Qazaqstanda mädeniettanuşy köp. Alaida bır özı bır instituttyŋ jūmysyn atqaryp, eŋ aktualdy da tyŋ salalardy qopara zerttep, joǧalǧan dünielerdı memleketten de, demeuşılerden de eş qoldau körmei öz ölermendıgımen qazaqqa qaita oraltyp jürgenderı az. Bügın bız «Ūly dalanyŋ küş mädenietı» ūǧymyn ainalymǧa qosyp, tyŋnan türen salǧan mädeniettanuşy Abylaihan Qalnazarovpen bolǧan interviudı nazarlaryŋyzǧa ūsynamyz.
- Abylaihan Mamyraihanūly, sızdıŋ «Baluan tas» atty ekı tomdyq kıtap qūrastyrǧanyŋyz mälım. Oqyrman qauym öte joǧary baǧalap jatyr. Ekı myŋ danadan bırı de qalmai ötıp ketıptı. Ol ne turaly? Sözdı osydan bastasaq.
- Kıtapta qazaq halqynyŋ ūlttyq küres mädenietı men onyŋ äraluan qūndylyqtary körınıs tapty. Onda qazaq baluandarynyŋ jıgerlı, qaharmandyq ömır joly men aŋyz-äŋgımelerımen erekşelenetın küş dästürlerınıŋ tarihi-folklorlyq negızderı taldandy.
Sondai-aq qazaq küresınıŋ mädeni maŋyzy, onyŋ sporttyq, jauyngerlık qyrlary men köşpendılık ruhani tärbiedegı ornyn aştym. Köptegen äfsanalar, şejırelık jäne jazba derekterdıŋ arqasynda paluandyq önerınıŋ autentikalyq qūpiialary men dala qoǧamynyŋ ruhani keŋıstıgındegı maŋyzdylyǧy körsetıldı. Qazaq jekpe-jek önerı de jai ǧana synaq emes, el tarihynda erlık pen namys nyşanybolǧany ūdaiy messedjdelıp otyrdy. Baluan tas köteru uäjdemesı men sebepterın jan-jaqty aşa, onyŋ da erlık ekenın därıptep, mūndai joldarmen ūlttyq sana men tarihi jadyny jaŋǧyrtu qajettıgın de körsete aldym dep oilaimyn.
Sonymen qatar Japoniia, Koreia, Finliandiia siiaqty elderdıŋ mifologiialyq sanaǧa negızdelgen ūlttyq ideologiiany qūru men ūlttyq bırlıktı qalyptastyrudaǧy jetıstıkterı şyǧystyq jekpe-jek pen memleketşıldıkprizmasynda qarastyrylyp, qazaq halqynyŋ ūlttyq tūtastyqqa miftık sana arqyly jetuınıŋ ülgısın de äigıledım.
Būl eŋbektıŋ qūndylyǧy – «Küş atasyn tanymas, Alyssaŋ, ataŋ da bolsa jyq, Aiasaŋ, köterıp jıber» degen qaǧidatty ūzyn tarih boiy basşylyqqa alǧan dalalyq küş ielerı men saiysynyŋ ruhani-tarihi negızderın aşyp, ony qazırgı qoǧamǧa ūǧynyqty etıp jetkızuı. Küştık tarihty jaŋǧyrtqan kıtap ūlttyŋ bahadür-batyrlaryn tanystyryp, oqyrmandy ūlydalalyq qūndylyqtardy qaita tarazylauǧaşaqyrady.
Mysaly, qazaqtyŋ Üş jüzınıŋ şyǧu tegıne qatysty aŋyzdalǧan köne öleŋ-şejırede de «Atam qazaq üş ūly tuǧanda toi jasap, küres ūiymdastyrǧan» dep jyrlanuy da kezdeisoqtyq pa?
Atasyna tartqan er bolyp,
Üş bala tudy Qazaqtan:
Bıreuı onyŋ – Aqarys,
Toi bolǧan ülken at jarys.
Ekınşı bala – Janarys,
Halyq jiyp, toi qylyp,
Mal semızın soidyryp,
Küresken paluan arpalys.
Üşınşı bala – Bekarys,
Syilady jat pen beitanys.
Qazaqtan tuǧan üş bala –
Öŋkei kökjal, jolbarys.
Būl jerden tarihta bolǧan tūlǧa-azamattardy da, aŋyzdalǧan qaharmandardy da teŋdei jolyqtyrasyz. Ärısı Mūhammed (s.ǧ.s.) paiǧambar, Äzıretı Älıden bastap, berısı Joşy men Şaǧatai, Er Edıge, Qobylandy, Türkıstandaǧy Taiqazandy on üş ret kötergen Alatau batyr, Raiymbek, Nauryzbai, Tılenşı, Yrǧyzbai men Qūnanbai da baian nysandary. Osy künge deiın «küişı» dep tanyp kelgen Qūrmanǧazy da, «sal-serı» degen Segız serı, Bırjan da būl jerde anau-mynau emes, tüie paluandardy şaŋyn būrqyratyp tūryp alyp ūryp jatyr. Qanşama äulie, işannyŋ baluanǧa tüsıp, beldesudıŋ kökesın tanytqanynyŋ deregı Şahrizada saraiyndaǧy ınju-marjandai mol. «Kıtap jelısınde häkım Abai bästesıp, paluandarǧa bapkerdeiın küres ūiymdastyryp jür» desem senesız be? Bıraq būl şyndyq. Äielder qauymy da Dariǧa, Bänu Şeşek, Ūmsyn qyz sekıldı öz keiıpkerlerımen qauyşa alady. Aǧybai, Nauryzbai, Būqarbai batyrlar bırdei yntyq bolyp, söz salǧan, atynyŋ özı simvoldyq mänge toly qypşaq, kei derekte «şektı» qyzy Küreş sūludyŋ mahabbat hikaiasy tarihi serialǧa tatidy.
Qajymūqannyŋ öz tūlǧasy derbes taqyryp retınde jeke kelıp, odan qalsa ata-äje, naǧaşylaryna qatysty derekter men türlı zamandastarynyŋ ǧūmyrnamasy aiasynda är qyrynan aşylǧany taǧy bar. Tıpten, onyŋ atyn zamanasyna qaramastan är taraudaǧy äŋgıme-mätınderden ūdaiy kezıktırıp otyratynyŋyzdy da aitu kerek.
- Onda ūlttyq küres önerınıŋ tarihy qamtylǧan ba?
- Ärine, personalizasiia ädısımen keŋınen qamtyldy.
- Sonda tarihtyŋ qai nüktesınen bastau alady?
- Bız älımsaqtan köşpendı jūrt, al ata-babalarymyz ömırı jaugerşılıkte ötken. Äsırese, b.z.d. III-II ǧasyrlardaǧy Möde qaǧan jetekşılıgındegı Ūly dala men Qytaidyŋ alǧaşqy teketıresı kezınde at üstınde oryndalatyn audaryspaqpen qatar, jaiaulaǧanda – qaǧyp jıberu, keudeden asyra laqtyru, jambas arqyly aiaǧyn ılıp alu syndy tehnikalar paida bolyp, maidanda aman qaludyŋ basty faktoryna ainaldy. Sondyqtan da küreske dala taipalarynyŋ ǧasyrlar boiy jaudan üstem tüsu üşın erekşe män bergenı zaŋdy. Bala aiaǧyn apyl-tapyl basyp emın-erkın jürgennen bastap üiretıle bastaityn, jaŋǧyryǧy keşege sovettık äke-atalarymyzǧa deiın jetkenkışılerge arnalǧan «alyspaq» ta sol jauger zamandardyŋ jemısı. Belgılı zertteuşı Aiyp Nüsıpoqasūlynyŋ «Tal besıkten jer besıkke deiın» etnografiialyq kıtabynda jazylmaqşy, alyspaqta jasy men boiy deŋgeiles balalardy belderıne belbeu buyndyryp özara kürestırıp, kürestıŋ qyr-syryna baulidy. Ǧūnnan bastap beldesudıŋ, tıresudıŋ, qaiqaitudyŋ, jambasqa aludyŋ, aiaqtan şaludyŋ, jata qalyp laqtyrudyŋ, köterıp ūrudyŋ san türlı təsılderıne jattyqtyrǧan. Jastai küresıp üirengen balanyŋ eseigende jauyryny jerge times baluan bolatyny dausyz. Dene müşelerı men būlşyq etterı jaqsy jetılıp, denı sau atpal azamat bolyp jetıledı. Baluan qostomdyqty oqyp otyryp ta, sondai alamandy ortadan şyqqan bala baluandardyŋ talaiyn tanuǧa mümkındık bar.
- Äbeke, «bala» demekşı, sız otyrystar men toilarda, jeke kezdesulerde qazaq küresı men baluandarynyŋ populizatory bola otyra «balaŋdy bırınşı kezekte dziudoǧa ber, sosyn qazaqşasyna» dep jiı aitady ekensız. Būl qalai? Tanystaryŋyzdan osyny estıp, özım de taŋ qaldym. Artyq emosiiam üşın keşırım sūraimyn, nege, nelıkten? Sözıŋız ben ısıŋız qabyspai tūrǧan joq pa?
- Būl menıŋ äzırgı taŋǧy beiresmi oi-paiymym. Onyŋ tereŋ de astarly sebepterı bar. Zertteuşı retınde osyǧan keldım. Al resmi ūstanymym älbette, tarihi qazaqşa küres jaǧynda: «Qazaqşa küres – keremet! Qazaq küresınıŋ paluandary şetterınen, orysşa aitqanda, «krasavchıkter»».
Sosyn men tarihi qazaqşa küres pen tarihtaǧy paluandardyŋ populizatorymyn. Jazbalarym da negızınen solarǧa qatysty. Qazırgı paluandardyŋ nasihatşysy emespın. Özıne-özı «Bügınnıŋ Qajymūqany» degen laqap taŋyp, aqşaǧa toilarda ärtıs bolyp än aityp, salto ainalyp jürgen, sportta bır jüldesı joq bıreuler «Men turaly kıtap jaz, tarihta qalasyŋ» dep dörekıhabarlasqandar da boldy. Özınşe zamanaui nasihatşy dep qalǧany ǧoi. Bır ol emes, qazırgılerdıŋ keibırın, äsırese «saqaldy ideologiia» jetegınde ketkenderın tarihi äu bastaǧy maǧynasyna salsaq, tolyqqandy «paluan» dep aituǧa da kelmeidı. Būlar «borester» ǧoi. Būlar «borester» ǧoi. Tarihi da sakraldy paluan ūǧymynyŋ aiasy öte keŋ. Mäselenıŋ osy jaǧyn tüsındıre almai-aq qoidym. Qazırgıler tek qana küştık jaǧyn ǧana alyp jür.
- Endı sol tereŋ de astarly sebepterın aitsaŋyzşy!
- Būl qazaq küresı dziudodan nemese aikido, jiu-jitsulardan tehnikasy nemese ädıs-täsılı, qarulylyǧy jaǧynan kem degen söz emes. Tıpten, qimyl men qozǧalys erkındıgı jaǧynan dziudodan, kerek deseŋız basqa küres pen jekpe-jek türlerınen artyq tūstary köp. Būl jerde mäsele mentalda jäne balanyŋ bolaşaǧyna yqpal-äserınde jatyr.
Äsılınde, küres türlerınıŋ qai-qaisysy bolmasyn, ol da adam jasap şyǧatyn maşina. Ūŋǧymasyna tüsken şikı materialdy öŋdep, öz stanogı arqyly özındık standarty men sapasyn keltırıp, şyǧar auyzda önımın beredı. Bıraq ol önım qandai bolyp şyǧuda? Bastauyşta seksiiaǧa barǧan bala mektep bıtırgenşe qandai tūlǧa bolyp qalyptasady? Osyǧan oi jıbergen bıreu bar ma?
İä, jaman bolyp jatqan joq. Alys auyldarda qazaqşasynan basqasynyŋ joqtyǧy da ras. Bıraq küres türlerınıŋ de bır-bırıne ūqsamaityn mentalitet, iaki dıl, mi men jürek qalyptastyryp, adam tabystylyǧy men ömırde jetıstıkke jetuınde röl oinaitynyn nege ūmyta beremız? Künı keşe ǧana Tarazda kılem üstınde töbelesıp jürgen paluan qazaq balalarynyŋ videosyn kördıŋız be? TikTok pen instagram, facebook syndy älemjelıler betın bermei kettı ǧoi. Qarsylasqa kūrmet, küres alaŋyna degen syi joq. Top bolyp jaǧa ūstasyp, aiaqkiımderımen adaqtap jür.
Ömırden bır mysal: Juyrda kıl millioner men milliarder bas qosqan dastarhanǧa kezdeisoq kez boldym. «Otyr, otyr» dep tanityndary qauqaldasyp qaldy. «Küş mädenietın zertteuşı» dep äldeqandai etıp pūt qylyp tanystyryp, sodan, al, nebır äŋgımeler ketsın. Köbısı bala kezınde, studenttık şaqtarda kürespen şūǧyldanǧandar bolyp şyqty. Qyzyǧy sol, kıleŋ būrynǧy dziudoşylar eken.
Būlarmen qatarlasa kürestıŋ özge türlerımen ainalysqan tanys-bılısterın de bıraz eske alysty. Oilarynyŋ bır jerden şyqqan tūsy – köbı ışıp ketken, türmege tüsken, ömırden öz ornyn tappaǧan jäne taǧysyn taǧylary. Qysqasy, sonşa potensialmen ülken perspektiva körsete almaǧan. Bärı emes, ärine, bıraq denı. Köpke topyraq şaşuǧa bolmaidy, arasynda zor jetıstıkke jetıp, nebır el tanyǧan azamattardyŋ jürgenın de moiyndap otyr.
Oidy oi qozǧap, özım de küresşı tanystarymdy eske aldym. «Sol kezdegı gopnikterı kımder edı?» dep te sausaqqa salyp sanai bastadym. Studenttık kezde talaiymen bır ortada jürgen de ekenmın. Solar qazır ne ıstep jür dep ızdeu saldym. Mässaǧan...!
- Sızdıŋ sözıŋızdıŋ auany «dziudodan basqa küresterdı nasihattap damytu kriminal men tabyssyzdyqty taratyp damytu» degenge keldı ǧoi. Sosyn bır şaǧyn ortanyŋ pıkırı bükıl eldegı jaǧdaiǧa ölşem emes.
- Mūny men emes, sız aityp otyrsyz. Olai qatty ketudıŋ qajetı joq. Ras, ölşem emes. Bıraq būl da myŋnan bır faktaj. Sodan soŋ, aqyrǧy aqiqat dep otyrǧanym joq.
- Aitqandaryŋyzdyŋ arǧy jaǧynda osyndai oidyŋ basy qyltiyp tūr emes pe?
- Menıŋ de el men jer, tıl, dıl, dın, Otan, memleketımız üşın bar qazaqtai janym küiedı. Köşpendı mädeniet pen türkı-qazaqqa qatysty närsenıŋ bärı ūly qūndylyq bolsa, älemdı joǧary probasymen elıtse deimın. Qanym da, janym da qazaq bolǧandyqtan kei jaǧdailarǧa ot bolyp janyp, küiıp ketemın. Bıraq ahualdyŋ da közıne tura qarau kerek. Ahual – aşy. Ötırık – tättı. Ūzaq jyldarǧa sozylǧan zertteuler osyǧan alyp keldı dedım emes pe? Publikaǧa jaǧu üşın jalǧannyŋ atyna jal bıtkıze almaidy ekenmın. Sodan soŋ men basqa kürestermen ainalyspa dep jatqanym joq. Aldymen dziudoǧa bar dep jatyrmyn. Sosyn ary qarai özderı de köredı.
- Al, jaraidy. Sözıŋızdı qabyldamasam da... Nelıkten dziudo eŋ jaqsy taŋdau dep sanaisyz?
- Qazaq küresı, ärine, özınıŋ tarihi tamyry men maŋyzdylyǧyna ie, bıraq dziudo sportşynyŋ damuyna jüielı jäne ämbebap täsıldı ūsynady. Bırınşıden, dziudo – būl halyqaralyq Federasiiamen jäne jalpy qabyldanǧan erejelermen kötermelengen olimpiadalyq sport. Būl Parijde ötken Jazǧy Olimpiada oiyndary chempionyEldos Smetov sekıldı balalarǧa älemdık deŋgeige şyǧu, Olimpiada oiyndaryna jäne basqa da maŋyzdy halyqaralyq turnirlerge qatysu perspektivalaryn aşady.Bır Eldos myŋ däleldıŋ ornyna jürmei me? Onyŋ özı bergı uaqyttaǧy Qazaqstan men Ortalyq Aziiadaǧy alǧaşqy Olimpiada chempiony, sondai-aq barlyq därejelı olimpiada nagradalarynyŋ iegerı atandy.
Ekınşıden, ol tek fizikalyq qasietterdı damytyp qana qoimai, tärtıptı, qarsylasty qūrmetteudı jäne emosiialaryn baqylaudy damytady. Būl sport «jūmsaq jol» filosofiiasynan jäne jeŋıske ǧana emes, özın-özı jetıldıruge degen ūmtylystan tuyndaityn prinsipterge negızdelgen. Däl osyndai qasietter balalardy küştı etıp, özın-özı qamtamasyz etetın tūlǧalardyŋ ösuıne kömektesedı. Töl küres özınıŋ mädeni erekşelıgınde qūndy bolǧanymen, oqu prosesınıŋ mūndai filosofiialyq tereŋdıgı men qūrylymyna ie bola bermeidı. Bıraq būl uaqytşa dep esepteimın.
Dziudoda tärtıp pen etika, jüie, intellekt, ūstazdan ūstazǧa şynjyry bır üzılmegen tarih pen tarihi personajdar, eŋ bastysy, qaitalap aitamyn, eŋ bastysy, töl filosofiia bar. Bır-bırıne bas iıp, jol beretını, ızet körsetkıştıkterı qandai-dy!
Dziudo balalarda özın-özı tärbieleu, jauapkerşılık, syilastyqty jäne serıktespen jūmys ısteu qabıletterındamytady. Būl daǧdylar olarǧa oqu men jūmysta jäne qarym-qatynasta jaqsy kömektesedı. Dziudo – būl ışkı tepe-teŋdık pen özıne degen senımdılıktıŋ joly. Sondyqtan, balany dziudo bölımıne beru arqyly ata-analar oǧan fizikalyq damudan bölek, ülken ömırde qajet bolatyn kompleks – «qaru-jaraqtyŋ» bärın beredı. Dziudo balalardy küştı mınez ben sabyrlyqqa jäne tözımdılıkke tärbieleidı. Köşbasşylyq qasietterdı damytyp, qiyndyqtardy jeŋuge jäne komandada jūmys ısteuge üiretedı. Bır sözben aitqanda, olar kez-kelgen salada tabysqa jetudıŋ negızın qalaidy.
Men batystyq sport ǧalymdary aita beretın tezis – «Är sporttyŋ özındık mädeni jäne tarihi qalyby bar» degenmen kelısemın. Būl sportqa ǧana tän närse emes. Muzyka mektepterınıŋ ūstazdarynyŋ aituynşa, balanyŋ mınez-qūlqy men dılı dombyra, qobyz, gitara, saksafon, sybyzǧy, skripka, baraban, qaisysyn taŋdaidy, soǧan qarai qalyptasady. Öskende mülde bölek bolmyssomdalady.
Ras, qazaq küresı – kökpar, bäigeler syndy bızdıŋ mädeni-sporttyq mūramyzdyŋ sübelı bölıgı. Qūdaia, osy mūramyz damysa eken dep jürgenderdıŋ bırımın. Alaida, eger fizikalyq damu, daiyndyqtyŋ jüielılıgı jäne halyqaralyq mansap pen tūlǧalyq ruhani damu üşın mümkındıkter turaly aitatyn bolsaq, onda dziudo köbırek perspektivalar aşady. Işıŋ udai aşidy, bıraq amal joq. Kezınde «Qazaqstan barysy» dep ūrandaǧan Arman Şoraev ta sol älemdık mejege ūmtylǧyzyp, bıraq jete almai kettı-au, deimın. Odan qaraǧanda Aziadaǧa enıp ülgergen özbektıŋ kuraşynyŋ mümkındıgı joǧary siiaqty. Toqeterı, balalar dziudomen ainalysa otyryp, basqa küres türlerıne de erkın ötıp, hobbi ǧana emes, künı erteŋ özıne naǧyz mamandyq bola alatyn jahandyq sport jüiesıne qol jetkıze alady.
- Dziudoŋyz sondai keremet eken, sız nege qazaq küresın osy deŋgeige alyp kelmeisız? Aituǧa oŋai, bärın bıledı ekensız, ekı kıtaptan basqa ne bıtırıp jatyrsyz?
- Bırınşıden, nege ony men qandai da bır deŋgeige alyp keluım kerek? Osy salada milliondap aqşa alyp jatqan qaptaǧan mekemeler men ūiymdar, federasiialar, tūtas ministrlık bar emes pe? Mūny solardan sūraŋyz.
Ekınşıden, būl menıŋ hobbim ǧana, qala berdı «Ūly dalanyŋ küş mädenietı ǧoi» dep, qarapaiym mädeniettanuşy retınde tırtınektep ainalysyp jürgen ısım. Maǧan būl üşın eşkım jalaqy tölemeidı, mys-mystap salym salmaidy. Qaita keibır egde trenerler men «töbesı tesıkterı» telefonyma «Sen praktik emessıŋ, būl baǧytta jazuǧa qaqyŋ joq» dep tıldep boqtap zvondamasa, eşkım qolymdy alyp alǧys aitqan emes. Bır paraq alǧys hat ta alǧan emespın. Süidep habarlasqan bır şalǧa da «Öz aqşaŋyzdy, uaqytyŋyz ben zeiınıŋızdı arnap, kıtap şyǧaryŋyz. Kım ūstap tūr? Aqyry zeinette ekensız, alǧa!» dep aitqanym bar. Özderı jazbaidy, jazǧan adamdy qoldau bylai tūrsyn, köre almai etekten tartady. Köŋıl-küidı būzatyn sözdermen tüireidı. Öz uaqytym men qarjym, ızdenısterım men mümkındıkterım deŋgeiındegı şaruam. Mūnymen ainalysuǧa da düm men art kerek. Düm men art bolmasa ainalysa almaidy. Qalasam jazam, zertteimın, qalamasam, jazbaimyn, zerttemeimın. Onda da «alyp-şalu, tartu, jattyqtyru» dep keletın käsıbi jaǧynan emes, tanymdyq, mädeni jaǧynan ǧana qalam tartyp jürmın. Olardyŋ bau-baqşasyna tüsıp jatqanym joq. İnternettıŋ özınde osy baǧytta plius-minus jüzden asa maqalam bar şyǧar. Bärın ait ta, bırın ait, «Baluan tas» kıtabynyŋ tūsaukeserın Ūlttyq muzeige 100 myŋ teŋge tölep ötkızgen adammyn. Bır-ekı saǧatqa arenda töletken. Ol kezde men «Baluan tasty» şyǧarǧan baspamen tolyq eseptesıp ülgermei, qarjy tappai sandalyp jür edım.
Üşınşıden, men osy sız aitqan biık meje baǧytynda jūmys ıstep jatyrmyn. Mysaly, älı jariialanbaǧan, bıraq pilottyq bır nūsqasy jaryq körgen «Qazaq küresı degen ne?» atty balalarǧa arnalǧan kıtap bar. Ony byltyrǧy qaraşadan şyǧarǧanmyn. Bıraq jappai baspa körmedı. Ol myna qostomdyq «Baluan tastyŋ» sölı men närı, eŋ sättı de oŋailatylǧan türı. Qazaq küresı turaly «baza» dese de bolady. Osy kışkene materialdy bılgen bala, eŋ negızgı küş bılımın de bıledı.
Odan qalsa «Küş mädenietı» jäne «Paluandar älemı» atty ekı kıtap ta äzır. Bıraq olar word küiınşe, kompiuterımde saqtauly. 70 paiyzy ǧana bıtken, tolyqtyrulardy qajet etetın Baluan Şolaq turaly kıtap ta bar. Ol Baluan Şolaqqa būrynǧy taptauryn, gäkkuşıl änşı häm kompozitor bolǧan, sūlulardy esepsız qūşqan degen siiaqty sovettık qiǧaş közqarastarǧa balama – Alaşordaşyl, el aǧasy beinesındegı Şolaqty tanytatyn joba. «Qazaq küresı degen ne?» atty monografiia da jazyluda. Aita bersek köp.
Al osylardyŋ ışınde «Qazaq küresı degen ne?» men «Baluandar älemı» atty ekı kıtap sol sızdıŋ sūraǧyŋyzǧa jauap beruge arnalǧan. Men sonda qazaq küresınıŋ tarihyn, genezisın, tarihi personajdary men pälsafa-filosofiiasyn tūjyrymdauǧa talpyndym. Üzıldı-kesıldı «Jasaldy» degen artyq bolar, ūlttyq kürestıŋ tarih örındegı panoramasyn reprezentasiialauǧa talpyndym. Talpyndym.
- Būlar qaşan şyǧady?
- Jazuşy Anton Chehovtyŋ äigılı frazasymen jauap berer edım: «Eger pesanyŋ basynda qabyrǧaǧa myltyq ılulıbolsa, onda ol pesanyŋ soŋyna qarai atyluy kerek». Bır jaryq körer, bır basylar, qūdaidan ümıtımdı üzbeimın.
- Memlekettık mekemelerge habarlasyp körmedıŋız be? Olar ne deidı? Solardyŋ jūmysyn qoǧamdyq negızde atqaryp jürsız degendei.
- Baluan tasta da, būlar boiynşa da qūzyrly ministrlıkterge qanşama ret hat jazdym. Samūryq Qazyna, tıpten, äldeqandai bır sporttyq bastamalardy qoldaityn qorlarǧa da. Bıraq kezekşı bır japyraq qaǧaz, bır zaŋnamalarǧa sıltegen jauaptar aldym. Bärınen de qyzyǧy profildı ministrlıkterge ministr auysqan saiyn jazyp tūramyn. Al olardyŋ bız tügılı qyzmetkerlerınıŋ özı aty-jönı men türın jattap ülgere me eken dep oilaimyn keide. Sūmdyq auysqyş.
Toqtaŋyz... Osydan bırneşe kün būryn, o ǧajap, vise ministr Serık Jarasbaevqa bır dosköŋıl kısı menı ūsynyp, qabyldauynda boldym. Būl mäsele boiynşa tauǧa da, tasqa da soǧyp jürgen basym, «qolǧa tüskenderıŋ osy şyǧar» dep bıraz ışkı renışım men kerneuımdı şyǧardym. Qattyraq ketken de tūstarym boldy. Eşnärsege uäde bergen joq. Qoldaǧy ülgılerımdı alyp qaldy. Köremız. Bolar, bolmas uaqyt körsetedı. Bıraq sonşa basşylardyŋ ışınde qabyldau aktısın joǧary baǧaladym. Būl da bılgendık.
- Sonymen, balalarymyzdy qazaqşa küreske beremız be, bermeimız be?
- «Ber», nege bermeske? «Berme» deitındei men kımnıŋ şıkırasy edım?! Alaida «eger» der edım. Eger dziudodaǧydai potensial men mümkınşılıkter jasalsa, berırek beru kerek. Qazaq küresınde bärı bolǧan. «Bolǧan». Tıpten dziudodan asyp tüsetın joiqyn kielı tanym jasalǧan. Ädıs-täsılderı jerde de, at üstınde de jasala beretın äskeri şaiqasqa arnalǧan türlerı de bolǧan. Qoŋyrat Alatau batyr sekıldıler ondai aiqasşyl türlerınıŋ tarihta aty qalǧan eŋ maitalmandary. Bıraq belgılı bır sebeptermen tarihi tızbek üzılıp, olardan keiıngıler ajyrap qaldy. Balanyäzırge bırınşı kezekte dziudoǧa berse ol da tiımdı.Fundament bırınşı sol jaqta qalyptassyn. Oǧan deiın bız qazaqşanyŋ eskı tamyrlaryn tırıltıp, ılkı dünietanym men oilau jüiesı, ädeptık qyryn dziudo, aikidodaǧydai äbden pısırıp, rettep, qalyptap alaiyq. Auruyn jasyrǧan öledı. Jalǧan pafosqa salyp, basty qūmǧa tyǧyp, problemany elemeuge bolmaidy. Menıŋ de jasap jürgenım sol. Onsyz qiyn qalde. Sosyn bıreuge «büit, süit» deu abyroi bere bermeitının menıŋ janaşyr beiresmi äŋgımemnıŋ resmietke jetkenıne taŋ qalyp otyrmyn.
Jalpy, qazaq halqy töl küreske täuelsızdıgı, osylai ırı el bolyp, älemnıŋ toǧyzynşy territoriiasyn ielenıp otyrǧany üşın tarihi tūrǧyda qaryzdar. Ol batyrlar institutynyŋ bır bölımı retınde öz missiiasyn atqardy. Sol arqyly jaudy jeŋıp, aman qaldyq. Ony moiyndaimyn, moiyndauymyz kerek.
- Äŋgımeŋız endı dūrystaldy...
- Qazaq halqynyŋ öz küresımen tarihi bailanysy täuelsız memlekettıŋ qalyptasuyna, onyŋ aumaqtyq tūtastyǧy men mädeni bıregeilıgıne yqpal etken tereŋ mädeni kodta jasyruly. Onyŋ maŋyzy bügıngıdei sporttyq jarystar ötkızumen ǧana şekteletın ıs-şaralar saiasaty aiasynan asyp tüsedı. Bızdıkıler bas salyp turnirler ötkızudı ǧana bıledı. Al onyŋ mentaldyq negızderın damytuǧa nazar audarmaidy. Qazaqşa küres tek fizikalyq küştı ǧana emes, sonymen qatar qazaq etnosynyŋ ırgelı sipattamalaryna ainalǧan myqtylyq, tözımdılık jäne erkındık ideiasyn da beineleidı.
Tarihi qazaq küresı ärqaşan küş-quatqa ǧana aksent qoimai, sonymen qatar eldık sana qalyptastyrudyŋ özındık «mektebı» boldy. Ūlys jerlerın syrtqy basqynşylardan qorǧaǧan qazaq batyrlary da öz denelerı men ruhtaryn jauǧa qarsy tūru üşın jetıldıre qūryştai berık etıp otyryp, eŋ aldymen, küres alaŋynda jattyqty. Qazaq üşın älemnıŋ toǧyzynşy bölıgınıŋ aumaǧyn ielenu ūlttyq jekpe-jekkke negızdelgen küş pen ūlttyq bırlıktıŋ ışkı resurstaryn ūdaiy jūmyldyrudyŋ arqasynda mümkın boldy. Būl jerde küres – özın-özı fizikalyq-ruhani jetıldıru jäne dene bıtımın saqtau ädısı retınde röl oinady.
Aita keterlıgı, qazaq küresı dala halyqtaryna tän bırlık pen yntymaqtastyq filosofiiasyn da simvoldaidy. Ärbır arysqa şyǧu rular jüiesınde özınıŋ qoǧamdastyǧynda märtebege degen ūmtylysty tärbieleu arqyly berıktıktı tekserudı nyşandaǧan jäne būl beibıt jüzege asqan. Söitıp, köşpendıler mädenietındegı bırlık pen özara tüsınıstık ideiasyna qyzmet etıp, ǧasyrlar boiy memlekettık aumaqtyq tūtastyqty saqtauǧa mümkındık bergen maŋyzdy faktorǧa ainaldy.
Sonymen, qazaqşa küres filosofiiasy «Ūly dala bilıgınıŋ mädenietı» ūǧymymen de bailanysty, onda bilık, küş pen ädılettılık arasyndaǧy üilesımdılık ortalyq oryn alady. Täuelsız saiasi sananyŋ negızı bola otyryp, ūlttyq küres qazaqtarda qatal jaǧdaida ömır süru, özınıŋ mädeni mūrasyn qorǧau jäne uaqyttyŋ syn-tegeurınderıne beiımdelu qabıletın qalyptastyrdy.
- Söz soŋy ne aitasyz?
- Şäkärım atamyz «Sökkenıŋ bolsyn – süigenıŋ, dostyǧyŋ bolsyn – küigenıŋ, aşy tılmen tigenıŋ, joǧalsyn dep mınderı» degen. Qazekeŋ janyna tigızıp aitpasaŋ qozǧalmaidy. Bälkım, būlai söileuge menıŋ moraldyq tūrǧyda haqym joq ta şyǧar. «Eee, bır mädeniettanuşy, özı paluan da emes, bızge äŋgıme aitady» deuı mümkın. Bıraq men būl jerde qazaq küresınıŋ käsıbi jaqtaryna, ädıs-täsılderıne, taǧy da basqa erejelerıne qatysty söilep tūrǧanym joq. Men mentaldyq negızderı men mädeni tūrǧysy, tūlǧa qalyptastyru jüiesı men ideologiiasynyŋ äŋgımesın aitudamyn. Naqty qandai algoritmder arqyly qazaq küresın dziudo siiaqty ziiatker de ruhani sportqa ainaldyruǧa bolady? Bırınşı kezekte tärtıp pen etika, intellekt pen filosofiia. Mıne, osy negızderdıŋ negızı, baza deuge bolady. Osy baǧyttardy paida bolǧyzyp, ızdep tauyp, qaita tırıltıp, damytuǧa jūmystanu kerek. Al basty strategiia men ūiymdastyruşylyq jaǧy menıŋ şaruam emes.
Jazuşy Jüsıpbek Aimauytov «Ūltty süiu» degen maqalasynda: «Qazaqtyŋ aty orystyŋ atynan ozsa, baluanyn baluany jyqsa, şeşenın şeşenı sözden toqtatsa, mardymsyp, bar qazaq süisınıp qalady. Qazaq jeŋılse, orys ta dardiiady. Noǧai men qazaq, sart pen noǧai egessın, olar da solai» deidı. Avtordyŋ būlai jazuynda ülken män bar.Bız de qaşan qazaq küresın älemdık küreske ainaldyryp, oǧan qazaq şyǧyp, bärın jeŋıp, dardiiar ekenbız? Ol üşın töl küreske modernizasiia, bıtım-tūrpatyn qaita qarau men oi tūjyru kerek. Ümıt üzılmesın!
- Sūhbatyŋyzǧa raqmet!
Samat İSAŪLY,
«Adyrna» ūlttyq portaly
