa şyǧarylyp, azap lagerlerınde naqaq jazalandy. NKVD-nyŋ “Aljir”, “Aqlag”, “Qarlag”, t.t. “lagterde” myŋdaǧan analar ondaǧan jyl boiy qamaqta ūstaldy. Sondai altynnyŋ synyǧy, tūlpardyŋ tūiaǧy, qazaqtyŋ tūŋǧyş kinorejisserı – Eskendır Tynyşbaev. Mäskeude kinomatografiia institutynda oqyp jürgen Eskendır aǧa qaryndasynan äkesınıŋ abaqtyǧa qamalǧandyǧy, keiın Voronejge jer audarylǧandyǧy turaly jedelhat alady. Būl suyt habardy esti sala ol alyp ūşyp äkesıne jetedı. Barar jer, basar tauy joq, beitanys qalada köşe sendelgen Mūqamedjanǧa tūrǧylyqty mekenjaiy men azyn-aulaq azyq-tülıgın daiyndasuǧa jäne äzırşe jeterlık qarajatpen kömektesıp, Mäskeuge oralǧan Esaǧaŋdy sol künı tün ortasy aua “alaşordanyŋ bailanysşysy” degen aiyppen OGPU tūtqyndap, jastyq şaǧynyŋ 19 jylyn konslagerde ötkızdı. Būdan tura on segız jyl būryn marqūm Esaǧaŋmen öz üiınde didarlasudyŋ, oŋaşa sūhbat qūrudyŋ sätı tüsken edı:

– Eŋ jamany – öz elıŋde, öz jerıŋde, öz qandastaryŋ, et jaqyn bauyrlaryŋ nūqyp, “jaudyŋ balasy” dep jürse, sodan jamany joq. Ony basynan ötkızgen jan jaqsy bıledı. Al, abaqtyda, konslagerde barlyq adam bırdei boldy. Älımhan Ermekūly – memleket qairatkerı, tau-ken injenerı, äkemmen köp jyl pıkırles, qanattas jürgen azamat. Ol ekı ret Qazaq Elınıŋ atynan Vladimir İlich Leninnıŋ jeke qabyldauynda bolǧan. Älımhan aǧai qamaudan bosanǧasyn Şymkentke keldı. Ol kısıge ädeiı barǧanymda ekeuımız qūşaqtasyp amandastyq. Aǧaiǧa aǧymnan jaryla, ant-su ışıp, “men stukach emespın!”, “Alaş” partiiasyna, menıŋ äkeme şyn jüregıŋızden adalyn aityp, mınezdeme berıŋızşı! – dep jalbaryna ötındım. Älekeŋ ba-a-r meiırımın tögıp, – Senı aqyldy dep jürsem! – dedı de keŋkıldep külıp aldy. Sosyn Ol “Nas mojno slomat, no sognut ne mojet”, – dep orys tılınde saualyma köpşe jauap qatty. – Kommunistık partiiaǧa kırgender ne tapty, bärı atylyp kettı. Mūhtar Äuezov ekeuımızdıŋ oiymyzşa, olar satqyndar, bälkım, qulyq ta bolǧan şyǧar, ärkımnıŋ öz aqyly özıne jetedı. Al, senıŋ äkeŋe jetetın adam joq, – dedı.

Mıne, “Şalqaiǧanǧa ‒ şalqai, töbeŋ kökke jetkenşe, Eŋkeigenge ‒ eŋkei, töbeŋ jerge tigenşe” degen halyq danalyǧyn boiyna sıŋırgen Alaş ardaqtylarynyŋ ömırlık kredosy.

Aşarşylyqtyŋ sebebı köp. Sonyŋ bırı ‒ Keŋes ökımetı ornasymen bai, bi, oqyǧyn-toqyǧandardyŋ barlyǧyn “feodalizmnıŋ ökılı, burjuaziialyq intelligensiia” degen jalǧan ūran köterıp, kedei, jalşyny bilıkke tartyp, qoǧamdy qoldan nadandandyryp, tektılıkke, ruhani kösemdıkke, özınıŋ közqarasy, pıkırı bar qazaq oqyǧandaryna taptyq jıkteu arqyly aqparattyq maidan aşyp, saiasi-ideologiialyq şabuyl jasady. Baidy joiu, onyŋ ornyna kedei, jalşyny qoiu saiasaty ‒ teksızdıktıŋ saltanat qūruyna jol berdı. Auqattylardyŋ bärın quǧyn-sürgınge saludyŋ qahary köp ūzamai qalyŋ būqarany, tūtas el-jūrtty qamtyp, talǧauǧa dym när tappai tırılei aştan qatqan ūlyttyq apatqa, aituǧa auyz barmaityn qasıretke soqtyrǧan äleumettık-etnikalyq daǧdarysty bastan keşırdı. Söitıp közınıŋ aldyn köre almaityn “ruhani soqyrlar”, ekıjüzdı jyltyŋdar, jaǧympaz jelbaǧarlar, paraqor, jalaqor imansyzdar, şaş al dese, bas alatyn äŋgüdıkter, ar-ūjdanyn aiaqqa basqan naqūrystar, äperbaqan, ūr da jyq belsendıler el bastauǧa, bilık aituǧa, qoǧamdyq tärtıptı saqtauǧa, zaŋ oryndaryna, ūlyt taǧdyryna qatysty jauapty qyzmetterge tartyldy. Qazaqtyŋ “qolymen ot kösetıp” qazaqty qyrǧyzudyŋ saiasi türlı amaldaryn jasauǧa mäjbürledı. “Qoldan jasalǧan atqamınerler” qazaqtyŋ obalyna qaldy. “Bermese de bai jaqsy, jemese de mai jaqsy” degen halyq danalyǧy erıksız eske tüstı. İdeologiialyq nasihat qūraly sanalǧan merzımdı baspasöz attaryn “Kedei”, “Kedei teŋdıgı”, “Kedei erkı”, “Kedei ainasy”, “Jalşy”, t.t. dep qoiu sänge ainaldy. Qazaq qoǧamyn ruhani kedeilendıruge saiasi müdde aqyn-jazuşylardyŋ şyǧarmaşylyq quatymen ädebiet pen mädeniet maidanynda üles qosuyna yqpal ettı. Ömırdıŋ barlyq salasynda Myrqymbailar, Şoqpyttar tızgındı qolǧa alǧan “jaŋa zamannyŋ” tynys-tırşılıgı men körkem şejıresın keskındedı. Sonymen sosialistık realizm ädısı “Ūly Qazan” tudyrǧan “jaŋa adam” beinesın körkem öner men ädebiette somdaudy basşylyqqa alyp, qazaq qoǧamynyŋ äleumettık bilık jüiesın, buyn-buyn ūrpaqtyŋ tarihi sanasyn qalyptastyruǧa jarşy boldy.

Alǧaşqy töltuma oqulyqtar men oqu qūraldaryn Alaş bılımpazdary jazǧany aian. Statistikalyq derek boiynşa, 98% qara tanymaityn sauatsyz eldı tarihi qysqa merzım aralyǧynda aǧartu şaralaryn jüzege asyrudyŋ abyroiy sol ardaqtylarymyzdyŋ enşısıne tiesılı. Keŋestık däuırde Alaş aqylmandarynyŋ tärbiesın körgen şäkırt buyn jaŋa zamanǧa laiyq oqulyqtar jazuǧa atsalysty jäne ony qoldanystaǧy oqu qūraldarynyŋ ǧylymi-ädıstemelık deŋgeiınen äldeqaida joǧary, äldeqaida sapaly oryndau üşın şyǧarmaşylyq bäsekelestıkke tüstı. Mūndai talaptyŋ özı äuelgı äzırde bırsypyra ızdenuge, şyndap eŋbektenuge jeteledı. Bügıngı taŋda bızdıŋ elımızde jazu-syzudy meŋgermegen pende joq. Alaida ǧylymi-tehnologiialyq üderıstıŋ qaryştaǧan aqparattanu zamanynda töl oqulyqtardyŋ ūlyttyq tärbie men tanymdyq deŋgeiı Alaş arystarynyŋ bır ǧasyr būrynǧy eŋbekterınen älı asa qoiǧan joq.

VKP(b) Ortalyq Komitetı Qazaqstan ölkelık partiia komitetınıŋ basşylyǧyna “saiasi maniak” Şaia İsovich Goloşiokindı jıberdı. “Auyldy keŋestendıru – būl şyn mänınde Qazaqstandy keŋestendıru. Sondyqtan barlyq salada bızdıŋ jūmysymyzdyŋ ılgerıleuı üşın qazaq kedeilerın ūiymdastyrmai äste mümkın emes, – dedı Goloşiokin (“Sovetskaia step”, 1926, 5 maia) Ekınşı plenumde söilegen sözınde” (V. Mihailov. Hronika velikogo djuta. Dokumentalnoe povestvovanie. Alma-Ata SP “İnterbuk”, 1990. S. 58–59.).  Bilık basyna kelgenıne ekı ai öter-ötpeste ol auyl-aimaqty aralap, tanyspai-aq “…auylda baidyŋ üstemdıgı, rudyŋ üstemdıgı özgerıssız saqtalǧan, şyn mänısınde ölkede keŋes ökımetı ornamaǧan” (“Sovetskaia step”, 1925, 4 dekabria) dep baibalam salǧan körıpkel tūjyrym jasady. “Sovetskaia step” pen “Eŋbekşı qazaq” gazetterınıŋ betınde “Auyldy keŋestendıru”, “Asyra sılteu bolmasyn, aşa-tūiaq qalmasyn” degen Goloşiokinnıŋ sözı ūran etıp köterıldı. Köşpelı mal şaruaşylyǧyn käsıp etken qazaq auylynyŋ tynys-tırşılıgı men qalyptasqan dästürlı qoǧamdyq ahualymen müldem sanasqysy kelmegen Goloşiokinnıŋ “Kışı Qazan” ötkızudı jar salǧan maksimalistık keudemsoq, ospadarlyǧy – qoiǧa topalaŋ tigendei eldıŋ esın şyǧardy. “Malym janymnyŋ sadaqasy, janym arymnyŋ sadaqasy” deitın tektı ūlytymyzdyŋ jer qaiysqan tört tülık malyn tügel sypyryp, memleket menşıgıne küşpen tartyp aludyŋ syry – bilıktıŋ ne oilaǧany baryn aitpai-aq sezdırgendei edı. Oraz İsaev Qazaqstan Ölkelık Komitetınıŋ VI plenumynda söilegen sözınde 1929 jyly 40 million bas maldyŋ 1933 jyly sany 4 millionǧa jeter-jetpes ekendıgın moiyndauǧa mäjbür boldy. Stalinnen jäne Partiianyŋ Ortalyq Komitetındegı negızgı basşylardan tötenşe şaralar jürgızuge, avantiuristık baǧytty berık ūstauǧa rūqsat alǧan Goloşiokin aşyqtan-aşyq:

“...Sızder Zinovevtıŋ: “Qazaqstan Goloşekinnıŋ jeke bilık qūruy üşın basybaily berıldı”, – degenın bılesızder. Kez kelgen toptyŋ kösemderı Qazaqstanǧa [iaǧni būl arada Respublika atyn Goloşiokin bilık basyndaǧy özınıŋ esımımen bailanystyryp tūr – A.Mek.] qarsy şyǧyp baiqasyn – bır aptanyŋ ışınde külı kökke ūşady” (VI Vsekazakstanskaia konferensiia VKP(b), stenograficheskii otchet, Kzyl-Orda, 15–23 noiabria, 1927 g., str. 137.), – dep (Näubet. Qūrastyruşy Z[ahardin] Qystaubaev. A.: Jalyn, 1990, 75 b.) özeurei aibat şege ekpındeuı tırek eter süiengenı myqtylyǧynyŋ belgısı edı. Qolyna tigen şeksız bilıktı oŋdy-soldy paidalanǧan Goloşiokin bırınşı kezekte özıne baqtalas bılıktı azamattardy qudalap, toz-tozyn şyǧaryp, jan-jaqqa şaşyp jıberdı. Sosyn qoi deitın qoja, äi deitın aja bolmaǧan soŋ “ūjymdastyru” degen jeleumen köşpelı eldı tespei sorǧan, şekten şyqqan arsyzdyqpen tonaudyŋ saldarynan būryn-soŋdy qūlaq estıp, köz körmegen aştyq zobalaŋyna ūryndyrdy. Qujaq (Alaş arystarynyŋ Goloşiokinge qoiǧan laqap aty – A.Mek.) qoldan ūiymdastyrǧan jan men tändı aşyqtyrudyŋ, qasaqana jūtatudyŋ qazaqqa türlı pışını men ädısın qoldanyp-aq baqty.             

1931-32 jyldary qazaq dalasyndaǧy aştyqty baspasöz betınde jazuǧa keŋestık senzura tiym saldy. Būl Alaş arystary jappai quǧyn-sürgınge ūşyraǧan, elden jyraq jat ölkelerge jer audarylyp, konslagerlerde naqaqtan-naqaq azap şektı. Keŋestık bilık būl saiasi nauqanǧa qarsylyq körsetetın ūlyttyŋ äleumettık belsendı bölıgınıŋ äreket etuıne aldyn ala qoǧamnan oqşaulau ädısterımen mümkındıgınen aiyrdy. Söitıp Alaş azamattarynyŋ qūqyn öreskeldıkpen būzǧan zaŋsyzdyq arqyly qazaq ūlytyna qarsy jasalǧan näsılşıldık qylmysyn qyzyl imperiia älemdık qauymdastyq aldynda jasyrudy maqsat ettı. Būl ömır sahnasyndaǧy qasırettı qoiylymnyŋ ssenariiınıŋ avtory İosif Vissarionovich Stalin, rejisserı Filip İsaevich Goloşiokin [şyn aty-jönı Şaia İsovich-İsakovich] boldy.

Joq-jıtık, aş-jalaŋaş adamdar üiındegı bar asyl düniesın, atadan balaǧa mūra bolǧan jädıger būiymyn tırı qalu üşın talǧajau eter talşyqqa aiyrbastady. Osy rette 1995 jyly abyz Abaidyŋ tuǧanyna 150 jyl toluyna orai ūiymdastyrylǧan halyqaralyq ǧylymi-teoriialyq konferensiiaǧa qatysqan Kioln qalasynan kelgen Baimyrza Hait aqsaqaldyŋ baiandamasy eske tüsedı. Ol Germaniiaǧa oquǧa attanuǧa jinalǧan ötken ǧasyrdyŋ 20 jyldary qazaq jerınde antikvar zattar men kıtaptar su tegınge satylǧanyn, onyŋ üiınde külşe nanǧa aiyrbastap alǧan sol kezdegı qazaq tarihy men mädenietıne qatysty jalǧyz-aq danamen basylǧan 3 myŋ kıtaptyŋ saqtalǧanyn aitqany bar. Ol qandai kıtaptar, onyŋ qazaq mädenietı men tarihy üşın ǧylymi maŋyzy bar ma? “Mädeni mūraǧa” bailanysty tiıstı memlekettık mekemelerdıŋ būl derektıŋ anyq-qanyǧyn zertteu, ızdestıru şaralary turaly būǧan deiın bızge aqparat belgısız. “Altyn-kümıs tas eken, arpa-bidai as eken” degızgen qarǧys atqyr şarasyzdyqtan jany alqymǧa tırelgen jūrt eskı-qūsqy tulaq, terı-tersek, bylǧary etık, beldık, torsyq, t.t. qolyna ılıkkenın qazanǧa qainatyp, tısıne basty. Küş-qairaty barlar ındetıp tyşqan aulady, daladaǧy ösken şöptıŋ tamyryn qazyp jedı. El ışıne türlı jūqpaly ındet tarady.

El ışınde äkımşılık bilıktıŋ jürgızgen arandatu saiasatyna narazylyq dümpuler örıs jaidy. Aşynǧan jūrt ädıletsızdık pen zorlyq-zombylyqqa tözbei jergılıktı ökımet oryndaryna qarsy kürestı. Bilık basyndaǧylardyŋ kütkenı de osy edı. Būl jalaŋ qolmen bas kötergen qarsylyqtar memleketke jasalǧan qylmys retınde aiausyz janşylyp tastaldy. Bırıkken memlekettık saiasi basqarmanyŋ mälımetı boiynşa, 1929 jyly Qazaqstanda qatarynda 350 adam bar 31 “bandalyq qūrylym”, 1930 jyly 1925 adamnan tūratyn 82, 1931 jyly 3192 qatysuşysy bar 80 “banda” äreket etken. Osy kezde selolar men auyldarda būlardan basqa 2001 “dūşpandyq top” anyqtalǧan, olarda 9906 adam bolǧan, sondai-aq, 10 396 jeke qasköiler tūtqyndalǧan. Osylardyŋ äreketterı saldarynan  1929–1931 jyldary 460 partiia-sovet qyzmetkerı öltırılgen, 372 dūşpandyq antisovettık äreket jasalyp, 127 ret astyq örteu jäne maldy ulandyru oqiǧalary bolǧan (Näubet. Qūrastyruşy Z[ahardin] Qystaubaev. A.: Jalyn, 1990, 93 b.). 1931–1933 jyldar aralyǧynda Adai okrugıne qaraǧan Tabyn audanynda (Aqtöbe oblysy käzırgı Baiǧanin audany) keŋes ökımetınıŋ saiasatyna qarsy köterılıske şyqqan. Tabyn audanynyŋ 1930 jyldyŋ 1 qazanyndaǧy partiia hatşysy Äljanovtyŋ mälımetı boiynşa üi sany 1930 jyly 11782, jan sany 62663 bolsa, 1932 jyly 5769 şaŋyraq, 27943 adam qaldy nemese tūrǧyn halyqtyŋ 52% aşarşylyqtyŋ qūrbany boldy. Būl sifrlar sol däuırdıŋ şyndyǧyn beineleidı. Kemeldengen sosializm qūrǧan ötken ǧasyrdyŋ 80-şı jyldary Baiǧanin audanynyŋ halyq sany 28000 myŋǧa şaqqa jettı. Mūnan şyǧatyn qorytyndy audan halqynyŋ 30-şy jylǧy demografiialyq deŋgeiın qalpyna keltıruge älı alda talai jyl bar eken.  

Patşa zamanynda da, keŋes däuırınde de resmi jürgızılgen halyq sanaǧynda qazaqtyŋ sany ūdaiy imperiialyq müdde tūrǧysynan kemıtılıp jazyldy. Ärine, onyŋ basqa da sebepterı bar bolar. Köşpelı ömır salty tūsynda qazaq metırke aludy, iaki tuuy turaly kuälık aludy bılgen joq. Sondyqtan köşıp-qonǧan eldıŋ sany imperiianyŋ tütın salyǧynyŋ sanymen esepteldı. Būl bırınşıden, qazaqtardyŋ tütın salyǧyn az töleuı üşın otbasynyŋ sanyn kemıtıp aituyna itermeledı. Däl osylai mal basynyŋ sanyn da şektep berdı. Ekınşıden, imperiianyŋ äsker qataryna aluynan saqtanyp, erkek kındıktı jasyruyna mäjbürledı. Üşınşıden, jemqorlyq, paraqorlyq örıstegen patşalyqtyŋ biurakrattyq apparatyndaǧy şeneunıkterı elden jiylǧan tütın salyǧynan “öz ülesın” aiyryp qalmauy mümkın emes edı. Al keŋes däuırınde qazaqtyŋ naqty sanyn būrmalaudyŋ sebebı äleumettık-etnikalyq mäselelerdı şeşuge jūmsalatyn biudjet qarjysynyŋ qūlaǧyn ūstaǧandardyŋ ıştarlyq qyzǧanyşy men imperiialyq müdde tūrǧysynan böluıne negız boldy. Eŋ bastysy, qazaqtyŋ tabiǧi şikızat qorynyŋ bailyǧy men sanatkerlık, intellektualdyq qabılet-qarymy (potensialy) qyzyqtyrǧany sondai – imperiia erte me, keş pe etnikalyq-ruhani assimiliasiiaǧa tüsırudı, iaǧni ūlyt retınde tübegeilı jūtyp qoiudy közdedı. Mäselen, Qytaida būdan elu jyl būryn resmi esep boiynşa qazaqtyŋ sany bır million jarym dep körsetılse, sol derek bügıngı taŋda da eş özgere qoiǧan joq. Demek, būl imperiia ataulyǧa tän ortaq qūbylys. Būdan şyǧatyn qorytyndy är däuırdegı qazaqtyŋ sanyna qatysty demograftardyŋ süiengen derekterınde eleulı auytquşylyqtardyŋ boluy zaŋdy qūbylys. “Molda aitqannyŋ bärı şariǧat emes, Ǧalym aitqannyŋ bärı qaǧidat emes” degen. Qazaqtyŋ sanyna qatysty būǧan deiıngı “qatyp qalǧan” sifrlarǧa syn közben qaraǧan jön. Ol tügıl tehnologiialyq jaraqtyŋ aqparattanu mümkındıgı köz ılespegen bügıngı künı qazaqtyŋ öz qoly öz auyzyna endı jettı-au degen şaǧyndaǧy sanaqqa bölıngen qarjy da şeneunıkterdıŋ jemsauyna tüsıp ketıp, anyq deregın bıle almai otyrmyz emes pe?

Orynborda “Qazaq” gazetınıŋ redaktory Ahmet Baitūrsynūlyna salynǧan talai aiyppūldan qūtqaruǧa demeu bolǧan, millioner, “Şora” jurnalynyŋ iesı, tatardyŋ klassik aqyny Zäkır Rameevtıŋ bar bailyǧyn bolşevikter tartyp alǧany, Därdman degen ädebi bürkenşık atpen törük älemıne äigılı tūlǧanyŋ aqyry aianyşpen aştan ölgenı belgılı. Sol siiaqty Ufada qoljazba “Sadaq” jurnalyn Beiımbet Mailinmen bırge şyǧarǧan qazaqtyŋ klassik jazuşysy Jienǧali Tılepbergenūly da aştyqtyŋ qūrbany boldy. Parodoks sondai–aq tarydan düniejüzılık rekord jasaǧan Şyǧanaq Berseūly da aştyqtan ajal qūşypty. Tere berse, mūndai faktıler öte köp.

Keŋestık aşarşylyq saiasaty men quǧyn-sürgınnıŋ zobalaŋy qazaqtyŋ ziiatkerlık oilau jüiesı men biık öresın oisyratyp ketkenı sondai ‒ ūlytqa tän darhan danalyqtyŋ közı tartylyp, bosaǧan şelektei qaŋǧyrlap qaldy. Repressiia mäşinesı qoǧadai jaipap ötken soŋ, qazaq qoǧamy qanşalyqty ruhani qūlazyǧandyǧyn abyz Abaidyŋ batasyn alǧan, ılgerıdegı Alaş alyptarynyŋ tälım-tärbiesın körgen jalǧyz-jarym sarqyty Mūhtar Omarhanūly Äuezov syndy şalqyǧan tüpsız teŋız, asqar taudai biık bılımpaz tūlǧalary sanasaq bır qoldyŋ sausaǧyna da jetpedı. Būl genosid ‒ ūlyttyŋ tektık qūnarynyŋ tabiǧi ösuı men kemeldenuıne, ruhani-jasampazdyq damu sipatynyŋ sapalyq deŋgeiın ūzaq uaqytqa tejegen etnikalyq toqyrauǧa ūşyratty.

Aşarşylyq qazaqtyŋ ūlyttyq qūndylyqtarynan tügel aiyrdy. Qazaqtyŋ myŋdaǧan jyldyq sūryptauynan ötken asyl tūqymdy tört tülık malynyŋ tūqymy, it pen qūsynyŋ tūqymyna şeiın köz jazyp qaluyna äkep soqtyrdy.

Aşarşylyq ‒ qazaq ūlytyn tübegeilı joiuǧa baǧyttalǧan keŋestık saiasi-äleumettık, joiympazdyq joba. Vladimir İlich Lenin ‒ Reseidegı 1905–1907 jyldardaǧy orys burjuaziialyq töŋkerısınıŋ sätsızdıkke ūşyrauynyŋ sebebın taldai kelıp, būl ‒ 1917 jylǧy Ūly Qazan töŋkerısınıŋ jeŋıske jetuıne ülken daiyndyq boldy dep baǧalaǧan edı. Däl osy ssenarii boiynşa qyzyl imperiianyŋ 1920‒24 jyldardaǧy jürgızgen aşarşylyq saiasaty qazaq ūlytyn tübegeilı etnikalyq joiyp jıberudıŋ 1931‒34 jyldardaǧy genosidıne basty daiyndyq edı. Sondyqtan 1931‒34 jyldardaǧy qazaq elındegı aştyqty keŋestık baspasöz qūraldary jazuǧa ideologiialyq qataŋ baqylau jasap, senzuralyq tiym saldy. Būl qyzyl imperiianyŋ qazaq ūlytyna aşyqtan-aşyq baǧyttalǧan qylmysyn bürkemelegen aila-şarǧysy edı.

Osy ekı aştyqtyŋ zardabynan qazaq arasynda qanşa qarny toiynsa da, iaǧni özı toisa da, közı toimaityn jemqor, būryn-soŋdy joq meşkeilık, kembaǧal qūlyqty qandastar paida boldy. Äitpese, memlekettık jüie özgergen tarihi ötpelı däuırde qazaq jerınıŋ tabiǧi şikızat qoryn oŋdy-soldy talan-tarajǧa salyp, ūlyttyq qazynamyzdy şet elge taratqandar baiyp, az ǧana jyl ışınde qaltaly milliarderler şyqty. Al, sol deuge jaramasa da, jeuge jaraǧan milliarder şonjarlar qazaq mädenietıne, ūlyttyŋ ruhani dünietanymyna aituly üles qosarlyq ne tyndyrdy?!

Būl sūmdyqty közben körgenderdıŋ köŋıl ainasyndaǧy mäŋgı qalyp qoiǧan körınıs suretı: “Sol tūsta ne köp ‒ şaruaǧa salatyn salyq köp: et, jün, mai, terı-tersektı aitpaǧanda, süiek salyǧy, müiız-tūqai salyǧy, tıptı it terısınıŋ salyǧyna şeiın (nege kerek ekenın bır Qūdaidyŋ özı bılsın) bolǧany älı esımde. Äkımder men ökılder: “et kerek”, “jün kerek”, “mai kerek”, “süt kerek”, “astyq kerek”, “bärın de oryndau kerek!” dep ūrandatqandy ǧana bıldı. Jospar bıtkendı asyra oryndaimyz dep jantalasqan olardyŋ  jäne jergılıktı belsendılerdıŋ auzyndaǧy sözı: “Jerden qaz, kökten sau ‒ bärın tap!” nemese “qaidan tapsaŋ odan tap: qaptyŋ tübın qaq!”. Zırkıldegen ökılderdıŋ zorlap, qaru asynǧan milisiiamen qorqytyp kedeidıŋ jalǧyz siyryn etke tapsyrttyrǧanyn közım kördı. Älgı baiǧūstyŋ: “Endı qatyn-balam aştan öletın boldy ǧoi!..” ‒ dep eŋıregende etegı toldy. Oǧan qarap jatqan ökıl men milisiia joq...” (Näubet. Qūrastyruşy Z[ahardin] Qystaubaev. Ötebai Qanahin. Öz közımmen kördım. A.: Jalyn, 1990, 53 b.).

Batys Qazaqstanǧa äigılı Qyrdalyūly Qyzyl aqynnyŋ aşarşylyq jyldary “Meşın-Tauyq” atty änı el arasyna keŋ taraǧan. Joqtau sarynyndaǧy mūŋdy ännıŋ mätınınde mynadai joldar bar:

“Qazaqqa salmaq tüstı Meşın-Tauyq,

Jıgıtke atqa mıngen boldy qauıp.

Alaştan än ozdyrǧan Qyzyl aǧaŋ,

Üiınen ışe almady köje tauyp.

Qaiyrmasy:

O-o, erlerım-ai, O-o, elderım-ai!..

Jem-Saǧyz, Oiyl-Qiyl boilai jailap,

San satyp, sala saiyn bie bailap,

Keşegı basta baǧym bar şaǧynda,

Bäigege at qosuşy em, Mailybailap...

Qaiyrmasy:

O-o, erlerım-ai, O-o, elderım-ai!..

Jailaǧan saharany elderım-ai,

Alaşqa aty mälım erlerım-ai!..

Zamanynyŋ jan alqymnan alǧan şaqta,

Şaǧaiyn kımge qaiǧy şerlerımdı-ai!..

 Qaiyrmasy:

O-o, erlerım-ai, O-o, elderım-ai!..”, ‒ dep keledı.                      

Keŋestık aştyq saiasaty qazaq ūlytynyŋ sapalyq jäne sandyq ösuın jüz jylǧa kerı şegerdı. Qazaq ūlytynyŋ damuy bır ǧasyrǧa toqtatylyp, küllı genofondy joiylyp ketuge şaq qaldy. Öz jerınde azşylyqqa ūşyrauy ūlyttyq tabiǧi bolmys-bıtımınıŋ damuy şekteluıne, ruhani när alatyn būlaq közderı bıtelıp, ana tılınıŋ äleumettık-ruhani qyzmet aiasynyŋ taryluyna yqpal ettı. Beinelep aitqanda, būl myŋ jyl būryn bäigege qosylǧandarmen “qazaqtyŋ atyn” salystyratyn bäz bıreulerdıŋ negızsız mansūqtauyna sebep boldy. Būl bızdıŋ tarihymyzdaǧy orny tolmaityn zor şyǧyn, Ūly Qasıret. Qazaqtyŋ besten üş bölıgı aştyqtyŋ qūrbanyna ainalyp süiegı kömusız ien dalada şaşylyp qaldy, bır bölıgı jan sauǧalap şet jūrtqa jer auyp ketuge mäjbür boldy, bır bölıgı qalt-qūlt etıp, äupırımdep, äreŋ degende es jiyp, el qataryna qosyldy. Demograf ǧalymdar HH ǧasyrdyŋ basyndaǧy ekı aştyqtyŋ zardaby bolmaǧanda, qazaqtyŋ sany bügıngı künı 30–35 millionǧa jeter edı degen ǧylymi boljam jasaidy. Bızdıŋ paiymdauymyzşa, būl sifr naqty emes. Sebebı, 1897 jylǧy patşa ökımetınıŋ sanaǧy boiynşa qazaq körşı özbek ūlysynan [mamandardyŋ zertteuınşe, būnda özbekterdıŋ Reseige engen aimaqtary ǧana qamtylǧan deidı] üş esege juyq artyq, iaǧni, 4 million 84 myŋ bolǧany aian (Kozlov V. Nasionalnosti SSSR. M., 1983 g.). Aştyq zūlmatyn körmegen, jappai quǧyn-sürgınnen aman özbek halqy bügıngı künı 30 millionǧa juyq. Al, qazaqtar şet eldegısın qosyp eseptegende 15–17 million şamasynda. Demek, aştyq bolmaǧanda qazaqtyŋ sany 60 millionnyŋ üstınde bolar edı. Endeşe, ūlyt basyna töngen asa qaterlı zobalaŋdy – tūtas etnosty aştan qatyryp, aqyl-esınen aiyryp, qūtyn qaşyrǧan sūmdyqty qalai ūmytuǧa bolady!? Mūndai qaterlı kesapattyŋ sebep-saldaryn zerttemei, oǧan ǧylymi baǧasyn bermegen ūlyttyŋ bolaşaǧy būlyŋǧyr. Sondyqtan köktemnıŋ jazǧa ūlasar soŋǧy aptasyn qazaqty qynadai qyrǧan “aştyq saiasatyn” aiyptaityn, orny tolmas qasıretın eske alatyn memlekettık deŋgeidegı küntızbege enetın ŪLYTTYQ QARALY KÜN jariialap, süiegı aldaqaşan quraǧan, är jerde kömusız şaşylyp qalǧan ata-babanyŋ ruhyna taǧzym etudı jyl saiyn ürdıske ainaldyru läzım. Būl älı talailardyŋ jüregınde jarasy jazylmaǧan tarihtyŋ aşy sabaǧy – beikünä beibıt eldı bır oq şyǧarmai aştan qatyrǧan imperiialyq saiasattyŋ opasyzdyǧy. Qazaq danalyǧy “Ölı riza bolmai, tırı baiymaidy”, – deidı. Demek, būl – äruaq aldyndaǧy ūrpaǧynyŋ azamattyq paryzy. Osy igı şara bızdı öz tarihymyzǧa qūrmetpen qarauymyzǧa üiretedı, sol arqyly ūlyttyq toptasuymyz ben yntymaǧymyzǧa qyzmet etudı, jas ūrpaqtyŋ otanşyldyq sezımın oiatudy nasihattaidy. Aşarşylyq turaly būǧan deiın Jaqan Syzdyqūly, Valerii Mihailov, Tatiana Nevadovskaia, Şahan Musin, Ǧalym Ahmetov, Ötebai Qanahin, Sapar Baijanov, Manaş Qozybaev, Beksūltan Nūrjekeev, Adam Mekebaev, Talas Omarbekov, Smaǧūl Elubaev, Tūrsyn Jūrtbaev, Maqaş Tätımov, Bäidıbek Tölepbaev, Beibıt Qoişybaev, V. Osipov, t.b. qalam tartty. “Qazaqtelefilmnen” “Velikii djut” atty derektı film ekranǧa şyqty. Ssenarii avtory – Valerii Mihailov, rejissiory – Qalila Omarov.

Jalpy, qoǧamtanuşy ǧalymdar, äsırese zaŋgerler aşarşylyqtyŋ qazaq ūlytyna tigızgen kesapatyn qūqyqtyq tūrǧydan jan-jaqty aşyp beruge atsalysuy kerek-aq. Genetik ǧalymdar aşarşylyqtyŋ ūlytymyzǧa tigızgen ziianyn aşyq aitatyn uaqyt keldı. Öitkenı qazaq “Bır kün aşyqqannan qyryq kün aqyl sūrama” deidı, al, tūtas ūlytty aşyqtyrudyŋ zardaby qanşaǧa sozylatynyn kım bılgen? Älbette, ukraindar siiaqty bız imperiianyŋ ruhani mūragerınen qūn sūrauǧa äzır daiyn emespız. Ol üşın älı ǧylymi-aǧartu şaralaryn pärmendırek jürgızu qajet. Mūstafa Şoqaiūly “Varşavadaǧy evreidıŋ tısı auyrsa, Amerikadaǧy evreidıŋ jüregı auyrady” degendei, qazaqtyŋ mäselesı – qazaqtyŋ bas auruyna ainalǧanda ǧana būl, bälkım, öz nätijesın berer...  

Tabiǧat-Ana köktemde jaŋbyr, qysta qar jauyp, kır-qoqystan tazaryp, iıs-qoŋystan juynyp-şaiynyp, şomylyp tūrmasa – qorşaǧan ortanyŋ ekojüiesı būzylady. Tabiǧattyŋ töltuma perzentı jūmyr basty pende de däl sondai – tänın de, jan düniesın de auyq-auyq mūntazdai tazartyp, ruhani şomylyp tūrmasa, köŋıl ainasyn aiǧyz-aiǧyz kır basady. Joqşysy joq el jetım. Joǧaltqanymyzdy tügendeu – eldık mūrat. Erkındık süigış, jasampaz ūlytymyzdyŋ ǧasyrlar boiǧy asyl armany täuelsızdıgıne jetıp, älemdık qauymdastyq derbes memleket retınde Qazaqstan Respublikasyn tanyǧanyna da ekınşı onjyldyq. Bügıngı taŋda elımız qoǧamdyq-saiasi, äleumettık-ekonomikalyq ırgesı qalanǧan, ışkı-syrtqy jaǧdaiy tūraqty, baǧyt-baǧdary aiqyndalǧan, älemdegı bäsekege qabılettı memleketterdıŋ sanatynda tolyq qalyptasty. Endı öz bilıgı özındegı memlekettıŋ tarihi tanymyn ūlyttyq müdde tūrǧysynan mūqiiat ǧylymi tazartudyŋ, qoǧamdyq sanany ruhani sauyqtyrudyŋ kezegı keldı. Osy rette mynadai ūsynystardy ortaǧa salǧandy jön sanaimyz:    

1.“Ana tılı” ūlyttyq aptalyǧy “Aştyq qūrbandary” atty aidar aşyp, oǧan aştyqtyŋ zaualyn tartqandar men estıgen ūrpaqtary özderınıŋ körgen-bılgenımen bölısıp, qalyŋ köpşılık ün qossa, tarihi vakuumdy toltyruǧa sebı tier, äruaq aldyndaǧy igılıktı ıs bolar edı.

2.Memlekettık tapsyrys boiynşa “Qazaqfilm” kinostudiiasy ūlyttyq qasırettı beineleitın derektı jäne körkem köp seriialy kinofilm tüsıruge bäige jariialansa.  

3.Elorda men Almatyda jäne oblys ortalyqtarynda aştyq qūrbandaryna arnalǧan közdıŋ jasy köl bolǧan ūlyttyq apatty beineleitın ainalasy qyrmyzy qyzyl gülge oranǧan kompozisiialyq subūrqaq (fontan) eskertkış ornatylsa.

4.Respublikamyzda köktemnıŋ soŋǧy bır aptasy aştyq pen quǧyn-sürgın qūrbandaryn eske alatyn resmi memlekettık aza tūtu künderı jariialansa.

5.Şyǧarmaşylyq odaqtar men jekelegen öner qairatkerlerı aştyq taqyrybyna özderınıŋ ziiatkerlık qabıletımen atsalyssa.

6.Būl künderı Qūdaidyŋ Üiı – meşıtter men şırkeuler de aştyq qūrbandarynyŋ ruhyna arnap dūǧa oqylsa.

7.Ötken ǧasyrdyŋ 20–30-jyldaryndaǧy aştyq taqyrybyna tyŋ qūjattardy söiletıp, arnaiy ǧylymi zertteu monografiialar jazylsa.

8.Mūraǧat, kıtaphana qorlarynda saqtalǧan qūjattar men fotosuretter jäne beinetaspalardyŋ körmesı ūiymdastyrylsa. 

9.Būl künderı būqaralyq aqparat qūraldary aştyq taqyrybyna arnalǧan sikl habarlardyŋ baǧdarlamasyn jasasa.

§ Mūra bolǧandyqtan tüpnūsqadaǧy emlelık, orfografiialyq erekşelıktı sol qalpynda saqtadyq – A. Mektep-tegı.