Kurchatov qalasyna Älihan Bökeihanovtyŋ atyn beru kerek. Sebebı, kelesı jyly Älihan Bökeihanovtyŋ tuǧanyna 150 jyl, 2017 jyly Alaş Orda ükımetınıŋ qūrylǧanyna 100 jyl tolady.
Bız älı künge deiın Petropavl men Pavlodar qalalarynyŋ atyn özgerte almai jaltaqtap jürmız. Osy qalalardyŋ tarihi atyn beru jönınde naqty bır şeşım joq. Al kezınde äskeri synaq alaŋyndaǧy jabyq ta, jasyryn qala bolǧan Kurchatovtyŋ alǧaşqy atauy «Moskva 400», «Jaǧalau», «Semei 21» dep te ataldy. Al qalaǧa KSSRO-ny iadrolyq qaruǧa ie qylǧan, elımızde eŋ alǧaş atom bombasy men sutegı atom bombasyn synaǧan ǧalym İ.V. Kurchatovtyŋ atyn aldy.
Kurchatov qalasy Şyǧys Qazaqstan oblysyna qarasty qala. Semeidıŋ soltüstık-batysynda, 130 km qaşyqtyqta ornalasqan. Ol jer būryn kartada «Konechnaia» stansiiasy nemesı «Moldary» selosy dep körsetılgen. Iаdrolyq zertteu poligonyn qūru turaly şeşım KSRO Ministrler Keŋesınıŋ jäne KOKP Ortalyq Komitetımen 1947 jyly 21 tamyzda qabyldandy. Poligon synaqtaryna daiyndyq jūmystary 1949 jylǧy şılde aiynda aiaqtaldy. Sol jyldyŋ 29 tamyz aiynda KSRO-da alǧaş iadrolyq qūrylǧynyŋ synaǧy ötkızıldı. Synaqqa tıkelei ǧylymi jetekşılıktı İ.V. Kurchatov atqardy. 1953 jylǧy 12 tamyzda poligonda alǧaş termoiadrolyq qūrylǧy, 1955 jyly 22 qaraşada – sutegı bombasy synaldy.
Qazırde Qazaqstannyŋ Ūlttyq iadrolyq ortalyǧy ornalasqan qalada jaŋa tehnologiialar parkı bolady degen de joba bar. Kurchatov qalasynyŋ qūramyna Kurchatov qalasynyŋ özı, Degeleŋ beketı jäne Moldary selosy kıredı. Qazırgı taŋda qalanyŋ negızgı jüie qūrauşy käsıporyny – QR Ūlttyq iadrolyq ortalyǧy. Qaladaǧy ǧylymi-tehnikalyq potensiialdy saqtap, jaŋa tehnologiialardy paidalanu maqsatynda QR-AQŞ bırıkken «SEMTEH» käsıporyny qūryldy. «KK İnterkonnekt» atty elektrondy qūrylǧylar men pechattı platalardy öndıruge baǧyttalǧan käsıporyn jūmys jasaidy. Geologiialyq barlau jūmystarymen qazaqstandyq-amerikalyq «FML Kazahstan» käsıporny ainalysady. Būrynǧy synaq aumaǧynda bolaşaǧy zor qazba bailyqtarynyŋ mol qory bar. Altyn men mys, sonymen qatar, ruda emes şikızattary da baiqalǧan. Qala aumaǧynda «gabbro» tabiǧi tasyn qazu jäne öŋdeu jūmystarymen «Degeleŋ» käsıporny ainalysady.
ŞQO būrynǧy äkımı B.Saparbaev kezınde Kurchatov qalasynyŋ aumaǧynda Abyraly audanyn qūru turaly bastama köterılgen bolatyn. Ükımetke osyndai ūsynystarmen şyqqan oblys basşysy Kurchatovtaǧy Ūlttyq iadrolyq ortalyqtyŋ negızınde ǧalymdar qalaşyǧynyŋ boi köteretındıgın, qalanyŋ osy potensiialyn paidalanyp audan qūrudyŋ tiımdılıgın däleldep baqty. Būrynǧy Abyraly audanynyŋ eldı mekenderınıŋ maldan basqa tabys közı joq. Qaladan arnaiy ekonomikalyq aimaq qūryp, käsıporyndar aşylatyn bolsa, auyldaǧy elge jūmys tabylar edı. Kurchatov qalasynyŋ qazırgı quaty da jaman emes. Qalanyŋ ekonomikalyq äleuetın tolyq ıske asyrsa, būl ölke älı-aq güldenıp ketetın bolady. Semei iadrolyq poligon territoriiasynyŋ 95 paiyzyn auyl şaruaşylyǧyna paidalanuǧa beruge bolatynyn Ūlttyq iadrolyq ortalyq mamandary köptegen jyldar boiǧy zertteu nätijelerıne orai köz jetkızdı. Al qalǧan 5 paiyz jer ol tıkelei iadrolyq synaq jasalǧan jerler. Ondai aumaqtar paidalanuǧa mülde bolmaidy dep sanalady. Qazırgı uaqytta būrynǧy synaq alaŋynda bolǧan jerlerdıŋ zerttelıp, tekseruden ötken bölıkterı halyqtyŋ ötınışı boiynşa auyl şaruaşylyq maqsattarda paidalanuǧa berılıp jatyr. Negızınen mal şaruaşylyǧymen ainalysatyn qojalyqtar – Şyǧys Qazaqstan oblysy Abai audanyny men Semei qalasynyŋ jäne Pavlodar oblysy Mai audanynyŋ şarua qojalyqtary.
Sonymen qosa, AES qūrylysy boiynşa qala tūrǧyndarynyŋ azamattyq mäselesı de oilandyrady. Mysaly, Baiqoŋyrda oryn alǧan jaǧdailardan barşamyz habardarmyz. Ǧaryş ailaǧyndaǧy tūrǧyndardyŋ konstitusiialyq qūqyǧy qanşama ret būzyldy. Äŋgıme Reseidıŋ Baiqoŋyr ǧaryş ailaǧyn jalǧa aluy turasynda. Kurchatovta strategiialyq nysan salyp, ony bırlesıp igermetın bolsa, Baiqoŋyrdyŋ kebın kiuımız äbden mümkın ekenın de joqqa şyǧaruǧa bolmaidy.
Basqa-basqa, adamzat balasyna orasan zor qauıp töndırgen, qazaqtyŋ jerı men elıne ölşeusız qasıret äkelgen ǧalymnyŋ atyn alǧan qalanyŋ atauyn özgerteudı keşıktıruge bolmaidy. Ärine ol Keŋester Odaǧy kezınde ǧylymǧa ölşeusız üles qosty dep esepteldı. Bıraq ol aşqan jaŋalyq adamzatty qyryp-joiuǧa arnalǧan edı. Sol üşın barlyq memlekettık syilyqtar men ataqtardy alyp, barlyq jaǧdailary jasaldy. Keŋes Odaǧynyŋ saiasi basşylary eldı örkendetudıŋ ornyna jappai qyryp joiatyn qarudy ielenudıŋ jolynda baryn saldy. Osy jolda halyqtyŋ bailyǧy men ömırın de aiaǧan joq. Aqyry özderınıŋ tübıne jetıp tyndy.
Semei poligony arqyly qazaq halqyn synaqtyŋ nysanyna ainaldyrdy. 40 jyl boiǧy synaqtar kezınde jüzdegen myŋ adamdar radiiasiia saldarynan auruǧa ūşyrap köz jūmdy. Jas säbiler ömır esıgın aşa salyp şetınep jatty. Ekologiiaǧa kelgen ziianda ölşeu joq. Degeleŋ syndy Saryarqanyŋ şoqtyqty da qasterlı bır tauyn külge ainaldyrdy. Qazaq elıne ölşeusız qasıret äkelgen zalym ǧalymnyŋ atyn jerımızden, halyqtyŋ sanasynan mülde öşıru kerek. Ol tıptı A.Saharov syndy osy synaqtary üşın halyqtan keşırım sūrap, opynyp ökıngen de joq. Al bız bolsaq Kurchatov syndy adamnyŋ atyn alǧan qala atauyn özgertkımız kelmeidı. Ony Petropavl men Pavlodar syndy mäsele qylyp kötergende emespız. Tek osy synaq ölkesınıŋ tumasy, osy ölkenıŋ bılgırı, tarih ǧylymdarynyŋ doktory B.Näsenov aǧamyz ǧana qalanyŋ atyna qazaqtyŋ bırtuar perzentı Tättımbet Qazanqapūlynyŋ atyn beru turaly ūsynys jasaǧan bolatyn. Bıraq ol kezınde qoldau tappady. Bolatbek aǧa qazırgı Kurchatov qalasynyŋ maŋynda Tättımbettıŋ qystau bolǧanyn däleldep, osyǧan süiengen edı. Jäne de naqty tarihi derekterdı keltıredı.
Qarqaraly uezıne qarasty Şanyşar-Aibike bolysyn 1878 jyly «Arqalyq», «Edırei» atty ekı bolysqa böldı. Al Şanyşar-Nūrbike bolysyn «Aqbota» bolysy dep özgerttı. 1928 jyly osy atalǧan bolystar Abyraly audany qūrylǧan kezde jer men halyqtyŋ ornalasu jaǧdaiyna orai osy audanǧa berıldı. 1930 jyly Qu degen audan qūrylyp, «Aqbota» bolysy «Qyzyl-Taŋ» degen atpen audan ortalyǧyna ainalǧan. 1932 jyly qaita Abyraly audanyna qosqan. 1954 jyly atom synaǧyna bailanysty Abyraly audany taratyldy. «Aqbota» bolysynyŋ jerı keleşek Kurchatov qalasynyŋ, atom synaǧynyŋ ortalyǧyna ainaldy. Mūraǧat qūjattary osylai söileidı.
Oraiy kelıp tūrǧanda «Ǧylym qalasy» märtebesı bar osy qalaǧa Älihan Bökeihan esımı äbden laiyqty dep oilaimyz. Oǧan qosa, özınıŋ tuǧan jerı Aqtoǧai da alys emes. Qalanyŋ bır audanyn synaq alaŋynyŋ episentrı bolyp, külge ainalǧan Degeleŋ tauynyŋ qūrmetıne «Degeleŋ» dep atasa dūrys bolar edı.
Aitqandai, tarihşy-ǧalymdar qozǧap jürgen bır mäsele bar, 2017 jyly Alaş Orda ükımetınıŋ qūrylǧanyna 100 jyl tolu qūrmetıne osy ükımettıŋ 1917 jyldan 1920 jylǧa deiın resmi astanasy bolǧan Semei qalasynyŋ Jaŋa Semei bölıgın «Alaş» qalasy dep resmi ataudy da ūmytpaǧan jön. Älihan men Alaş esımın bır-bırınen bölıp qarai almaimyz. Osy ıstıŋ şeşımı özımızdıŋ erık-jıgerımızge bailanysty bolmaq.
