Qazaq halqynyŋ airyqşa qadır tūtatyn januarynyŋ bırı de bıregeiı – jylqy. Ony eŋ alǧaş qolǧa üiretken de qazaq. Keiıngı jyldary Botai qonysyn zertteuşı ǧalymdar osyndai tūjyrym jasady. Jetı qazynamyzdyŋ bırıne balanǧan januardyŋ jūrt bıle bermeitın qasietterıne üŋılıp, qazaqtyŋ tūrmys-saltynda kezdesken oqiǧalaryn saralap ötkendı jön kördık.
Jylqynyŋ basty qasietı sol – tuǧan jerı men jürgen jerın eşqaşan ūmytpaidy. Közı kündız-tünı bırdei köretındıkten, tünde ainalasyn jūldyzǧa qarap barlap jüredı, ärı ainalasyn 360 gradusqa tügeldei baqylai alady. Boiynda 45 litr qan bolady. Küretamyrlary juan bolǧandyqtan qany ainalysqa tez tüsıp, denesı qyza tüsedı. Suyqqa şydamaityn bır ǧana jerı – qara siraǧy (tızesınen tömen). Tüzdegı jylqyǧa biıktıgı jarty metrdei şöp ösıp tūrsa, onda qara siraǧyn şöp arasynda ūstap, suyqty elemegen küiı qūiryq jaǧyn jelge tosyp, jaiyla beredı.
Dıŋkesı qūryp, şöldep tūrsa da lai su ışpeidı. Tıptı aǧyn sudyŋ özın keşıp jürıp, tūmsyǧyn suǧa batyryp baryp, tūnyq jerınen taŋdap ışedı. Sondyqtan da bolar, onyŋ etı erekşe dämge ie. Ǧalymdar jylqynyŋ etınıŋ 17 türlı auruǧa em bolatynyn däleldegen. Mäselen, jylqynyŋ jüregın jeu mi qyzmetın jaqsartady. Midaǧy jasuşalardy jaŋartyp, adamnyŋ este saqtau qabıletın arttyrady. Sonymen qatar, onyŋ etı jürek-qan tamyry aurularyna, büirek jūmysyn jaqsartuǧa, buyn süiekterınıŋ syrqyramauyna öte paidaly. Al onyŋ sütı turaly «Sauyn sausaŋ bie sau, bozqyrau tüspei sualmas» degen söz bar. Aty aityp tūrǧandai, bienı siyrdan ūzaǧyraq sauuǧa bolady. Bie sütınıŋ paidasy ana sütıne juyqtau. Qymyz qūramy: kalsii totyǧy – 3,4%, fosfordyŋ bes totyǧy – 21,3%, hlor – 7,5%, laktoza – 6,7%, mailylyǧy – 1,3-2,2%, belok – 1,8-2,2%. Būǧan qosa 1 litr qymyzda 1,60 mg mys bolatyny däleldengen. Osyndaida babalarymyzdyŋ säbilerdı qymyz sütımen ösırgen köregendıgıne taŋ qalmasyŋa şaraŋ qalmaidy.
Qazaq halqy balalaryn bes jastan bastap atqa mınudı üirete bastaǧany belgılı. Sol sätten bastap at üstındegı bala erekşe şabyttanyp, eseiıp, er jete bastaidy. Äkesıne qolǧanat ekenın tüisınedı. Alaida, jylqyǧa qatysty «aidasa – jaudıkı, ysqyrsa – eldıkı» degen söz tırkesın estıgender az şyǧar. Erte kezdegı jaugerşılık zamanda da, odan berıdegı barymtaşyl kezde de, qazırgı uaqytta da qūnyn joimaǧan söz. Iаǧni, jylqy baǧu – myqtylardyŋ, täuekelşıl adamdardyŋ ǧana qolynan keledı degendı anyq aŋǧaruǧa bolady. Sondyqtan da ata-babalarymyz turaşyl, basynan söz asyrmaityn, jürektı, erkın, şalt qimyldaityn adamdy «jylqy mınezdı» dep ataǧan.
Babalarymyz «jıgıtte de jıgıt bar, azamaty bır bölek. Jylqyda da jylqy bar, qazanaty bır bölek» – dep beker aitpaǧan. Jylqynyŋ erkegı «aiǧyr» – öz üiırın bastap, ony qorǧai aluy şart. Sebebı, egesınıŋ amanatyn arqalaǧan januar üiırı üşın basyn bäigege tıgedı. Erekşe aita ketetın jäit, eger üiırıne buaz baital qosylyp, ol bosanar bolsa, onda aiǧyr qūlyndy öltırıp tastaudan tanbaidy. Mūndai qadamǧa ol jauyzdyǧynan emes, kerısınşe ielıgındegı üiırdıŋ özınıŋ ūryǧymen köbeigenın, tärbie alar ūrpaǧynyŋ öz qanynan taraǧanyn qalaityndyǧynan barady. Mūndaida üiırınıŋ qamyn jegen aiǧyrdyŋ aqyldylyǧyna erıksız qairan qalasyŋ. Keremetı sol, aiǧyr qūlynnyŋ tuylǧan sättegı kısınegen ünın eşqaşan ūmytpaidy. Säikesınşe osyndai qasiet qūlynyna da daridy. Jaŋa tuǧan qūlyn saǧat saiyn emgendıkten boiyna quat bıtıp, otqa erte den qoiady.
Osy jerde jylqy jasyna den qoiǧan jön sekıldı. Atap aitar bolsaq, jylqynyŋ jas tölın – «qūlyn», qūlynnyŋ alty aidan asqan şaǧyn – «jabaǧy», al bır jastan asqanyn – «tai», ekı jastan asqanyn – «qūnan», üş jastaǧysyn – «dönen», tört jastan asqanyn – «bestı» deidı. Al ūrǧaşylary taiǧa deiın bırge atalady da, odan keiın özgeşe aityla bastaidy. Mäselen, ekı jasardy – «qūnajyn», üş jasaryn – «dönejın», üşten asqandy – «dönejün baital», törtten asqandy – «bestı bie», jetı-segızge kelgenın – «qasabaldy bie», on bır-on tört jastaǧyny – «kärımtas bie», jiyrmadan asqandy – «jasaǧan bie» dep ataidy. Jalpy jylqy january 25-30 jyl ömır süredı.
Qazırgı uaqytta medisina mamandary atqa mıngendı adam densaulyǧy üşın öte paidaly ekenın aityp jür. Al ony babalarymyz äu basta bılıp, jastaiynan at üstınen tüspegen. Ūlttyq oiyndarymyzdyŋ denı de osy atpen tıkelei bailanysty. Mäselen, kökpar, jamby atu, audaryspaq, teŋge alu, qyz quu, alaman bäige, toq bäige, qūnan bäige, jorǧa jarys, tai jarystar bır jaǧy sporttyq şara bolsa, ekınşı jaǧynan tosyn oqiǧalarǧa qarsy jattyǧu alaŋy ıspettı. Taǧy bır qyzyq derek. Jaiylyp jürgen ekı üiır bır jerge toqailasyp qaldy deiık. Sol jerde ekı üiırdıŋ aiǧyrlary bırıne-bırı jaqyndap kelıp, tastaǧan tezekterın iıskeu arqyly qaisysynyŋ myqty ekenın anyqtaidy. Netken sezımtaldyq deseŋşı! Osaldau şyqqan aiǧyr üiırın alyp jönıne ketedı. «Sözden söz şyǧady» demekşı jylqynyŋ tezegı de paidaly. Mamandardyŋ aituynşa, asma auruyna şaldyqqan adamdy, jylqy tezegın iısketu arqyly jazuǧa da bolady eken.
Jylqyny qadırlegen ūltymyz balasyn – «Qūlynym» dep erkeletken. Būl ürdıs qazırge deiın jalǧasuda. Qaratai, Qūnanbai, Dönentai, Dönenbai, Jylqybai, Jylqyaidar sekıldı kısı esımderı de halqymyzdyŋ jylqyny qūrmet tūtqanynyŋ naqty dälelı bolsa kerek. Qaraqasqa, Kerqūla, Baişūbar, Taiburyl, Qūlager sekıldı januarlar da ötken künnıŋ tarihynan syr şertıp, adamnyŋ jan serıkterıne ainaldy. Tıptı, jylqy esımı qazaqtyŋ şejıresıne enıp, ru atauyna ūlasty. Şejıre tarihyn jyr jolyna ainaldyrǧan Moldahmet Dabylūlynyŋ:
«Bolǧan soŋ atamyzdyŋ jüzı sūsty,
Ärkımder aibatynan ıştei pysty.
Kelmenbet dep atauǧa imengennen,
Sarqasqa attyŋ aty tılge tüstı.
Auyldyŋ aibatynyŋ özı sestı,
Söz tapqyş, kelınderı bolǧan estı.
Alystan jürgınşı kep sūraǧanda:
«Sarqasqa attyŋ elı osy», – destı.
Bır aty täŋırınıŋ – halyq degen,
Halyq aitsa, qalyp aitpaidy, oǧan senem.
Osydan Kelmenbettıŋ aty atalmai,
Sarqasqa ruy bolyp sodan kelem», – degen şumaǧy sözımızdıŋ rastyǧyn aiǧaqtai tüsedı.
Jasūlan Nauryzälı,
"Adyrna" ūlttyq portaly
