Qytaı ǵalymynyń zertteýindegi "Qasqa joldyń" qurylymy

2598
Adyrna.kz Telegram

«Qazaqtyń etnografııalyq kategorııalar, uǵymdar men ataýlarynyń dástúrli júıesi» atty enıklopedııadaǵy «Qasym hannyń qasqa joly» týraly derekter bar.

Qasym hannyń qasqa joly – qazaqtyń uly handarynyń biri Qasym hannyń (1511 – 1523 jj.) tikeleı bastamasymen kóshpeli ortada ejelden ornyqqan ádettik quqyqtyń normalarynyń júıelenip, kodıfıkaııalanǵan jınaǵy. Bul jınaqtyń «Qasqa jol» dep atalýyna qaraǵanda, ol Qasym hannyń handyq júrgizgen kezeńde kóshpelilerdiń bir ortalyqqa baǵynǵan memlekettik qurylymynyń eń mańyzdy atrıbýty, ári ınstıtýıonaldyq mehanızmderiniń biri retinde alǵash jasaqtalǵan bolýy kerek. Qazaqtyń ádettik quqyǵyn zertegen jáne zerttep júrgen biraz ǵalymdar «Qasqa joldyń» negizgi qaǵıdalaryn kóshpeli qoǵamnyń keıingi kezeńderinde qoldanysta bolǵan quqyqtyq normalar men prınıpteriniń negizinde zerdeledi. Sonyń ishinde áıgili zańger akademık S.Z. Zımanov pen qytaı zertteýshisi Pojypıń Baı Sýıchındi erekshe ataýǵa bolady. Eger, S.Z. Zımanovtyń eńbekteri «Qasqa joldyń» tarıhı qısyndylyǵyn teorııalyq negizdeýge arnalsa, qytaı ǵalymynyń zertteýi naqtylyǵymen erekshelenedi. Pojypıń Baı Sýıchınniń pikirinshe «Qasqa joldyń» qurylymy tómendegideı erejelerden turady:

1) mal múlik zańy. Onda mal, jaıylym jer týraly máselelerdi retteýge baılanysty normalar belgilengen;

2) qylmystyq ister zańynda kisi óltirý, mal tonaýshylar sııaqty qylmysty jazalaýdyń normalary kórsetilgen;

3) áskerı mindetti óteý zańynda áskerı qosyn qurý jáne áskerı mindet óteý týraly qaǵıdalar berilgen;

4) elshilik zańynda elshiliktiń negizgi quqyqtyq paryzdary men mindetterin belgileıtin normalar negizdeldi;

5) azamattyq ister zańynda ólim-jitimge baılanysty, sondaı-aq, ártúrli merekelik sharalardy, salttar men ǵuryptardy atqarýǵa qatysty quqyqtyq normalar berildi.

Ókinishke oraı, kúni búginge deıin atalmysh zańdar jınaǵynyń túpnusqasy da, ony dáıekteıtin jazba eskertkishter de tabylmaı otyr. Sondyqtan, joǵaryda atalǵan jáne basqa da zertteýshilerdiń eńbekteriniń boljamdyq qana máni bolatyndyǵy túsinikti jaıt. Degenmen, kóshpeli ortada urpaqaralyq-etnıkalyq aqparattyń berilis tásiliniń, osyǵan baılanysty soıýmde san alýan fýnkııa atqarǵan aqparattyq óristiń ózindik ereksheligine oraı Qasym han bılik júrgizgen kezeńde «Qasqa jol» resmı qujattalsa da, jazba túrde urpaqtan urpaqqa berilmeýi ábden múmkin. Biraq, soıým úshin aıyryqsha mańyzdy osy sııaqty ustanym-joldardyń urpaqtan urpaqqa berilisin qamtamasyz etetin kóshpeli ortada ejelden ornyqqan aıyryqsha áleýetti mehanızm – ol qoǵamdyq tájirıbe bolyp tabylady. Iaǵnı, ádettik quqyqtyń normalarynyń, sonyń ishinde, «qasqa jol» syndy kodıfıkaııalanǵan erejeler jınaǵynyń da qoldanysyn udaıy qamtamasyz etip otyratyn qoǵamdyq tájirıbe. Qoǵamdyq tájirıbeniń qordalanyp, túleý úrdisin qamtamasyz etetin, álbette, áleýmettik orta, sol ortadaǵy ınstıtýıonaldyq qajettilik.

Kóshpeli ortanyń ádettik quqyq salasyndaǵy san alýan ınstıtýıonaldyq úderistiń eń basty sýbektileri – qazaq bıleri men olardyń tájirıbesi «Qasqa jol» sııaqty ádettik quqyqtyń qaǵıdalarynyń qoldanysyn urpaqtan urpaqqa berilisin qamtamasyz etken negizgi faktor boldy. Óıtkeni, «Qasym hannyń qasqa jolynyń», «Esim hannyń eski jolynyń», Táýke hannyń «Jeti jarǵysynyń» qoǵamdyq tájirıbe arqyly urpaqtan urpaqqa berilip otyrǵan negizgi qaǵıdalary qazaq bıleriniń is-áreketinde únemi negizge alynyp otyryldy (q. Esim hannyń eski joly / Esim han salǵan eski jol; Jeti jarǵy). Qazaq tóńkerisine deıingi ár kezeńderde «qara qyldy qaq jarǵan» deıtin áıgili bılerden jetken derekterde olardyń birinshi kezekte súıengeni atalmysh «joldar» men Jeti jarǵy ekendigi jaı aıtylmasa kerek. Bul jaıtty qazaqtyń ádettik quqyǵyn zertteý barysynda qazaq bılerimen kezdesken orys ǵalymdary da dáıekteıdi. Demek, «Qasqa jol», «Eski jol» jáne Jeti jarǵynyń negizgi qaǵıdalary orys otarshyldyǵynyń ydyratar yqpalyna qaramastan qazaq bıleriniń qoǵamdyq tájirıbesinde udaıy qoldanysta boldy dep aıtýǵa tolyq negiz bar.

Osy rette erekshe ekshep aıtar birer jaıt – «Qasym hannyń qasqa jolynyń» normalary, joǵaryda aıtylǵan qoǵamdyq tájirıbeniń urpaqaralyq berilis fýnkııasyna baılanysty, keıingi «Eski jol» men «Jeti jarǵyǵa» tutas engizildi dep aıtýǵa bolady. Mundaı baılam kóshpeli qoǵamnyń san ǵasyrlyq ekologııalyq negizdiligine, tarıhı ýaqyt pen tarıhı keńistikte ózgermeıtin jáne ózgerýge tıisti emes áleýmettik-ekonomıkalyq tabıǵatyna, mádenı- rýhanı bolmysyna baılanysty týyndaıdy.


Ázirlegen: Dosjan Meıirim.

Derekkóz: el.kz

Pikirler