Nauryzdyŋ basty keiıpkerı – Qydyr Ata desek, osy bır beinenı töŋıregınde ärtürlı pıkırlerdıŋ aitylatyny jasyryn emes. Halqymyzdyŋ mifologiialyq tüsınıgı boiynşa «21 nauryz tünı dalany Qyzyr aralaidy eken» degen senım qalyptasqan. Jaŋa jylǧa, jaŋa künge, jaŋa taŋǧa sälem jasau, jaŋa nūrǧa şomylyp, jan men tänge quat alu uaqyty – osy nauryz aiynyŋ 21-nen 22-ne qaraǧan tündı halyq «Qydyr tünı», iaǧni yrys tünı dep ataǧan. Būl tünı adamdar ūiyqtamai, Jaratqanǧa qūlşylyq jasap, yrys pen bereke, yntymaq pen bırlık tıleidı. Baiyrǧy qazaq elınıŋ Nauryzdy qarsy aluyndaǧy ejelgı nanym-senımı boiynşa, däl osy keşte dalany Qydyr aralaidy eken. Sol sebeptı qazaq üşın Nauryz tünı «Qydyr tünı» atalyp, qasiettı sanalǧan. Al osy «Qydyr tünınde» el aralaityn Qydyr Atanyŋ qazaq ömırındegı orny qandai? Bügınde bäzbıreuler osy bır beinenı, tıptı qazaqtyŋ «aiaz atasy» degen ūǧymǧa telıp jür. Būl qanşalyqty dūrys? Jalpy, adamdarǧa däulet darytyp, baq qondyrady deitın ızgı senımmen astasyp jatatyn atalmyş äulie beinesınıŋ qazaq ömırındegı orny qandai? Qydyr Ata aŋyz ba, älde aqiqat pa?..
Etnograftardyŋ pıkırınşe, islam, dınınde Qydyr – el aralaityn adam beinesındegı «äulie», adamdarǧa qamqorşy, «däulet» beruşı eken. Dıni nanym boiynşa, ärbır närsenıŋ iesı bolady-mys. Mysaly, olar türlı qūs, adam, jändık beinesınde el kezıp jüredı degendei senımnen tuǧan «qūt», «däulet», «yrys» ūǧymdary. Sondai nanym tudyrǧan keiıpkerdıŋ bırı – osy Qydyr. Qydyr Ata – bükıl halyqtyŋ qamqory, olarǧa jaqsylyq jasauşy, yrys, qūt, nesıbe äkeluşı, baqyt, bereke, ömır syilauşy qasiet iesı, kemeŋger, äulie, körıpkel, jarylqauşy qart. Ol Ūlystyŋ ūly künınde är elge kelıp, är şaŋyraqqa soǧyp bata beredı. Mıne, sondyqtan är üi Qydyr Atanyŋ jolyn kütıp, özderınıŋ janyn da, tänın de, kier kiım, ydysy men būiymdaryn da taza ūstauǧa tyrysady. Üidıŋ ışı-syrtyn, qora-qopsyny tazartyp, aǧaş egıp, köşet otyrǧyzyp, ösımdıkke su qūiady. «Jaŋa jylda mūntazdai taza üige kırse, ol üi auru-syrqaudan, päle-jaladan aman bolady» dep senıp, Nauryzǧa deiın üi ışındegı mülık, jihazdardyŋ şaŋyn sürtıp, juyp, tösek oryndy, kiım-keşektı syrtqa şyǧaryp qaǧyp-sılkıp, bärın de tazartyp qoiatyn bolǧan. Būryndary qazaqtardyŋ Qydyr tünı Jaŋa jyl tabaldyryqtan attap, üige engenınde onyŋ ışı jap-jaryq bolyp tūrsyn dep, törge qos şyraqty jaǧyp qoiatyny jäne bar. Mūsylman qauymy mūndai üige Qydyr Ata tünep nemese bata berıp ketedı dep tüsıngen. «Qydyr qonǧan», «Qydyr daryǧan» degen sözder osyndai igı senımnen şyqsa kerek.
Sondai-aq halqymyzda «Bereke basy – Nauryzda», «Jyl basy jaqsy bastalsa, aiaǧy yrysty bolady» degen nanym da bar. Osyǧan orai būryndary ata-äjelerımız: «Jyl boiy aq mol, dändı daqyl bıtık, jauyn-şaşyn köp bolsyn», – dep, Qydyr tünı üidegı ydystardyŋ bärın yrysqa – bidaiǧa, taryǧa, sūly, jügerıge, aqqa – sütke, airanǧa, şūbatqa, şalapqa, uyzǧa jäne käusar būlaq suyna toltyryp qoiatyn bolǧan.
Al endı qazaqtyŋ salt-dästürındegı Qydyr Ataǧa üŋıler bolsaq, ol – äulie, körıpkel, jaqsylyqpen jarylqauşy, bata beruşı, äiteuır, bar jaqsylyqty adamzatqa darytuşy degen senım aiasynda tüsındırıledı. Desek te, būl sözderdıŋ aŋyz-äpsänäǧa ūlasyp jatqan jerlerı de barşylyq. Sonymen, Qydyr Ata kım boldy?
Kıtap derekterıne süiene otyryp, Qydyr sözın qazaqşaǧa audarsaq, «jasyl adam» degen maǧyna beredı eken. Iаǧni «Hadar» – arabşa jasyl degen söz. Al «Hadrauat» – jasyl kökönıster degennıŋ balamasy bolyp tabylady. Nauryz tünı el kezıp jüretın äulienıŋ Qydyr dep ataluyna būdan özge de bırneşe däiektemeler bar. Atap aitar bolsaq, eger Qydyr Ata bır jerge otyryp, keiın ol jerden tūryp ketkende, älgı otyrǧan jerı jap-jasyl bop qalady delınse, jäne bır derekterde ol kısı jasyl kiım kiıp jüruı sebeptı de jasyl adam, iaǧni Qydyr dep atalyp ketken eken degen boljamdar aitylady.
Al būǧan belgılı etnograf-jazuşy, ǧalym Aqseleu Seidımbek özınıŋ «Qazaq älemı» atty eŋbegınıŋ 228-betınde bylai dep tüsınık beredı: «Baiyrǧy salt-jora boiynşa qazaq arasynda Ūlys toiy tün ortasy aua bastalady. Būl tün – «Qyzyr tünı» dep atalady. Halyqtyŋ nanym-senımınde Qyzyr (Qydyr) qasy-közın japqan qart adam bolsa kerek. Qyzyr Atany Baq jetelep jüredı eken deidı. Ūlys toiynyŋ taŋyn közımen atyruy üşın Qyzyr Ata tün ortasy aua dala kezedı. Qyzyr tünın ūiyqtamai ötkeru üşın auyl jastary aluan türlı oiyn ūiymdastyryp, «Qyzyr nazaryn audaryp baqytty bolamyz» – dep, nebır tosyn tamaşa-qyzyqtar körsetedı. Osynau qyzyq-dumannyŋ ışınde «jandy-quyrşaqtyŋ» jönı bölek. Ol üşın jastar auyldaǧy noqta körmegen eŋ asau taiynşany ūstap, eŋ eskı aşamaidy salyp, aşamai üstıne eŋ eskı kiım-keşek pen qūrym kiızden jasalǧan quyrşaq ornatyp, taiynşanyŋ qūiryǧyna eskı şelek bailaidy da: «Ūlys atyp qoiady, bar elge habar ber!» – dep, şabyna şybyq jügırtıp, sauyrǧa bır salyp qoia beredı. Asau taiynşa ökırıp-baqyryp jöneledı. İt üredı, qotandaǧy mal ürkedı, üi-üiden şal-şauqan erbiıp şyǧady, jastar mäz-meiram bolysady…».
Jäne bır zertteuşılerdıŋ aituynşa, kün säulesı jer şarynyŋ şyǧys bölıgınen taŋǧy saǧat 6-da sebezgılep atqan kezde Jaŋa jyl tuady. Bızdıŋ öŋırımızde būl sät taŋǧy saǧat 3-ke tūspa-tūs keledı eken. Sol sebeptı qazaq halqy Ūlystyŋ ūly künı – Nauryzdy, Jyl basyn nauryzdyŋ 22-sı künı taŋǧy saǧat 3-te qarsy alady. Iаǧni Jaŋa jyldy ūiyqtamai aq tılek, aq nietpen qarsy alu üşın qyzyq duman qūryp, arnaiy salt-dästürlerdı oryndap, jyl basyn qarsy aluǧa erekşe däm äzırlep, airyqşa daiyndalǧan dese, qos ǧalym G.Seleznev pen A.Seleznevalardyŋ paiymdaǧanyndai, Qydyr Ata jiyntyq beine retınde körsetıledı. Ol antropomorftyq türdegı beine türınde tüie jetektegen appaq kiımdegı äulie bolǧan dep suretteidı. Onyŋ beinesı jarmaq tärızdes: derektı häm dereksız. Al Ortalyq Aziiada Qydyr Ata jer öŋdeu, egınşılıkpen tyǧyz bailanysta bolǧan degen derekter de keltırıledı keibır däiek közderınde. Iаǧni egıstık alqabyn qolymen aialap, bar meiırın tökse, sol jyly önım mol bolady degen senım qalyptasqan. Keibır derekterde Qydyr Ata jan-januarlardyŋ da jebeuşısı retınde ǧūmyr keşedı degen nanym bar. Eger adam ūlys künı appaq mysyq, bolmasa appaq ittı körse, ol da Qydyr Atadan kelgen şapaǧat, nūr dep qabyldanǧan.
Endı körkem ädebietke keletın bolsaq, halyq ertegı, jyr-dastandarynda jäne jalpymūsylmandyq ūǧymda Qydyr ata beinesı derektı de, dereksız de, iaǧni aqiqattyq ta, aŋyzdyq ta beinede kele beredı. Derektı keipınde jelmaiasyn jetektegen jihankez, abyz aqsaqal, halyqqa dūrys jol nūsqauşy kemeŋger qariia keipınde körınse, dereksız keiıpte äulie, joǧarydan aian beruşı, jaqsylyqpen jarylqauşy bolyp suretteledı. Mäselen, «Alpamys batyr» jyryndaǧy Baba Tüktı Şaşty Äzizdıŋ obrazy da osy Qydyr Atanyŋ fenomenı degen boljamdar bar. Iаǧni Qydyr Ata – jaqsylyqtyŋ nūsqauşysy retındegı simvolikalyq beine. Sondyqtan joǧaryda ǧalymdar tarapynan aitylǧan pıkırlerden tüierımız – Qydyr ūǧymynyŋ astarynda islamǧa deiıngı miftık beinelermen astasyp jatqan älı de qūpiiasy aşylmaǧan kürdelı obraz jasyrynyp jatyr.
Oraiy kelgende aita keterlık jäne bır jait – köpşılık qauym arasynda «Qydyr Ata» men «Qadyr tünın» şatastyryp jatatyndar da jiı kezdesedı. Alaida derektık tūrǧydan zerdelegende, Qydyr Ata men Qadyr tünı ekeuı ekı bölek närse. Qydyr tünı Nauryz aiynda tusa, qasiettı Ramazan aiynyŋ soŋǧy on taq tünderınıŋ bırı – Qadyr tünı dep atalady. Qadyr tünı köbınese qasiettı aidyŋ 27-şı tünıne säikes keledı. Sondyqtan, būl tünde Qydyr Ata keledı degenımız negızsız pıkır eken. Qasiettı Qūran Kärımdegı: «Negızınde, Qūrandy Qadyr tünınde tüsırdık. (Mūhammed s.a.s.) Qadyr tünınıŋ ne ekendıgın bılesıŋ be? Qadyr tünı myŋ aidan haiyrly. Perışteler men Jäbıreiıl perışte ol keşte Rabbylarynyŋ rūqsaty boiynşa barlyq ıs üşın (Jer betıne) tüsedı. Ol beibıtşılık keşı (bolǧan qadyr tünı) taŋ rauandaǧanǧa deiın jalǧasady» – degen pıkırlermen astasyp jatqan, iaǧni Ramazan aiynyŋ taq jūldyzynda tuatyn qasiettı tünınde Qydyr Atanyŋ emes, perıştelerdıŋ tüsetındıgı jaiynda aiattar osy oiymyzǧa dälel bola alady.
Nazerke Jūmabai
Jaŋa jyldyq joralǧy
«ŪIQYAŞAR» – «Qydyr tünı» daiyndalatyn däm. Auyldyŋ boijetkenderı özderı ūnatatyn jıgıtterge arnap soŋǧy etın uyzben bırge pısırıp, Jaŋa jyldy özımen qarsy alǧaly otyrǧan ǧaşyǧyna ūsynatyn qazaqtyŋ ädemı dästürlerdıŋ bırı.
«SELTETKIZER» – «Qydyr tünı» özderıne «Ūiqyaşar» berıp, ynta-yqylasyn bıldırgen, ūiyqtap qalmai Jaŋa jyldy qarsy aluǧa kömektesken boijetkenderdıŋ qolaqysyn qaitaru maqsatynda bozbalalar olarǧa aldyn ala ärtürlı syilyqtardy daiyndap qoiady. Ony «Ūiqyaşardan» soŋ boijetkenderge syilaidy. Mūny qazaq «Seltetkızer» dep ataidy. Syilyqtardyŋ ışınde aina – päktık pen jastyqtyŋ, taraq – ädemılık pen sūlulyqtyŋ, iıssu – bürşıgın jaŋa jarǧan jauqazyndai qūlpyrudyŋ, jainai tüsudıŋ belgısı bolyp sanalady.
Räsım
«Özimiz bala küni körgen nauryz erekşe bolatyn. Ondaida köpşilik ūlystyŋ ūly küni bastalmai tūryp-aq, bir-birin qūttyqtai bastaityn. Sondaida aitylǧan tilek-batada esep bolmaidy. Būl – özinşe bir ǧajap dästür! Odan da keremeti – bir-birin renjitkender bolsa, osy küni keşirim sūrasyp, qauyşyp jatady. Qalai bolǧan da, şamasy kelgender eski jyldyŋ ökpe-nazyn, bazyna-qaryzyn jaŋa jylǧa qaldyrmaidy. Sonyŋ bäri nauryz köje qoiylǧan aq dastarqan basynda bir demde ūmytylyp, qalyŋ halyq märe-säre bolady da jatady».
Jaǧda Babalyq
ALAŞ AMANATY
«Nauryz – qazaqşa jyl basy. Būrynǧy kezde här elde nauryz tuǧanda meiram qylyp bas asyp, qazan-qazan köje ıstep auyldan-auylǧa, üiden-üige jürıp kärı-jas, qatyn-qalaş bärı de mäz bolyp, körısıp, aralasyp qaluşy edı. Būl kezde ol ǧūryp qazaq arasynda qalyp bara jatqan sekıldı, Hūty nauryzdyŋ qai aida, qai künı boluy haqynda här türlı söilenedı. Bıreuler Nauryz marttyŋ bırınde, ekınşılerı toǧyzynda keledı desedı, här jūrttyŋ belgılı künde jaŋa jyly tuady, eskı jyl bıtıp, jaŋa jyl bastalǧanda: «Jaŋa jyl qaiyrly bolsyn! Jaŋa baqyt näsıp bolsyn!» dep qūttyqtasady, ol kündı meiram qylyp şattyqpen ötkızedı. Rustyŋ jaŋa jyly qys ortasynda, naǧyz saqyldap tūrǧan suyqta keledı; bızdıŋ Jaŋa jylymyz – Nauryz marttyŋ basynda bolsyn, ortasynda bolsyn, äiteuır martta keletın bolsa, şyn maǧynasymen Jaŋa jyl dep aituǧa laiyq. Kün jylynyp, qar erıp, jan-januar jazdyŋ jaqyndaǧanyn sezıp köŋıldengen kez. Şarua adamdarynyŋ beinetten qoly şeşılıp, alty ai qys baqqan aryqtaryn ümıttı künge jetkızıp, demalyp otyrǧan kez. Aǧaş, şöpter qar astynan sılkınıp şyǧyp, güldenıp jasaruǧa daiarlanyp, kün de qystai bır büiırlep jüruın qoiyp joǧary köterılıp, bütın ǧalamǧa nūryn şaşyp, üisızdı üilımen teŋgerıp, bai men jarlyǧa bırdei säule beruge tūrǧan kez. Mıne, tabiǧattyŋ osyndai köŋıldı özgerısınıŋ kezeŋınde bızdıŋ Jaŋa jylymyz – Nauryz tuyp, ata ǧūrpymyzdy ūmytpai belgılı bır kündı jyl basy qylyp alsaq, ūnamdy ıs bolar edı».
Ahmet Baitūrsynūly
«Nauryz qazaqtyŋ şyn maǧynasyndaǧy ūlt meiramy. Nauryzdy qazaqtan basqa künşyǧys jūrttarynyŋ köbı meiram etedı. Bıraq būlardyŋ bärın salystyrǧanda Nauryzdy bızdıŋ qazaqtyŋ meiram etuı airyqşa syiymdy, artyqşa däleldı. Nege deseŋız, marttyŋ eskışe 9-ynda, jaŋaşa 22-sınde kün men tün teŋeledı, qys ötıp, jaz jetıp, şarua keneledı».
Mırjaqyp Dulatov
«Qazaq Jaŋa jyly – jazǧytūrǧy kün men tünnıŋ teŋelgen künı (22 mart) bolady. Jaŋa jyldyŋ erteŋıne jaryq, jyly kün qaraŋǧy suyq tünnen ūzara bastaidy. Būl retten qazaq Jaŋa jyly ǧylym qoinyna da basyp kırıp qalady. Qazaq Jaŋa jylyn «Nauryz» deidı. Nauryz äulienıŋ, änbienıŋ aty bolmasa kerek. Sondyqtan, qazaqtyŋ Nauryzy – dın meiramy emes, tūrmys meiramy. Şaruaşylyq meiramdy tūrmyspen, ǧylymmen bailanystyryp, qoǧamǧa paidaly igı ıs jasaityn, auyl, adamdarmen… ūiymdastyratyn meiram etu kerek…»
Maǧjan Jūmabaev
