«Qazaqtyŋ etnografiialyq kategoriialar, ūǧymdar men ataularynyŋ dästürli jüiesi» atty ensiklopediiadaǧy «Qasym hannyŋ qasqa joly» turaly derekter bar.
Qasym hannyŋ qasqa joly – qazaqtyŋ ūly handarynyŋ bırı Qasym hannyŋ (1511 – 1523 jj.) tıkelei bastamasymen köşpelı ortada ejelden ornyqqan ädettık qūqyqtyŋ normalarynyŋ jüielenıp, kodifikasiialanǧan jinaǧy. Būl jinaqtyŋ «Qasqa jol» dep ataluyna qaraǧanda, ol Qasym hannyŋ handyq jürgızgen kezeŋde köşpelılerdıŋ bır ortalyqqa baǧynǧan memlekettık qūrylymynyŋ eŋ maŋyzdy atributy, ärı institusionaldyq mehanizmderınıŋ bırı retınde alǧaş jasaqtalǧan boluy kerek. Qazaqtyŋ ädettık qūqyǧyn zertegen jäne zerttep jürgen bıraz ǧalymdar «Qasqa joldyŋ» negızgı qaǧidalaryn köşpelı qoǧamnyŋ keiıngı kezeŋderınde qoldanysta bolǧan qūqyqtyq normalar men prinsipterınıŋ negızınde zerdeledı. Sonyŋ ışınde äigılı zaŋger akademik S.Z. Zimanov pen qytai zertteuşısı Pojypiŋ Bai Suichindı erekşe atauǧa bolady. Eger, S.Z. Zimanovtyŋ eŋbekterı «Qasqa joldyŋ» tarihi qisyndylyǧyn teoriialyq negızdeuge arnalsa, qytai ǧalymynyŋ zertteuı naqtylyǧymen erekşelenedı. Pojypiŋ Bai Suichinnıŋ pıkırınşe «Qasqa joldyŋ» qūrylymy tömendegıdei erejelerden tūrady:
1) mal mülık zaŋy. Onda mal, jaiylym jer turaly mäselelerdı retteuge bailanysty normalar belgılengen;
2) qylmystyq ıster zaŋynda kısı öltıru, mal tonauşylar siiaqty qylmysty jazalaudyŋ normalary körsetılgen;
3) äskeri mındettı öteu zaŋynda äskeri qosyn qūru jäne äskeri mındet öteu turaly qaǧidalar berılgen;
4) elşılık zaŋynda elşılıktıŋ negızgı qūqyqtyq paryzdary men mındetterın belgıleitın normalar negızdeldı;
5) azamattyq ıster zaŋynda ölım-jıtımge bailanysty, sondai-aq, ärtürlı merekelık şaralardy, salttar men ǧūryptardy atqaruǧa qatysty qūqyqtyq normalar berıldı.
Ökınışke orai, künı bügınge deiın atalmyş zaŋdar jinaǧynyŋ tüpnūsqasy da, ony däiekteitın jazba eskertkışter de tabylmai otyr. Sondyqtan, joǧaryda atalǧan jäne basqa da zertteuşılerdıŋ eŋbekterınıŋ boljamdyq qana mänı bolatyndyǧy tüsınıktı jait. Degenmen, köşpelı ortada ūrpaqaralyq-etnikalyq aqparattyŋ berılıs täsılınıŋ, osyǧan bailanysty sosiumde san aluan funksiia atqarǧan aqparattyq örıstıŋ özındık erekşelıgıne orai Qasym han bilık jürgızgen kezeŋde «Qasqa jol» resmi qūjattalsa da, jazba türde ūrpaqtan ūrpaqqa berılmeuı äbden mümkın. Bıraq, sosium üşın aiyryqşa maŋyzdy osy siiaqty ūstanym-joldardyŋ ūrpaqtan ūrpaqqa berılısın qamtamasyz etetın köşpelı ortada ejelden ornyqqan aiyryqşa äleuettı mehanizm – ol qoǧamdyq täjıribe bolyp tabylady. Iаǧni, ädettık qūqyqtyŋ normalarynyŋ, sonyŋ ışınde, «qasqa jol» syndy kodifikasiialanǧan erejeler jinaǧynyŋ da qoldanysyn ūdaiy qamtamasyz etıp otyratyn qoǧamdyq täjıribe. Qoǧamdyq täjıribenıŋ qordalanyp, tüleu ürdısın qamtamasyz etetın, älbette, äleumettık orta, sol ortadaǧy institusionaldyq qajettılık.
Köşpelı ortanyŋ ädettık qūqyq salasyndaǧy san aluan institusionaldyq üderıstıŋ eŋ basty subektılerı – qazaq bilerı men olardyŋ täjıribesı «Qasqa jol» siiaqty ädettık qūqyqtyŋ qaǧidalarynyŋ qoldanysyn ūrpaqtan ūrpaqqa berılısın qamtamasyz etken negızgı faktor boldy. Öitkenı, «Qasym hannyŋ qasqa jolynyŋ», «Esım hannyŋ eskı jolynyŋ», Täuke hannyŋ «Jetı jarǧysynyŋ» qoǧamdyq täjıribe arqyly ūrpaqtan ūrpaqqa berılıp otyrǧan negızgı qaǧidalary qazaq bilerınıŋ ıs-äreketınde ünemı negızge alynyp otyryldy (q. Esım hannyŋ eskı joly / Esım han salǧan eskı jol; Jetı jarǧy). Qazaq töŋkerısıne deiıngı är kezeŋderde «qara qyldy qaq jarǧan» deitın äigılı bilerden jetken derekterde olardyŋ bırınşı kezekte süiengenı atalmyş «joldar» men Jetı jarǧy ekendıgı jai aitylmasa kerek. Būl jaitty qazaqtyŋ ädettık qūqyǧyn zertteu barysynda qazaq bilerımen kezdesken orys ǧalymdary da däiekteidı. Demek, «Qasqa jol», «Eskı jol» jäne Jetı jarǧynyŋ negızgı qaǧidalary orys otarşyldyǧynyŋ ydyratar yqpalyna qaramastan qazaq bilerınıŋ qoǧamdyq täjıribesınde ūdaiy qoldanysta boldy dep aituǧa tolyq negız bar.
Osy rette erekşe ekşep aitar bırer jait – «Qasym hannyŋ qasqa jolynyŋ» normalary, joǧaryda aitylǧan qoǧamdyq täjıribenıŋ ūrpaqaralyq berılıs funksiiasyna bailanysty, keiıngı «Eskı jol» men «Jetı jarǧyǧa» tūtas engızıldı dep aituǧa bolady. Mūndai bailam köşpelı qoǧamnyŋ san ǧasyrlyq ekologiialyq negızdılıgıne, tarihi uaqyt pen tarihi keŋıstıkte özgermeitın jäne özgeruge tiıstı emes äleumettık-ekonomikalyq tabiǧatyna, mädeni- ruhani bolmysyna bailanysty tuyndaidy.
Äzırlegen: Dosjan Meiırım.
Derekköz: el.kz
