Ömırdıŋ «rettı kezdeisoǧy» deitın närseler bola beredı ǧoi. Mäselen, osy taiauda ǧana feisbuktaǧy şeteldık frendostardyŋ bırı – ündıstandyq äuesqoi bloger Rahul Gautam maǧan messendjermen şyǧyp, Qazaqstanda köruge tūrarlyq qandai körkem jerler bar dep sūraǧan. Az oilanyp, oiyma tüsken jerlerdı atadym. Älbette, tızımımnıŋ basynda – Qaiyŋdy men Kölsai tūrdy.
Arada bırneşe kün ötkende Kegen audanyna press-turǧa baru jönınde ūsynys tüstı. Qaiyŋdy – Kölsai osy audannyŋ aumaǧynda ekenı esıŋızde bolar. Sonda deimın-au, būl sapar men Rahul frendosymmen äŋgımemnıŋ arasynda äldebır fliuidtık tylsym bailanys bolǧany ma?
Oryndyǧy jaisyzdau kelgen GAZel bızdı Kegen jaqqa taŋ azanymen alyp jürdı. Ara-tūra «Ne jazdym, Qūdai?!» degızetın qasqa jolmen tau bauraiyna ılıkkenımızşe Kün arqan boiy köterılıp boldy. Tau qoinauyna kıreberıste bızdı kütıp bes-alty jıgıt tūr eken. Kökpardyŋ atyndai oinaqşyǧan qozyǧa denelı bıreuı özın «osy audannyŋ äkımımın» dep tanystyrdy. Mıne, qyzyq destık ışımızden, äkımnıŋ özı...
Nūrbaqyt Teŋızbaevtyŋ (audan äkımınıŋ aty-jönı osyndai eken) kölıgı bızdı bırden Qaraşatqal deitın aŋǧarly jerge bastady. Jūrt qoiǧan būrynǧy aty Körtoǧai eken, keiın eldıŋ bas adamdary ūialyp, «Qara kanon» dep özgertken. Jurnalister qauymy Qaraşatqal deimız. Körtoǧai dese, Körtoǧai – aqar-şaqar biık taudyŋ qyltasyna jasyrynǧan tereŋ şatqal, şamasy būryn ortasymen ökırıp-baqyryp özen aqqan, bügınde ol qūrǧaǧan, tek jylǧanyŋ ekı jaǧyn kömkergen tülei toǧaiy ǧana qaluly. Qūz erneuınen tömen qaraimyn dep basyŋ ainalyp qūlap ketseŋ – Alla saqtasyn! – «gudbai, children».
Qūz basynda ötken improvizasiialyq şaǧyn tanystyrylymda söz tızgının qolǧa alǧan audan äkımınıŋ orynbasary Mūhtar Batyrhanūlynyŋ türlı infografikamen ädıptep tūryp aityp bergen äŋgımesınen ūqqanymyz, bügınde oblys, audan basşylary Qaraşatqalǧa bolaşaǧy alda, keleşegı jarqyn turistık klaster retınde ülken män berıp otyr eken. «Syrym jäne Ko» bes gektarlyq jerde, jalpy qūny 1,5 milliard teŋge bolatyn arnaiy joba jasaǧan. Ol jüzege asqan jaǧdaida, turister būrynǧydai bırden Qaiyŋdy men Kölsaiǧa, Saty men Kürmeutıge tıke asyp ketpeidı, myna Qaraşatqalǧa arnaiy aialdap, tūmsa tabiǧatta saǧynyşynyŋ saryǧyn bır basyp alady. Qonyp, Kölsaiǧa erteŋ jürem dese tıpten jaqsy – haitek stilındegı otyzşaqty kottedjdı qonaqjai, palatkaly qalaşyq, ūlttyq taǧam äzırlep, qymyz-qymyran, qazy-qarta, jal-jaiadan auyz tigızetın 400 şarşy metrlık zäulım meimanhana sızge mädeniettı qyzmet körsetpek.
Jobany jüzege asyruşy «ASK Capital» JŞS. Naryqta on ekı jyldan berı jūmys atqarumen keledı. Osyǧan deiın ıske qosqan jobalary – Alǧa kentınde ıske qosylǧan Altyn Fish, sondai-aq Qazaqstannyŋ jetı-segız qalasynda aty dürkırep tūrǧan Qazaq Grill jelısın qūruşylardyŋ bırı Syrym Kölbaevtyŋ aituynşa, Qaraşatqal aimaǧynyŋ bıregeilıgı şatqal üstınen salynatyn aspaly (vantty) köpırmen bailanysty. Jai köpır emes, şynydan jasalatyn köpır. Ūzyndyǧy 170 metr, biıktıgı 80 metr, bır mezgılde 500 adam öte alady. Küllı TMD-da teŋdesı joq, Qytaida ǧana bar. Sosyn Gruziiada da salynǧan. Solardaǧydai, ötıp kele jatqanyŋda aiaǧyŋnyŋ astyndaǧy äinek şytynai jarylyp bara jatqandai äser beredı. İmanyŋdy üiırıp, oibailap qūlap, jandärmen köpırdıŋ jaqtau bılıgıne jarmasasyŋ. Bıraq qoryqpaŋyz, būl bar bolǧany arnaiy ekran arqyly berıletın beine-dybys, effekt. Bır ötıp alyŋyz, odan keiıngı qyzyqtyŋ kökesı arǧy bette: demalys saiabaǧynda atqa salt mınıp jüru, kvadrasiklmen orqoiandai orǧu, üş jarym ga jer kölemınde ösırılgen balyq, tūma köl men jylǧa-jylǧadan balyq aulap otyryp tūŋǧiyq oilarǧa batu, qysqasy, smartfon men gadjetten bırjola qūtylmasaŋ da, olarǧa şūqşiyp üŋıludı keiınge ysyra tūryp, tūmsa tabiǧatpen, ılkı tūmsa jaratylysyŋmen betpe-bet qalasyŋ. Däl osy sätterıŋe eş teŋge, dollar häm euro teŋ kelmeidı.
Qaraşatqal turistık aimaǧy jobasyn 2026 jyldyŋ küzınde aiaqtau közdelıp otyr eken. Ekoturizm äleuetın alǧa qoiǧan käsıpkerler men investorlardyŋ qadamy oŋynan bolsyn, jaŋalyqqa jany qūştar, ısker otandastarymyzdyŋ qatary tolyǧa bersın, ylaiym. Dese de, bız Qaraşatqalda bolyp ketken künnıŋ erteŋıne, azanda audan aumaǧynda jer qozǧaldy ǧoi. Jyl boiyna et üirengen 2 ball. Qiraǧan, bülingen eşteŋe joq. Sonda da osy jaǧdaidyŋ özı oi salarlyq, iaǧni, seismoqauıptı aimaqta äinek köpır saludyŋ kepıldıgı qandai degen sūraq köldeneŋdei beredı. Qytaidaǧy şyny köpırdıŋ jönı bır basqa, būl elde seismoqauıptı äinek qūrylys saludyŋ ondaǧan jyldardan berı jinaqtalǧan qara täjıribesı bar. Älemdegı eŋ ūzyn jäne eŋ biık Chjansziasze şyny köpırı (ūzyndyǧy 430 metr, enı 6 metr, jerden 260 metr biıktıkke ılıngen), izraildıkter jobalap, qytai injenerlerı tūrǧyzǧan būl joba turistık maqsatty közdegenımen, tüp tereŋınde şyǧystaǧy körşımızge tän jūrttyŋ auzyn aştyryp, ūly halyq retınde özıne täntı etetın grandomaniia jatyr ǧoi. Grandomaniiaǧa bız üşın älı erte, bızge naǧyz şynaiy, paida äkeletın turistık aimaq kerek. Joba avtorlarynyŋ aituynşa, köpır jūmysyn jobalaǧan şveisariialyq «Fatzer AG» kompaniiasy, negızgı qūrylys materialdaryn jäne basqa da kompanentterdı osy kompaniia jetkızıp bermek. Mıne, būl jobaǧa senım ūialatady. Qalai bolyp şyǧady, ol uaqyttyŋ enşısınde.
Ekınşıden, infraqūrylym, äsırese jol mäselesı. Turister erkın, qiyndyqsyz jetu üşın sapaly türde salynatyn respublikalyq, oblystyq jäne audandyq maŋyzdaǧy joldar. Osy saparda barlyǧy 775 şaqyrym qūraityn audanışılık joldar salu, būryn salynǧan qiyrşyq tasty jäne asfalt jabyndyly joldardy jaqsartu boiynşa bırtalai şarua atqarylyp jatqanyn közben kördık. Bıraq joldar sapasyz, būǧan jergılıktı tūrǧyndar da narazy. Bız osy joly audanda jürgen «Qazavtojol» Ūlttyq kompaniiasynyŋ Almaty oblysy filialynyŋ bölım basşysy Janat Ötepbergenovten būl jaǧdaidyŋ sebebın sūraǧanymyzda, onyŋ aitqany: būl respublikalyq maŋyzdaǧy jol eskı joldar, sonau 1970-1980 jyldary salynǧan jäne sol kezdegı tömengı asfalttyq negızı auyr jük kölıkterınıŋ salmaǧyna şydamai oiyqtar paida bolǧan, endıgı mındet sol asfalt negızdıŋ üstımen jaŋadan ekı qabat jabyndy jürgızu, ol üşın qiyrşyq tas pen sementten tūratyn kompozittı jaŋa tehnologiia qoldanylmaq.
Būl özı Kegenge ǧana emes, jalpy elımız boiynşa ortaq jaǧdai. Qai jerge barsaŋ da jaŋadan töselgen jolmen auyr furalar jürıp oiqy-şoiqy, şūrq tesık qyp tastaidy. Fura bolǧanda, halyqaralyq küre joldarmen jük tasymaldaityn refrijeratorlar emes joldy büldıretın, jük salmaǧy halyqaralyq standartqa eseptelıp jasalǧan (ärqaisysyna 16 tonna salmaq tüsetın segız bılık-ös, sonda 2048 tonna qūraityn salmaq jol telımıne tiıstı mölşerde jaiylyp tüsedı) būl kölıkterden kelıp-keter zalal joq, pälenıŋ basy – älgındei standartqa eseptelmegen bılık-ösı az, būrynyraqta şyǧarylǧan özımızdegı jük maşinalary. Zaŋ boiynşa olar ülken joldarmen jürmeuı tiıs, al bıraq osyny qadaǧalap otyruy tiıs memlekettık organdar būǧan älı künge köz jūmyp qarap keledı.
Kegen, Raiymbek audandarynda asfaltbeton zauyty joq. Qūrylys materialdary Almatydan jetkızıledı. Mūnyŋ özı jūmys qarqynyn tejeidı. Būdan şyǧar jol – ekı audanǧa ortaq asfaltbeton zauytyn salu. Būl jaǧdai şeşımın tabuy tiıs jäne Jaŋa Qazaqstan onyŋ da şeşımın tabatynyna bız senemız.
Oǧan deiın Kegendegı turistık klaster öŋırge turist tartudyŋ bar jabdyǧyn jasap, tas-tüiın otyruy kerek. Bız audan basşylarynyŋ köz janarlarynan osy bır şyndyqty tüsıngen adamdardyŋ otyn kördık. Aitularynşa, biylǧy toǧyz aida audanǧa 360 myŋnyŋ üstınde turist kelıp-ketken. Būl byltyrǧy on ekı aidaǧy mölşerden 100 myŋ adamǧa köp, säikesınşe audan biudjetıne turizmnen 81 million teŋge kırıs tüsken. «Şarqūdyq» alpinister lagerıne keluşı ekstremal turister sany da köbeiıp keledı eken. Būl turistık klaster audan ekonomikasynyŋ boiyn şiratyp, qanyn jürgızıp otyratyn küretamyrǧa ainalady degen söz. Al osy jäne özge de qolǧa alynǧan ıs-jobalardyŋ alǧa jyljuy adamdarǧa, kadrlarǧa, iaǧni adam faktoryna bailanysty.
Halyqtan şyqpasa, halyqqa jetpeidı
Joǧaryda aittyq qoi, audan äkımı Qaraşatqaldyŋ basynda bastan-aiaq bızben bırge jürdı dep. Būl ǧana emes, bır künde jurnalister toby aralaǧan bükıl nysannyŋ basynan da tabyldy ol. Qūdaia toba, basqalardy bılmeimın, al öz basym adammen adam qūsap söilesetın äkımqarany bırınşı köruım. Tynym tappaidy, sondai qaǧylez, şarşamaidy da, älgı bır 24/7 uaqytyn jattyǧu zalynda maŋdai terın siyryp tastap ötkızetın jansırı sportşylar bolady ǧoi, däl solar sekıldı öte eŋbekqor eken.
Al endı bar ma, äkımnıŋ şynymen de sportsmen ekenın jäne jai sportşy emes, älemge aty ketken chempion ekenın estıgenımde gazeldıŋ jaisyzdau oryndyǧynan, qyrǧyzdar aitatyndai yrǧyp tüse jazdadym. Esımdı jiyp, dereu gugl ataidy kömekke şaqyrdym.
Nūrbaqyt Moldahmetūly Teŋızbaev. 1983 jyly 10 säuırde Taldyqorǧannyŋ Üşaralynda dünie esıgın aşqan. Grek-rim küresı stilındegı baluan, 2003 jyly Stambūlda jasöspırımder arasynda ötken älem bırınşılıgınıŋ jeŋımpazy, älem bırınşılıgınıŋ qola jüldegerı (2009), Aziianyŋ ekı dürkın chempiony, 2008 jyly Beijıŋde ötken jazǧy Olimpiialyq oiyndardyŋ 60 kilogramǧa deiıngı salmaq därejesınde kümıs jüldegerı, Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen sport şeberı. Viki osylai deidı. Vot eto da!
Auylda ösken qazaqtyŋ qara balasy, suannyŋ oǧlany Nūrbaqyt köpbalaly (11 bala) otbasyndaǧy toǧyzynşy perzent eken. Qarşadaiynan sport sömkesın moinyna asyp, Jarkenttegı «Däulet» klubyna, Jūmahan Tūrǧanbekov bapkerge baryp jürıp, küres önerınıŋ qyry men syryn igergen. Odan ärı käsıbi jattyqtyruşy Qūdaibergen Aǧymovtyŋ qol astynda şyŋdalǧan. Boz kılemdı ala şaŋ qylǧan odan soŋǧy jetıstıkterın ılgerıde keltırdık. Al sporttan ketkesın tört jyl jattyqtyruşy bolyp jüredı de, odan ärı Almaty oblystyq Sport basqarmasyn basqaryp, 2023 jyly şılde aiynda Kegen audanynyŋ äkımı bolyp taǧaiyndaldy.
Nūrbaqyt şynynda da qarapaiym, tıptı öte qarapaiym jıgıt eken. Talai press-turlarda bolyp jürmız ǧoi, bıraq qandai da bır äkımmen däl Nūrbaqytpen söileskendegıdei emen-jarqyn tıldeskenım, ony aitasyz, janyna jaqyndaǧanym (jaqyndatqany) esımde joq. Qūddy qasymyzda äkım emes, jolserıgımız jürgendei bır äser. Jol boiy kölıkte bızben bırge bolyp, sūŋǧyla gid retınde jürgen jerlerımızdı tanystyrumen boldy. Şejırelı eldıŋ şūǧylaly tarihyn jatqyzyp-örgızuımen bızdı täntı ettı. Sözım jalaŋ bolmas üşın bır detal keltıreiın. Üilengen, ekı balasy bar ol bızdıŋ Qyzylordaǧa, onyŋ ışınde Qarmaqşy audanyna küieu eken. Menıŋ janymda şielılık jurnalist Mädina Sarbalaeva otyrǧan. Bır mezgılde äkım bızge öz qolymen küreŋ şai qūia bastady. Mädinanyŋ da kesesıne qyzylyn jūqtyryp tūryp qūidy, qūiǧany sol edı, osy press-turdy ūiymdastyryp, Kegenge bızdı jiyp äkelgen Rişat Asqarbekūlynan Mädinanyŋ suan elınıŋ kelını ekenın estıp külıp jıberdı. «Bızdıŋ jaq küieuge atymen kül tasytady, qaita oŋai qūtyldyŋyz» dep jatyrmyz. Atqa jaqyn ekenın, ūlttyq at sporty türlerımen arnaiy şūǧyldanatynyn bılıp alǧanbyz.
Mūnyŋ bärı köpbalaly otbasynan, iaǧni halyqtyŋ öz ışınen qainap şyqqandyǧynyŋ, jas uaǧynan eŋbekpen, beinetpen qatyp-pısıp şyŋdalǧandyǧynyŋ belgısı. Qadyr Myrza-Älınıŋ belgılı sözın özgertıŋkırep aitsaq, «äkım halyqtan şyqsa ǧana sözı halyqqa jetpek, özı halyqqa jaqpaq». Şükır, bız söilesken kegendıkterdıŋ pıkırıne qarasaq, eldıŋ jaŋa äkımge degen közı tüzu. «Ketpese eken, bastaǧan ısterın aiaǧyna deiın jetkızse eken» deidı köpşılıgı. Al Nūrbaqyt Teŋızbaevtyŋ jospary köp. Turizmnen bölek, investisiialyq qūny ekı jarym milliard teŋgelık et kombinatyn salyp, mal önımın Almatyǧa tasymai, osynda öŋdeu, şaǧyn gidroelektrstansalar salu, forel şaruaşylyǧyn aşu, Kölsaidyŋ üstımen salynatyn aspaly avtotūraq orny, jol boiyndaǧy kempingter, marşruttyq täsılmen jol töseu... Nesın aitasyŋ, jetıp-artylady. Mūnyŋ barlyǧy da Nūrbaqyttyŋ jäne onyŋ komandasynyŋ – kıleŋ saidyŋ tasyndai satyrlaǧan jıgıtter men ottan köilek kigendei öjet qyzdardyŋ qoldarynan keletınıne bız senemız. «Jerūiyq körem deseŋ Kegenge kel!» dep keletın audannyŋ gimn-änı, äne, sol kezde asqaqtata şyrqalatyn bolady.
Ūqsas jaŋalyqtar
