Amerikada tūratyn qazaq jurnalisı Säken Qaiyrbergenūly sūhbatynda AQŞ prezidentı sailauynyŋ erekşelıkterı, sailau nauqanyna keşırek qosylǧan Kamala Harristıŋ jeŋılısı, daukes saiasatker Donald Tramptyŋ jeŋısı jäne sailauşylardyŋ köŋıl-küiı jaily äŋgımeleidı.
2024 jyly ötken AQŞ prezidenttık sailauy saiasat sahnasynda ülken qyzyǧuşylyq tudyrdy. Būl sailauda respublikalyq kandidat, būrynǧy prezident Donald Tramp jeŋıske jettı. Ol demokratiialyq kandidat, qazırgı vise-prezident Kamala Harristı bırneşe şeşuşı ştattarda, sonyŋ ışınde Pensilvaniia, Djordjiia jäne Michiganda, az ǧana aiyrmaşylyqpen jeŋıp şyqty.
Sailau nauqany kezınde Tramp ekonomikalyq qiyndyqtarǧa tap bolǧan öŋırlerdegı sailauşylarǧa jügındı jäne äleumettık jelılerdegı tanymal tūlǧalardyŋ qoldauyn aldy. Onyŋ nauqany ekonomikalyq ösuge, migrasiialyq şekteulerge jäne äleumettık-mädeni qūndylyqtardy qorǧauǧa baǧyttalǧan uädelerge negızdeldı. Sonymen qatar, Tramptyŋ kampaniiasy nativistık ritorikany qoldap, ekonomikalyq mäselelerdı basty nazarǧa alyp, az ūlt ökılderıne de nazar audardy. Sailau nätijelerı boiynşa Respublikalyq partiia Senatta köpşılık orynǧa ie boldy, būl aldaǧy jyldary Tramp äkımşılıgıne zaŋnamalyq qoldaudy qamtamasyz etuı mümkın.
Amerikada tūratyn qazaq jurnalisı Säken Qaiyrbergenūlynan sailaudyŋ qyr-syry jäne jeŋıs pen jeŋılıstıŋ sebebı turaly sūhbat aldyq.
DAUYSTYŊ QŪNY NEMEN ÖLŞENEDI?
- Sailauda Tramptyŋ bäsekelesınen basym tüsuıne qandai faktorlar sebep boldy dep oilaisyz?
- Amerikadaǧy sailauda “dollar müddesı” jeŋdı deuge bolady. Öitkenı, sailauşylar özınıŋ qaiǧysyz, qamsyz ömırın bärınen joǧary qoiatynyn (demokrat kandidat äielderdıŋ reproduktivtı qūqyǧy, qaru ūstanu qūqyǧyn şekteu, medisina, taǧy basqa ışkı maŋyzdy mäselelerdı kötergenıne qaramastan) aŋǧartty.
Qatardaǧy sailauşyny infliasiia qaupı, azyq-tülık pen janar-jaǧarmai qūny bırınşı kezekte alaŋdatady.
Donald Tramp özınıŋ sailaualdy nauqanynda Baiden-Harris kabinetın soŋǧy jyldardaǧy infliasiia üşın tıkelei aiyptap (oǧan, şyn mänınde, pandemiianyŋ terıs äserı de boldy), “Bız endı bärın retteimız! Baǧa būrynǧy qalpyna keledı!” syndy aşyqtan-aşyq, negızdemesı tüsınıksız uädenı üiıp töktı. Sol sebeptı, bırınşı kezek öz äleuetın oilaityn jūrtşylyq, erteŋgı toq künı üşın, qūndy dollar üşın taŋdau jasady deuge bolady.
Äleumettık, ekonomikalyq faktorlardan bölek, qoǧamdy erekşe alaŋdatqan mäselenıŋ bırı - immigranttar taqyryby. Rasynda, Qūrama Ştattardyŋ oŋtüstık şekarasyndaǧy ahual kürdelı. Şekarany qataŋ küzetu jüiesınde olqylyq bar sekıldı. Ortalyq Amerika bylai tūrsyn, Afrikadan, Taiau Şyǧys elderınen, Aziiadan, tıptı Ortalyq Aziiadan da aǧylyp kelıp jatqan, zaŋsyz migranttar legı älgı, qamsyz ömırın küittegısı keletın azamattyŋ qaterın küşeitetın faktorlardyŋ bırı. Demokrattardyŋ immigranttarǧa qatysty uäjı (olar – jūmys küşı, olar da salyq töleuşıler syndy) köpşılıktıŋ köŋılden şyqpaǧany sözsız. Jäne, AQŞ-tyŋ syrtqy saiasaty , iaǧni sol baǧyttaǧy sätsızdıkterı, elektorattyŋ küdıgın küşeite tüskendei.
Menıŋ jeke pıkırım – Baiden äkımşılıgın Amerika sailauşylarynyŋ aldynda diskreditasiialauǧa Resei barynşa küş saldy. Ukrainaǧa qarsy soǧys – soǧan mysal. Ärine, ol bölek taqyryp. Degenmen, AQŞ 2022 jyldyŋ 24 aqpanynan berı Ukrainanyŋ qorǧanysy üşın, ärı materialdyq kömek retınde kei derekke süiensek, 65 milliard dollarǧa juyq qarjy bölgen. Amerikalyq salyq töleuşını osyndai qyruar qarjynyŋ syrtqa ketuı alaŋdatady. Degenmen, Qūrama Ştattardyŋ Ukraina boiynşa ūstanymyn dūrys sanaityn azamattar da az emes. Kamalla Harris öz kampaniiasynda pıkırın aşyq aitty. Ol «Ukrainany qoldaudy toqtatpaimyz» degen. Bıraq, Tramptyŋ öz jospary bar sekıldı. Sailau nätijesıne qarasaq, elektorat sol jospardy dūrys sanap otyr.
SAILAUŞYLAR SENIMI
- AQŞ sailauyndaǧy dauys beru jüiesı qalai jūmys ıstedı?
- Qūrama Ştattardyŋ dauys beru jüiesıne jergılıktı sailauşylar tarapynan senımsızdıktı baiqamadym. Soŋǧy ekı prezident sailauynan aŋǧarǧanym, tek Donald Tramp pen komandasy ǧana dauys beru organdarynyŋ jūmysyna şaǧymdanatyn sekıldı. Keşegı sailauda da, respublikaşyl kandidat Filadelfiianyŋ okrugterınde zaŋsyzdyq bar dep mälımdedı. Bıraq ızınşe jergılıktı sailau ūiymdary ony joqqa şyǧardy.
Özımdı taŋyrqatqany – erterek, poşta arqyly dauys beru mümkındıgınıŋ berıletını. 5 qaraşaǧa deiın-aq sailauşylar biulleten aldyrtyp, toltyrylǧan qūjatty kädımgı poşta arqyly jönelttı. Mäsele, üide jatyp dauys beru artyqşylyǧynda emes. Ūlttyq poşta qyzmetıne, sailau organdaryna degen senımde.
QŪBYLMALY ŞTATTAR
- Sailau nätijesıne basty äser etetın qandai ştattar boldy?
- “Swing states” degen sailau terminı bar. Qūbylmaly ştattar desek, tüsınıktı bolatyn şyǧar. Ol ştattardy beitarap dep te ataidy, iaǧni demokrattardyŋ da, respublikaşyldardyŋ da yqpalyna könbeidı. Bıraq naq sailau küngı qarapaiym sailauşylardyŋ belsendılıgıne süiengen taŋdauşylar alqasynyŋ dausy ǧana kandidattar taǧdyryn şeşedı. Būl ştattarda nätijenı aldyn ala boljau mümkın emes. Sailauşylardyŋ pıkırı bır künde, bır telereportajdan ne qysqa habardan soŋ, kürt özgerıp ketuı ǧajap emes. Qūbylmaly ştattar ataityny sodan.
Jergılıktı media biylǧy sailauda Arizona, Djordjiia, Michigan, Pensilvaniia jäne Viskonsin ştattaryn sol boljanbaityn (boljauǧa könbeitın) ştattar dep atady. Osy atalǧan aimaqtarda Tramp pen Harris arasynda rasymen küres boldy, dauys sany jaǧynan Tramp säl asyp tüstı. Al qūbylmaly ştattardyŋ basym bölıgınde taŋdauşylar alqasy bar dauysty tolyqtai jeŋgen tarapqa beredı eken.
Aita keteiın, kandidat jeŋımpaz atanu üşın jalpyūlttyq deŋgeide taŋdauşylar alqasy ülestıretın jalpy 538 elektoraldy dauystyŋ kem degende 270-ın aluǧa tiıs.
«UKRAİNAǦA OBAL JASAMASA...»
- 2024 sailauynyŋ qorytyndysy eldıŋ ışkı jäne syrtqy saiasatyna qalai äser etuı mümkın?
- Är ştat ärtürlı. Amerikalyqtar – öz ştatyna, qauymyna (community) berık jandar. Kei qyzyl ştattardyŋ (respublikaşyl) qandai sailau bolmasyn, qyzarǧan küide qalatyny, kök tüstı taŋdaǧan (Kaliforniia syndy demokratiiaşyl) ştattardyŋ öz taŋdauyn eş özgertpeitını sodan. Sondyqtan, aimaqtardaǧy bır saryndy ömır özgere qoimas. Är ştattyŋ öz zaŋy, zaŋ şyǧaru organdary, öz soty bar. Menıŋşe, qauymdastyqtar öz qūndylyqtaryna sai ömırdı jalǧastyra beredı.
Al federeraldyq küşı bar zaŋdardy qabyldauda jaŋa sailanǧan prezident qandai batyl qadamǧa barady ne qandai täuekelge bel buady, aitu qiyn. Aitpaqşy, qaita sailanǧan senatta da , aldyn-ala qorytyndy boiynşa, qyzyldardyŋ orny basym, iaǧni respublikalyq partiia prezidenttıŋ ūsynystaryn kedergısız qabyldaidy degen söz. Donald Tramp bır sözınde “Sailanǧan soŋ bar ısım maǧan qarsy kampaniia jürgızgendermen bolsyn!” degen. Ol qyzbalyqpen, abaisyz aitylǧan söz be, kım bılsın…
Bıraq, jaŋa prezidenttıŋ ritorikasyn tüpkılıktı qoldamaityn ırı media ūiymdar bar. Jurnalist retınde, menı media qauymdastyqtyŋ endıgı jūmysy qyzyqtyrady. Syrtqy saiasaty boiynşa pıkır bıldıruge, syrt baqylauşy retınde, qūzyrym joq. Bıraq, osy sailaudan keiın bır ǧana oi tynym bermeidı. Tramp Ukrainaǧa obal jasamasa bolar edı…
KIM KIMDI EMDEIDI?
- Ştattardyŋ 45 prezidentı bolǧan Tramptyŋ 47 prezident bolyp sailanuyna orai halyqtyŋ köŋıl-küiınen ne baiqadyŋyz, sol jaily aityp berseŋız.
- Keşegı ökınış pen küiıkke toly (bırqatar sailauşylar üşın) sailau tünınen soŋ taŋerteŋ ekı amerikalyqtyŋ äŋgımesıne kuä boldym. “Qaiyrly taŋ!” degen ärıptesınıŋ sälemıne, ūnjyrǧasy tüsıp, jūmysqa köŋılsız, äreŋ basyp kele jatqan egde jastaǧy äiel “ Osy taŋ qaiyrly dep oilaisyŋ ba?” – dep jauap berdı. Izınşe ekeuınıŋ qūşaqtasyp, bırge qaiǧyryp tūrǧanyn kördım. Men üşın osydan artyq tüsınıkteme qajet emes.
Bır ūstaz “Osy jasyma deiın respublikalyq partiiaǧa dauys berdım. Älı de sol ūiymnyŋ qūndylyqtaryn dūrys sanaimyn. Bıraq, būl joly dausymdy demokrat kandidatqa beremın” degen…
Saiasi senımı aqtalmaǧan amerikalyqtarǧa däl qazır emosiialyq qoldau qajet. Demeuge zäru. Bükıl sailauşynyŋ 47,5 paiyzy (Kamala Harriske dauys bergender ülesı) osy sailauda ülken qatelık boldy dep sanaidy. Alaida, demokratiialyq sailau tärtıbı solai. Jeŋıs - basym dauys alǧan tarapta. Keşegı jeŋıs saltanatynda jaŋa sailanǧan prezidenttıŋ “Endı eldı emdeimız!” degenı, menıŋşe, orynsyz aitylǧan söz boldy…
- Sūhbatyŋyzǧa köp raqmet!
Symbat Nauhan
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
