Qazaq memleketınıŋ tūŋǧyş ret öz atymen tarih sahnasyna şyǧuynyŋ 550 jyldyǧyn toilau jaiynda asa biık därejedegı şeşım jariia boldy, eŋ bastysy osy. Memlekettılıgımızdıŋ aituly datalaryn atap ötu arqyly halyqty tarihpen tärbieleuge, elımızdıŋ är azamatynyŋ boiyndaǧy otansüigıştık sezımın ūştauǧa baǧyttalǧan maŋyzdy qadam jasaimyz. Osy mereitoiǧa daiyndyq kezeŋı ärkımnıŋ özın özı tanuyna keŋ jol aşady, soǧan järdemdesu läzım. 1465 jyly Qazaq Ordasy keregesın keŋeitıp, älemge derbes handyq retınde tanyldy. Būl merzımdı qazaqtyŋ öz atymen atalatyn memleketınıŋ qūrylǧan uaqyty dep atau onyŋ tuu tarihyn zerttei beruge eş kedergı keltırmeidı. Osy joldardyŋ avtory «Bız – qazaq ejelden… Özıŋdı özıŋ tanu täjıribesınen» degen jūmysynda (B.Qoişybaev. «Ruh-Sarai», 5-şı tom, A., 2012, 73–400-bb.) memlekettıgımızdıŋ ırgesı 1456 jyly qalanǧanyn däiekteuge edäuır köŋıl bölgen edı. Onyŋ syǧyndysy «Eldıgımızge – 555 jyl!» degen taqyryppen merzımdık basylymdar üşın 19.07.2011 j. äzırlengen bolatyn. Qazırgı taŋda körınıp jatqan ärtürlı oi-pıkırge orai, aitalyq, belgılı oqymysty ınımızdıŋ ondai derektı «Türkıstan» gazetınde (20.11.2014) «oidan qūrylǧan söz» dep baǧalauyna bailanysty, sony köpşılık nazaryna qaita ūsynudy jön körıp otyrmyn…
Qazaq memlekettıgınıŋ negızı qalanǧaly 555 jyl boldy. Täuelsızdıkten berı onyŋ 540 jäne 550 jyldyq ekı döŋgelek mereitoiy atap ötıluı kerek edı. Bıraq bır-de-bırıne memlekettık därejede män berılmedı. Demek biylǧy üş bestıkpen örnektelgen data da eleusız qala beredı… Mūnyŋ bır sebebı – resmi tarihtaǧy solqyldaqtyq. Zertteuşıler özderınşe türlı datany däiektegen bolady, al solardyŋ oi şaryqtaularynyŋ kvintessensiiasy ıspettı «Qazaqstan tarihy» däl datany atamai, keltırılgen qily dälel «Qazaq handyǧynyŋ HV ǧasyrdyŋ 60-jyldarynyŋ ortasynda Batys Jetısuda qūrylǧanyn körsetedı» dep mäimöŋkeletedı (2-tom, 344-b.).
Şyntuaitqa kelgende, eldıgımızdıŋ tamyry ǧasyrlar tūŋǧiyǧynda jatyr. Tek keiıngı orta ǧasyrlarda qazaqtar ırı-ırı etnostyq toptar retınde moŋǧol imperiiasynyŋ küiregen oryndarynda qalǧan Noǧai Ordasy, Sıbır handyǧy, Aq Orda, Kök Orda, Äbılqaiyr handyǧy, Moǧolstan sekıldı memleketterge qarap tūrǧan. Būl saiasi bırlıkterdıŋ bärı, olardy Şyŋǧyshan tūqymdary bilegenmen, «jergılıktı taipalar odaǧynyŋ negızınde» (Qazaqstan tarihy. 2-t., 326-b.) paida bolǧan, qazaq memlekettıgınıŋ ızaşary ıspettı edı. Olar ıs jüzınde HIII ǧasyrda jaŋaşa qalyptasqan qazaq halqynyŋ är aimaqtaǧy bölıkterınıŋ türlı körınıstegı saiasi bırlestıkterı, handyqtary bolatyn.
Orta ǧasyrlarda türkı ru-taipalary jailaǧan Ūly Daladaǧy är jaŋa saiasi qūrylymnyŋ ömırge keluı nemese ömır süruın toqtatuy bilıkten ketırılgen bır äulettıŋ ornyna ekınşı bır ony jeŋgen äulet ökılderınıŋ ornyǧuyna bailanysty jüzege asyp jatatyn-dy. Osy retpen, Şaiban ūrpaǧy Äbılqaiyrdyŋ memleketı, qūramynan Ejen-orda ūrpaqtary Kerei jäne Jänıbek şyǧyp ketkennen keiın on şaqty jyl ötkende, «är rudan qosylǧan …qazaq (maǧynasy – «taǧy, öz erkımen jürgen») degen el» (Şäkärım. II-t., 140-b.), jaŋa saiasi bırlıkke negız bolyp, Qazaq handyǧy türınde jaŋa sapaǧa auysty (Kliaştornyi S.G., Sultanov T.İ. Kazahstan. Letopis treh tysiacheletii. – Alma-Ata, 1992. – 215–240-bb.; İstoriia Kazahstana. T.2., 312–319-bb.). Bız üşın asa maŋyzdysy – qazaqtyŋ tarihta tūŋǧyş ret tarih sahnasyna öz etnostyq atauymen memleket qūruǧa şyqqan şyqqan tap osy kezı.
Būl tarihi oqiǧany mümkın etken qozǧauşy küş – Ūly Dalada ornyqqan bileuşı äuletter äreketterı. Tüp atasy – Joşy.
Odan soŋ ūlys ämırşılıgı onyŋ ūly Batuǧa ötkenı belgılı. Ötemıs qajy Deştı-Qypşaqtaǧy joǧarǧy bilıktı Şyŋǧyshannyŋ Batuǧa qalai bergenın bylai äŋgımeleidı: qahan «tört tülıgınıŋ» ülkenınen qalǧan hanzadalardy qabyldarda arnaiy üiler tıktırgen – Saiyn-hanǧa, iaǧni Batuǧa «altyn bosaǧaly aq ürge», Orda-Ejenge «kümıs bosaǧaly kök orda», Şibanǧa (Şaibanǧa – B.Q.) «bolat bosaǧaly boz orda»… Äbılǧazy, Raşid ad-Din derekterıne qaraǧanda, Batu-han Şyǧys Evropaǧa jasaǧan joryǧynan oralǧannan keiın, äkesı tūrǧan jer-sudy küllı halqymen özınıŋ aǧasy Orda-Ejenge bergen, ol Joşy äuletı armiiasynyŋ sol qanatyn qūraǧan. Al öz ielıgı men Orda-Ejen ülesı arasyndaǧy jer-sudy jäne «baiyrǧy elınen tört basty ūryqty» (qosşy, naiman, qarlyq, būiraq taipalaryn) Şaibanǧa ūsynady, onyŋ äskerı armiianyŋ oŋ qanatyna kırgen. Taǧy bır bauyry Toqai-Temırge äskerdıŋ artyqşylyqqa ie bölıgınen üles (myŋ, tarhan, üisın, oirat) bölgen. Onyŋ ūrpaqtary Qajy-Tarhanǧa (Astrahan qalasyna) da bilık jürgızgen. Olar qosyndarymen armiianyŋ sol qanatyna endı (Kliaştornyi S.G., Sultanov T.İ. Kazahstan. Letopis… 187–189-bb.).
Orda-Ejen Joşy Ūlysynyŋ sol qanatyn 1226–1253 jyldary basqaryp, «Altyn Orda qūramyna kıretın, ışkı-syrtqy saiasaty täuelsız Aq-Orda memleketın qūrdy».
Onyŋ saiasi rölı tek öz ūlysynda ǧana emes, küllı moŋǧol imperiiasynda joǧary boldy. Altyn Orda ämırşısı Batu hannyŋ qoldauymen 1251 jyly ūly han bolǧan, Şyŋǧyshannyŋ äigılı «tört külıgınıŋ» kışısı Tölenıŋ ūly, imperiianyŋ törtınşı ärı soŋǧy hany Möŋke (1208–1259) özınıŋ zaŋnamalyq jarlyqtarynda – Aq-Orda bileuşısı Orda-Ejen esımın Altyn Orda ämırşısı Batu esımınıŋ aldyna qoiyp otyrǧan (Qazaqstan. Ūlttyq ensiklopediia. 7-t., 174-b.; 6-t., 577-b.; Kliaştornyi S.G., Sultanov T.İ. Kazahstan. Letopis… 190-b.).
Orda-Ejen men Şaibanūlystarynyŋ jer-suyn alyp jatqan aumaqty HIV–XV ǧasyrlarda şyǧys avtorlary bırese Aq Orda, endı bırde Kök Orda dep atap jürdı. Öitkenı Orda-Ejen äuletınen şyqqan bileuşıler qosūlysty da basqarǧan. Sodan da şyǧar, derekközder būl kezeŋdegı Aq Orda jerı retınde Jaiyqtan Batys Sıbır oipatyna, Syrdariianyŋ ortaŋǧy jäne tömengı aǧysyna deiıngı aumaǧyn (iaǧni ekı ūlys alyp jatqan jer-sudy) ūqqan. Tılı bır, ömır süru salty bır jergılıktı etnostar negızınde şaŋyraq kötergen qazaq jerındegı tūŋǧyş ırı memlekettık qūrylym osy Orda-Ejen men onyŋ äuletı bilegen Aq Orda edı. HIII–HV ǧasyrlardaǧy Aq Orda handarymynandai retpen bilıkte boldy: Orda-Ejen (1226–1253) – Sartaq – Qonyşa – Baian – Sasy-Būǧa – Erzen – Mübäräk – Şymtai – Orys(1361–1377) – Qoiyrşaq – Baraq (1426–1428) (İstoriia Kazahstana. T.2. 103–104-bb.; Qazaqstantarihy. 2-t.108–109-bb.). Orda-Ejen men onyŋ ūrpaqtary (AqOrdany HIV ǧasyrda bilegen Orys han jäne HV ǧasyrdyŋ ekınşı şiregınıŋ basynda basqarǧan onyŋ nemeresı Baraq han) sol şaqta eşqaisysynyŋ oiyna kele qoimaǧan, bıraq ūzamai, HV ǧasyrdyŋ ortasynda jüzege asatyn ırı tarihi bet būrysty nobailady.
Oryshannyŋ nemeresı Baraq han şamamen 1410-şy jyldardan Şyǧys Deştı-Qypşaqtaǧy özata-babalarynyŋ bilıgın qaitaryp alu üşın kürestı. 1422 jyly Edıldıŋ tömengı aǧysy alqabynda ötken şaiqasta ümıtkerler äskerın jeŋıp, Altyn Orda taǧyna otyrdy. Odan 1426 jyly airyldy. Sol jyly Aq Orda bileuşısı boldy. Syrdariia boiyndaǧy qalalarǧa, Maverannahrǧa joryqtar jasady. Ǧasyr basynda ÄmırTemır basyp alǧan Aq Orda astanasy Syǧanaqty ielenu qūqyn qalpyna keltırdı. Orda-Ejen men Toqa-Temırdıŋ Türkıstan Ölkesındegı ielıkterın Ämır Temır äuletı bilıgınen qaitaryp aludy közdegen onyŋ jıgerlı äreketterı ūlystyŋ baiyrǧy quatyn jaŋǧyrta almaǧanmen, Qazaqstannyŋ oŋtüstıgındegı saiasi ahualdyŋ belgılı-bır därejede özgeruıne alyp keldı (İstoriia Kazahstana. T.2. 538-b.; Qazaqstan.Ūlttyq ensiklopediia. 2-t.147-b.).
XV ǧasyrdyŋ alǧaşqy şiregınde Aq Ordada Joşy tūqymy (Orda-Ejen, Şaiban, Toqa-Temır) ışındegı äulettık küres jiılegen-dı. Sonyŋ saldarynan ūlysta bülıkter men kikıljıŋder tolas tappai jalǧasqan. 20-şy jyldardyŋ soŋyna qarai Altyn Orda memlekettı qūrylymy bölıkterınıŋ köpşılıgınde Şaiban balalary bilıkke keldı. Al Orda-Ejen ūrpaqtary özderıne babalarynan mūraǧa qalǧan ielıkterın olardan qorǧap qaluǧa tyrysty. Solardyŋ bırı Baraq-han, joǧaryda aitylǧandai, ūlystyŋ oŋtüstık bölıgın qaitaryp alu üşın soǧysty. Ol ölgennen keiın Aq Ordadaǧy bilık Orda-Ejen – Orys han äuletınen Şaiban äuletıne öttı.
Şaiban ūrpaǧy Äbılqaiyr 1428 jyly Batys Sıbırdegı Tura öŋırınde han taǧyna otyrǧyzylǧan-dy. Onyŋ handyǧy Qazaqstannyŋ soltüstık-batys jäne ortalyq aimaǧyn alyp jatty. Handyq jerı geosaiasi tūrǧyda batystaǧy NoǧaiOrdasy, soltüstıktegı Sıbır handyǧy jäne şyǧystaǧy Moǧolstan men oŋtüstıktegı Ämır Temır tūqymdary memleketınıŋ aralarynda, batysynda – Jaiyq özenıne, şyǧysynda – Balqaş kölıne deiın, oŋtüstıgınde Syrdariianyŋ tömengı aǧysy men Aral teŋızı öŋırıne, soltüstıgınde Tobyldyŋ orta aǧysy men Ertıske ketken alyp aumaqty alyp jatty. Äbılqaiyr handyǧynyŋ qūramyna qazaq rularynyŋ köpşılıgı, özge de köşpendı türkı taipalary kırdı. Mūnda ol qyryq jyl ämırşı boldy. (Ony HVIII ǧasyrdaǧy Äbılqaiyr hannan ajyratu üşın bolar, qazaq tarihi ädebietınde esımın Äbılhaiyr dep jazu oryn alǧan. Dūrysynda, ekeuınıŋ de esımıbır – Abu-l-Hair-han, endeşe, ekeuı de Şyŋǧyshan – Joşy han tūqymy bolǧandyqtan, HV ǧasyrdaǧy ämırşını – Bırınşı Äbılqaiyr, HVIII ǧasyr tūlǧasyn – Ekınşı Äbılqaiyr degen jön bolar edı).
Äbılqaiyr han basqarǧan uaqyt ışınde eldıŋ saiasi jaǧdaiyn da tūraqtylyq pen tynyştyq bolmady. «Segızjüz elu besınşı jyly (1451 jylşamasy) Şyŋǧys-hannyŋ ūly Joşy-hannyŋ jūrtynda, nemese, būl da sol ūǧymdy bıldıredı, – Deştı-Qypşaqta Joşy ūrpaǧynan Äbılqaiyr patşa boldy. Sol uaqyttarda būl jūrtta odan quatty bileuşı bolǧan joq», – dep jazdy Mūhammed Haidar (İz istorii kazahov. Almaty, 1999. 32-b.).Ol küşı kemelıne kelgende Syrdariia boiyndaǧy aimaqtarǧa bet būrdy, söitıp, sonda köşıp-qonyp tūrmys keşıp jürgen Jänıbek pen Kereidıŋ jäne olardyŋ bodandarynyŋ müddelerıne tiıp, nūqsan keltırdı. Osy jäi täräulet bileuşılerı arasyndaǧy taitalasty odan saiyn şielenıstırdı de, aqyry, Orys-han oǧlandaryn özderıne qarastyru-taipalardy bastap Moǧolstanǧa – Şuǧa köşıp ketuge mäjbürlegen öte maŋyzdy sebep boldy.
Moǧolstanda būl kezde, Esen-Būǧa-han tūsynda, bilık qūrylymy älsıregen-dı. Odan bölınıp ketken ämırlerdıŋ ärqaisysy öz betterınşe qamal salyp alyp jatty. Qalmaqtar onda ortalyqtandyrylǧan bilıktıŋ joqtyǧyn paidalanyp, Jetısuǧa şabuylyn jiıletken. Olar Ystyqköl aimaǧyna bardy, 1452 jyly Şuǧa jettı. Esen-Būǧa sonda olarǧa eleulı qarsylyq körsete almaǧan-dy. Mıne osy şaqta oǧan Äbılqaiyrdyŋ bilıgınen arazy Kerei men Jänıbek sūltandar keldı…
Olar bırqauym elımen «qazaqtyq» jasauǧa, iaǧni tynys-tırşılıkke qolaisyz bileuşı qūzyrynan qaşyp, erkın ūiysuǧa bel buǧan-dy. Ondai äreketter türkı taipalary ǧūmyrynda būryndary da ärädık kezdesıp tūrǧan, bıraq tap osy jolǧydai jaŋa memleket qūruǧa baǧyttalǧan tarihi sipatalǧan emes-tın. Altyn Ordanyŋ ataqty ämırşısı Özbek-hannyŋ qūrmetıne «Köşpendı özbekter memleketı» atalǧan Äbılqaiyr ūlysynan bölınıp, Moǧolstan aumaǧyna kıretın Şu özenınıŋ tömengı aǧysy alabyna köşıp kelgen az jūrt ıs-jüzınde qaza qmemlekettıgınıŋ ırgetasy bolypqalandy. Bolaşaq qazaq handyǧynyŋ ırgesı türkıler ömırındegıqatardaǧy jäit sanalatyn narazy toptyŋ erkındık süigıştık, basybostyq, özgenıŋ ozbyrlyǧyna könbeuşılık körsetıp, iaǧni qazaq bolyp özbetterınşe otau tıgu oqiǧasy men qalana bastaǧanyn tap soljyldary eşkım bajailai almaǧan bolar.
***
Bız Äbılqaiyr handyǧyndaǧy osynau ekı jarylu men bölınu oryn alǧan şaqty Qazaq handyǧynyŋ negızı qalanǧan uaqyt dep sanaimyz. Alaida sol merzım tarihi ädebiette är türlı körsetıledı. Būl jaiyndaǧy dau-damai ǧylymda künı bügınge deiın tolastaǧan joq. Mäselen, şyǧys derekközderın tauyp, audaryp, zerttep, ǧylymi ainalymǧa bırınşı bolyp qosqan aǧylşyn ǧalymdary (aitalyq, G.Hovars) atalmyş hanzadalardyŋ bölınıp şyǧuy 1451 jyly oryn aldy dep esepteidı. A.Chulochnikov pen B.Ahmedov būl oqiǧa 1455–56 jyldary boldy dep sanaidy. Ūlystaǧy kelıspeuşılık jäne Kerei men Jänıbektıŋ Äbılqaiyrdan bölınıp köşıp ketuı 1450 jyly, tıptı 1465 jyly boldy deitın közqarastaǧy avtorlar da bar (Kliaştornyi S.G., Sultanov T.İ. Kazahstan. Letopis… 190-b.). Al Şäkärım osy oqiǧa qarsaŋyndaǧy jaǧdaidy: «…Şiban (Şaiban – B.Q.) näsılınen Äbılqaiyr han degen 1452 jyly Qazan hanyna da, Qyrymǧa da qaramai, öz aldyna Joşy ūlysynyŋ künşyǧys jaǧyn tügel bilep tūrdy. Sonda qazaqtyŋ hany Äz Jänıbek han edı, Äbılqaiyrǧa qarap tūruşy edı. Äz Jänıbektıŋ şyn aty Äbusaǧid (tarihi ädebiette Abu-Saiid, Bu-Said dep te jazylady – B.Q.) edı. …Baraq han balasy edı», – dep baiandai kele, oqiǧanyŋ män-jaiy men ötken uaqytyn bylai dep habarlaidy: «1455 jyly Äz Jänıbek han nemere ınısı Şahgerei han (Kerei han – B.Q.) menen tamam qazaqty alyp, Äbılqaiyrǧa ökpelep, Şudaǧy Şaǧatai näsılınen Esen Būǧanyŋ balasy Toqlūq Temırhanǧa qarady» (Şäkärım. II tom. 143-b.).
S.G.Kliaştornyi men T.İ.Sūltanov «Qazaqstan. Üş myŋjyldyq jylnamasy» atty özderınıŋ belgılı eŋbegınde sol zamandaǧy tarihi oqiǧalardy özara salǧastyryp taldai kele: «…Kerei men Jänıbektıŋ köşıp ketken, dälırek aitqanda, ūlys adamdarymen bırge moǧol hany Esen-Būǧanyŋ ielıgıne köşıp kelgen uaqytyn 864/1459–60 jyldarmen belgıleu kerek» (233-b.), – dep qorytady. «Qazaqstan tarihynyŋ» avtorlary: «Jänıbek pen Kerei… öz töŋırekterıne basqa da Joşy äuletı men solarǧa täueldı köşpelı jäne jartylai köşpelı qazaq dalalary tūrǧyndarynyŋ rulyq-taipalyq toptaryn jinastyryp aldy da, 1458–1459 jyldary Äbılqaiyr handyǧynan tysqary, Moǧolstanǧa, Batys Jetısu jerlerıne ertıp kettı» (2-t., 232–233-bb.), – dep jaza kele, Qazaq handyǧynyŋ qūrylǧan uaqytyn naqtylauda, odan otyz şaqty jyl būryn (1979) jaryq körgen «Qazaq SSR» tarihyndaǧy «1465–1466 jyl» degen merzımdı şübäsız qabyldaidy (2-t. 337-b.). Būl tüsınıktı de, sebebı «Raşid tarihy» eŋbegınıŋ avtory qaldyrǧan mälımet negızınde, «tarihi ädebiette 870/1465-66 jj. – Qazaq handyǧynyŋ negızı qalanǧan jyl dep esepteitın pıkır tolyǧymen qalyptasqan» (Sultanov T. Podniatye na belai koşme. Hany kazahskih stepei. Astana, 2006. 126-b.) bolatyn. Jäne būl jyl, «Qazaqstan tarihy» avtorlarynyŋ aituynşa, «Moǧolstandaǧy saiasi jaǧdai (Esen-Būǧa hannyŋ… ökımet bilıgı üşın ınısı Jünıs hanmen jürgızgen küresı, 1462 jylǧy onyŋ ölımı… osy kezeŋde Moǧolstanda ökımettıŋ müldem bolmauy) …qazaq handary bilıgınıŋ nyǧaiuyna, …şyn mänınde derbes saiasi bırlestık qūrularyna tolyq qolaily» bolǧan. Būǧan qosymşa, olar sondai-aq, «Jänıbek pen Kereidıŋ asyqpai Äbılqaiyr memleketınıŋ küireuın kütuı eşqandai aqylǧa syimaityn ıs» ekenın de atap aitady (2-t., 343-b.).
Belgılı därejede qisyny bar būl sözder Myrza Mūhamed Haidardyŋ: «Qazaq sūltandarynyŋ basqaruynyŋ basy – segız jüz jetpısınşı jyldan» (İz istorii kazahov. – 29-b.), – degen mälımdemesımen sözsız kelısuşılıktıŋ dälelderı retınde keltırılgen. Alaida Mūhamed Haidardyŋ öz eŋbegınde tarihi jyldardy este qalǧan deŋgeide, jobalap qana qoiyp otyrǧanyn şyǧystanuşylyq ädebiette akademik Bartoldtan bastap talai ǧalym atap aitqan bolatyn. Sondyqtan da qazırgı zamanǧy zertteuşılerdıŋ bırazy sol däuır oqiǧalarynyŋ hronologiiasyn özge materialmen salystyryp qarai otyryp, Qazaq handyǧy 1470-1471 jyldary qūryldy dep sanaidy (Sultanov T. Podniatye na belai koşme… – 126-b.).
Bız būl anyqtaulardan tuatyn qorytyndynyŋ dūrystyǧyna öz tarapymyzdan kümän keltıretınımızdı mälımdeimız. Mūhammed Haidar qazaq handarynyŋ bilıgı qai jyly bastalǧanynyŋ anyǧyn «bır Alla jaqsy bıledı» deidı (Proşloe Kazahstana… 116-b.). Sondyqtan da 870-şy (1465-66 jj.) jyly qazaq sūltandarynyŋ bilıgı bastaldy dep oişa ataǧan merzımnıŋ turalyǧyna, onyŋ özı de dūrysy bır qūdaiǧa ǧana mälım dep otyrǧanda, şübämen qarauǧa äbden bolady.
Qazaq tarihy üşın asa baǧaly derekköz qyzmetın atqaratyn «Raşid tarihynyŋ» avtory Jänıbek pen Kereidıŋ «sol kezde Deştı-Qypşaqta Äbılqaiyr bilep-töstep tūrǧan» jäne «Joşy tegınen şyqqan sūltandarǧa köp jaisyzdyq keltırgen» äreketı saldarynan Moǧolstanǧa köşıp kelgen uaqytynyŋ «moǧol ämırlerınıŋ ärqaisysy Esen-Būǧa hannan bölınıp, özderıne qamal salyp alǧan» şaqqa sai kelgenın aitady (İz istorii kazahov. 29-b.). Osy oqiǧalar uaqyt jaǧynan HV ǧasyrdyŋ orta tūsynda oryn alǧan dep jobalauǧa bolady. Būl kezde Orys-han ūrpaqtary Kerei men Jänıbek Qazaqstannyŋ oŋtüstık audandaryn bilep tūrǧan-dy. Olardyŋ ekeuın de özderı basqaratyn aumaqta han lauazymymen ataityn, olarǧa kezınde Jänıbektıŋ äkesı Baraq-handy qoldaǧan ru-taipalardyŋ Syr boiy qalalarymen bailanysyp jatqan edäuır bölıgı baǧynatyn-dy. Al Äbılqaiyr Syrdariia qalalaryn 1446 jyly alǧan. Demek, osy jyldan Joşy-han äuletınıŋ ekı būtaǧy ökılderı arasyndaǧy qarsy tūruşylyq örşi tüsken. Sol şamada Äbılqaiyr ūlysyndaǧy bilıkke narazy qazaq sūltandary men öz elındegı dürdarazdyqtan küşı älsıregen moǧol hany arasynda kelıssöz jürgen bolsa kerek…
1935 jyly şyqqan «Qazaqstannyŋ ötkenı derekközder men materialda» jinaǧyndaǧy mätınge köz jügırteiık. «Tarih-i Raşididen» alynǧan üzıkte: «…Al būl kezde (860 = 1456 j. şamasynda) Deştı-Qypşaqta Äbıl-Qaiyr-han bilık jürgızıp tūrǧan edı; odan Joşy tūqymy sūltandary öte qatty qysastyq kördı, sodan olardyŋ ekeuı, Jänıbek-han men Kerei-han Moǧolstanǧa qaşty. İsa-Būǧa-han qaşqyndardy jaqsy qarsy alyp, olarǧa Moǧolstannyŋ batys şet aimaǧyn qūraityn Dju (Şu – B.Q.) jäne Qozybasy ölkesın bölıp berdı. Sonda olar tynyş ömır süre berdı», – delıngen (Proşloe Kazahstana v istochnikah i materialah. Sbornik I (V v. do n.e. – XVIII v.n.e.). Pod redaksiei prof. S.D.Asfendiiarova i prof. P.A. Kunte. 2-e izd. Almaty, 1997. 116-b.). Baiqalyp tūrǧandai, onda Äbılqaiyr hannyŋ bilep-tösteuınen qatty qyspaq körgen Jänıbek pen Kereidıŋ ekeuınıŋ de han degen lauazymy bolǧanyn Mūhammed Haidar Dulati kuälandyrady. Deştı-Qypşaq ämırşısı Äbılqaiyr Syr men Qaratau öŋırındegı jekelegen ru-taipa handary Jänıbek pen Kereige şüiılgende, olar mūsylmanşa 860, hristianşa 1456 jyly Äbılqaiyr qūzyryn tastap ketedı…
***
1457 jyly oirattar Moǧolstannyŋ şyǧys bölıgı arqyly Jetısuǧa ötıp, Türkıstanǧa ūmtyldy. Syǧanaq maŋyndaǧy Kökkesene degen jerde Äbılqaiyr äskerımen şaiqasty. Äbılqaiyr hannyŋ äskerı jeŋıldı, bırneşe joşylyq sūltan (Bahtiiar-sūltan, Ahmet-sūltan jäne basqalar) qaza tapty. Oirattar Syrdariianyŋ ortaŋǧy aǧysyndaǧy qalalardy talan-tarajǧa tüsırdı. Äbılqaiyr han qalmaqtarmen qorlauşylyqqa parapar (qalmaqqa kırıptarlyǧyn moiyndap, ūlyn amanatqa beru sekıldı) şarttar boiynşa kelısımge keluge mäjbür boldy (Qazaqstan tarihy. 2-t. 147–148-bb.). Tarihi ädebiette Jänıbek pen Kerei osy şapqynşylyqtan keiın bölınıp kettı delınedı.
Bızdıŋ oiymyzşa, 1457 jylǧy soǧysqa Jänıbek pen Kerei qatysqan joq. Eger öz dästürlı mekenderınde jürgen bolsa, olar, sol tūstaǧy jekelegen ru-taipa handary retınde, otan qorǧau ısınen syrt qalmas edı. Joǧaryda aitylǧan «joşylyq Bahtiiar-sūltan, Ahmet-sūltan jäne basqalar» sekıldı, qalmaqtardyŋ jaulauşylyqtaryna qarsy şyǧar edı. Demek, olar Äbılqaiyr qūzyrynan qalmaqtar şapqynşylyǧy bastalardan būryn, 1456 jyly şyǧyp ketken de, oirattar Syr boiyn oirandap jatqanda, Şu saǧasy öŋırınde jaŋa memleket ırgesın qalaumen ainalysyp jürgen…
Syǧanaq tübınde küirei jeŋılıp, qalmaq şartyna moiynsūnǧan Äbılqaiyr han bırer jylda es jiiady, sosyn özınıŋ şapqynşylyqtan küizelgen ielıkterınde tärtıp ornatuǧa kırısedı. Işkı jaǧdaiyn bırşama rettegennen keiın, qūzyrynan bölınıp ketıp öz aldyna handyq qūrǧan Jänıbek pen Kerei handardy juasytyp almaqqa, Moǧolstanǧa attanady. Sol joryq kezınde, 1468 jyly, Joşynyŋ bır ūly Şaiban äuletınıŋ qyryq jyl ämırşı taǧynda bolǧan ökılı Äbılqaiyr-han qaza tabady. Osy oqiǧadan keiın Jänıbek pen Kerei öz jaqtastarymen «özbek ūlysyna qaita oralyp, ondaǧy joǧarǧy bilıktı basyp alady» (Kliaştornyi S.G., Sultanov T.İ. Kazahstan. Letopis… 238-b.). Sodan bastap Joşy ūrpaǧynyŋ basqa būtaǧy – Şaibannyŋ aǧasy Orda-Ejennen taraityn Orys-han äuletınıŋ oǧlandary basqaratyn jaŋa saiasi jäne memlekettık qūrylym –Qazaq Ordasy,Qazaq handyǧy – Ūly Dalada ırgesın batyl keŋeitıp, keŋ qanat jaiady.
Köne şyǧys qoljazbalarynyŋ derekterı men solardy negızge alǧan zertteulerde aitylǧan küllı oi-pıkırdı taldai kele, «Qazaqstan tarihy» avtorlary bırınşıden, «Aq Orda handarynyŋ bilıgı ıs jüzınde Qazaqstan aumaǧynyŋ bır bölıgınde… 1428 j. Baraq han qaza tapqannan keiın de» jäne «Köşpendı özbek memleketı» delınetın Äbılqaiyr handyǧy tūsynda da üzılmegenın däleldei kelıp, «Aq orda da Qazaq memleketı bolyp tanyluy kerek» (2-t. 339-b.) dep tūjyrady, ekınşıden, «XV ǧasyrdyŋ 50–60 jyldarynda Jetısuǧa köşıp kelgen qazaq taipalarynyŋ» «bükıl aimaqtyŋ saiasi tarihyna jäne bükıl jergılıktı qazaq halqynyŋ taǧdyryna özgerıs engızgenın», Qazaq handyǧynyŋ negızı Batys Jetısuda qalanǧanyn atap aitady (2-t. 341–342-bb.).
Endı derbes memlekettıktı közdegen sol tarihi oqiǧanyŋ būdan 555 jyl ılgerıde, 1456 jyly oryn alǧanyn moiyndau läzım…(19.07.2011).
***
Sonymen, menıŋ belgılı ǧalym ınım qazaq handyǧynyŋ negızı qalanǧan şaq pen qūrylǧan kezın bır 1465 jylǧa orailastyryp qatelestı me deimın. Qazaqtyŋ öz atymen jaryqqa şyǧatyn memlekettılıgınıŋ alǧaşqy ırgetasy Jänıbek pen Kerei sūltandardyŋ qaramaqtaryndaǧy jūrtyn bastap Äbılqaiyr handyǧynan bölınıp ketuınen, olardyŋ Moǧolstan hany Esen-būǧanyŋ (ol 1462 jyly dünie salǧan) rūqsatymen Şudyŋ tömengı aǧysyna qonystanuynan qalana bastady. Būǧan eşkım qarsy uäj aitpaityn siiaqty. Ol zamanda Moǧolstan şekarasy Täŋırtau (Tian-Şan), Kökşeteŋız (Balqaş kölı), Ertıs, Syrdariiaözenderıne deiıngıaralaryn, oŋtüstıgınde Ferǧana, Tūrfandy alyp jatatyn. Şu özenı de qazırgıdei tartyla qoimaǧan, tömengı aǧysy Qarataudyŋ soltüstık sılemderı men Betpaqdala aralyǧyndaǧy Aşysu oiysy kölderıne erkın jetıp jatqan boluǧa kerek.Al Şu arnasynan bır köş qaşyqtyqta qazaq handyǧy alǧaş tu tıkken dep sanalatyn köne Sozaq qalasyjatyr…
