Ūlttyq oiyn – ūlt igılıgı

Qazaqtyŋ ūlttyq oiyndary bes türge bölınedı. Olar: aŋǧa, malǧa bailanysty, sondai-aq türlı zattarmen oinalady. Aigölek, audaryspaq, baǧanaǧa örmeleu, börıktastamaq, būǧybai, būqatartys, būryş, jasyrynbaq, jaiau jarys, kökpar, körşı-körşı, küres, qaramyrza, qassyŋ ba, dossyŋ ba?, oryn tap, otyrmaq, sanamaq, sūraq-jauap, tasymaldau, teŋ köteru, tympi-tympi, ūşty-ūşty, asau üiretu, aq süiek, bastaŋǧy, ine jasyrmaq, altybaqan, toǧyzqūmalaq, asyq oiyndary, osy sekıldı oiyndar kım-kımnıŋ de köŋılın köterıp, dünietanymyn arttyryp, eŋbekke baulidy, şiryqtyryp, şynyqtyrady. Al at omyraulastyru, audaryspaq, jorǧa jarys, kökpar tartu, teŋge alu, qyz quu, qyz jarysy, t.b. at saiysyndaǧy keibır ūlttyq oiyndar Olimpiada oiyndarynyŋ josparyna engızılgen.

KÖKPAR. 

Äuelgı atauy «kök börı» sözınen şyqqan. Būryndary mal baqqan köşpelı halyqtar kök börını soǧyp alǧanda ölıgın at üstınde süirelep, bır-bırınen ala qaşyp, mäz-meiram bolǧan. Keiın ol ūlttyq oiynǧa ainalǧan. Kökpar Orta Aziia halyqtarynyŋ da süiıktı oiyny. Kökpar jappai tartys jäne doda tartys bolyp ekıge bölınedı. 1949 jyly elımızde kökpar jarysynyŋ jaŋa erejesı bekıtıldı. Alaŋ kölemı qatysuşylar sanyna säikes daiyndalady. Eger är komanda 5 adamnan bolsa, alaŋnyŋ aimaǧynyŋ ūzyndyǧy 300 metr, enı 100 metr; 10 adamnan bolsa 500h200 metr; 15 adamnan bolsa 700h300 metr; 20 adam bolsa 1000h500 metr. Kökparda basy kesılgen serke tartylady. «Doda jäne jeke tartys» atalatyn ekı türlı ädıstıŋ ekeuınde de at pen jıgıt synǧa tüsedı. Qazır köp jerde doda tartys qana oinalyp jür. Kökpardyŋ būl türı körermendı qyzyqqa böleitın ädıs. Al jeke tartystyŋ şarty boiynşa öz tobynan ekı-ekıden tartys­kerler şyǧarady. Sailanǧan tört jıgıt özderınıŋ qairat-küşın elge tanytady. Tartylatyn serkenı bır bala öŋgerıp alyp, aldyn ala sarapşylar belgılegen bır jarym şaqyrymdai jerge aparyp tastaidy.Tartysqa şyqqan jıgıtter serkege barǧannan keiın talasa-tarmasa tūryp, jerden ılıp alu amalyn jasaidy. Qaisysy būryn ılıp alsa, taqymyna basyp, qarsylasyna yryq bermeuge tyrysady. Ol da jarmasyp, bos siraqty taqymǧa basyp, tartysa bastaidy. Serıkterı joldastaryn jebeidı. Qaisysy kökpardy  jūlyp alsa da serıgıne beredı. Ol öz tobyna qarai ala qaşady. Qarsylasy qualaidy. Jetıp ūstasa, qaita tartysady. Osy arada kökpardy jūlyp alǧan jıgıt tez qimyldap, qarsylas topqa aparyp tastaidy. Al aty jüirık jıgıtter tartys kezınde laq qolyna tise, jetkızbei ketuı mümkın. Kökpar tartuǧa aralasa almaityn qarttar, balalar kökparşy jıgıtterdıŋ osy oiyndaryn qyzyqtaidy. Jüirık at pen myqty jıgıttıŋ qairatyna süisınedı.

JAMBY ATU. 

Şauyp kele jatqan attyŋ üstınen nysanany däl közdep, atyp tüsıru maqsatyna negızdelgen. Būl oiynnyŋ nūsqalary basqa halyqtarda da kezdesedı. Şyǧu tegı äskeri oiynnyŋ  paida boluymen bailanysty bolǧan,  onyŋ qajettıgı XVIII ǧasyrǧa deiın saqtalǧan. Mūndai jarys ötkızıletın merekelerde biık  baǧana, bolmasa ūzyn syryq (daraq) qadalyp, onyŋ ūşar basyna nysana retınde jamby (kümıs qūimasy, ai qabaq, altyn qabaq) ılınetın bolǧan. Ony qylmen nemese jıbek jıppen bailaǧan. Atpen şauyp kele jatqan kısı sadaqpen jambyny atyp tüsırıp, jeŋıske jetuge tyrysqan. Nysanany däldeudıŋ basqa da  türlerı kezdesken. Soŋǧy kezde myltyq (karabin, vintovka, pistoletter) jiı paidalanyp jür. Jambyny, köbınese ılıngen jıptı közdep atyp tüsıredı. Jamby atu qazaq sarbazdarynyŋ äskeri daiyndyǧynyŋ bır türı bolyp eseptelgen.

QYZ QUU. 

Qazırgı taŋda būl oiynnyŋ erejesı jasalyp, bır jüiege keltırıldı. Qazaqstanda qyz quudyŋ alǧaşqy sporttyq jarystary 1923 jyly ötkızıldı. Sodan berı merekelık baǧdarlamalarǧa engızıp keledı. Qyz quu jarysynda atqa mıngen jıgıt ainalyp qaitatyn jerge deiın aldynda atpen şauyp bara jatqan qyzdy quyp jetıp, onyŋ betınen süiuge tiıstı. Būl – jıgıttıŋ jeŋgenı. Quyp jete almasa, qaiyra şapqanda qyz jıgıttı, onyŋ atyn qamşynyŋ astyna alady. Būl – qyzdyŋ jeŋgenı.

AUDARYSPAQ. 

Būl eptılıktı, ikemdılıktı, küştılıktı, tapqyrlyqty, batyldyqty, at qūlaǧynda oinaudy talap etetın sporttyq oiyn. Saiyskerler bır-bırın jekpe-jek bäsekede at üstınen audaryp tüsıruı kerek. Jarys jekelei jäne komandalyq jüiemen jürgızıledı. Audaryspaqqa ülken toilarda arnaiy jülde taǧaiyndalady. Oǧan on segız jastan asqan qaruly jıgıtterdıŋ qatysqany jön. Audaryspaq oiynynyŋ erejesı boiynşa saiysqa qatysuşylar salmaqtaryna qarai üş topqa bölınıp, küş synasady. Özınıŋ bäsekelesın attan audaryp tüsırgen nemese onyŋ denesın jerge tigızgen sportşy jeŋıske jetedı.

TOǦYZQŪMALAQ.

Qazaqtyŋ ūlttyq dästürlı oiyndarynyŋ bırı, aqyl-oi oiy­ny – toǧyzqūmalaq.
Soŋǧy derekterge qaraǧanda, onyŋ şyǧu tarihy 4 myŋ jyldyq kezeŋdı qamtidy. Al keibır mamandardyŋ aituynşa, onyŋ paida bolǧan kezı būdan da köp uaqyt boluy äbden mümkın. Toǧyzqūmalaq oiyny arnaiy taqtada ekı adam arasynda oinalady. Oiyn taqtasy – 2 qazan, 18 otau, 162 qūmalaqtan tūrady. Oiyn basynda är oiynşyǧa bır qazan, toǧyz otauǧa toǧyz-toǧyzdan salynǧan seksen bır qūmalaq tiesılı. Alǧaşqy jürıs jasaǧan oiynşyny – bastauşy, qarymta jürıs jasaǧan oiynşyny – qostauşy dep ataidy. Keide bastauşy üşın aq jaǧy, qostauşy üşın qara jaǧy degen tırkesterdı qoldanylady. Qazırgı taŋda res­publikada onyŋ jeke qauymdastyǧy bar, oblys ortalyqtarynda toǧyzqūmalaqty üirenemın deuşılerge qauymdastyqtyŋ bölımşelerı men üiırmelerı aşylǧan.
«Qazaq küresı» men «Toǧyzqū­malaq» oiyny halyqaralyq deŋgeige köterıldı. Jastarymyz sporttyŋ osy türlerıne qatty qyzyǧuşylyq tanytyp, köptep tartyluda. Būl ekeuı Olimpiadalyq oiyndar qataryna enudıŋ säl-aq aldynda tūr. Sondai-aq bürkıtşılerımız de jyldan-jylǧa tabysqa jetude. Būǧan dälel, bürkıtşılerımız Dubai, Angliia, Bolgariia syndy bırqatar elderge baryp, baptauly bürkıtın «qansonarǧa» – halyqaralyq jarystarǧa salyp, jeŋıs tūǧyrynan körınıp jür. Odan basqa «Jekpe-jek», «Bes qaru», «Er jıgıt oiy­ny» sekıldı ūlttyq sport türlerınen halyqaralyq deŋgeidegı jarystar ūiymdastyru qarqyn alyp keledı.

TEŊGE ALU.

Jerde jatqan teŋgenı atpen şauyp kele jatyp ılıp alu ülken şabandozdyq täjıribenı talap etedı. Teŋgenı jerden ılıp alǧandarǧa bäige berıledı. Teŋgenı ılıp ala almai, attan auyp qalyp jatatyndar da köp bolady. Keide bır auylǧa kelın ūzaǧyraq jyldardan keiın tüsıp, betı aşylǧannan keiıngı sauyq-sairanda yrym üşın de oinalady. Sonda jas kelın özınıŋ şolpysyn ne alqa kümısterın oramalǧa tüiıp, bır qarystai tereŋ qazylǧan, qoldyŋ basy ǧana siiatyn şūŋqyrǧa salyp qoiady. Säigülık mıngen jıgıtter jüz, jüz elu metrdei jerden ekpındete şauyp kelıp, sol aǧynymen  şūŋqyrdaǧy oramaldy ılıp äketuge tiıs. Şūŋqyr tūsynda ırkılıp, toqtauǧa ne attyŋ şabysyn bäseŋdetuge bolmaidy. Kımde-kım oramaldy ılıp äketse, ony özıne tartylǧan jas kelınnıŋ tartu syiy dep bıledı.

AQ SÜIEK.

Ai süttei jaryq tün­derı, jazdy künı qyzdar men jıgıtter, balalar aralasyp oinai beredı. Oiynǧa erte kezde ırı qaranyŋ quraǧan qu jılıgı paidalanylǧan. Sondyqtan oiyn da «Aqsüiek» atanǧan. Oiynǧa kelgender ekı topqa bölınedı. Bastauşy aq süiektı äueletıp alysqa laqtyrady. Basqalar ai säulesıne şaǧylysa jarqyldaǧan aq süiekten köz aiyrmai qarap, qai şamaǧa tüsetının baqylaidy. Aq süiek jerge tüsken soŋ, bastauşy: «Al ızdeŋder» dep būiyrady. Bärı ızdeidı. Aq süiektı tapqany: «Men taptym!» dep aiqailaidy da, aq süiektı joǧary köterıp körsetkennen keiın sörege qarai jügıre jöneledı. Qarsylastary ony quyp jetıp ūstap aluǧa tiıs. Ūstalyp qalsa, ol aq süiektı özın ūstaǧan oiynşyǧa beredı. Ol ärı qarai jügıredı. Söitıp, aq süiektı qai toptyŋ oiynşysy sörege jetkızse, solar jeŋımpaz atanady. Jeŋılgen top än salyp nemese basqa da önerlerın ortaǧa saluy tiıs.

AQŞAMŞYQ (saqina salu).

Jerebe arqyly bır qyz, bır jıgıt ortaǧa şyǧady. Basqalary ekı qoldaryn uystaǧan küiı tızelerınıŋ üstıne qoiyp otyrady. Qyz qolyndaǧy saqinany är oiynşynyŋ uysyna salǧandai yŋǧaimen oiynǧa qatynasuşylardy tügel aralap ötedı. Sodan keiın jıgıtke: «Saqinany tap!» dep būiyrady. Barlyq oiynşy saqinany ızdei bastaǧan jıgıtke qarap, quystanyp sezıktegendei keiıp baiqatady. Jıgıt özı ūiǧarǧan oiynşydan: «Saqinany ber!» dep sūraidy. Tapsa, saqinany ūstap otyrǧan oiynşy aiyp tartady. Tappasa, ızdeuşınıŋ özı aiypty. Al aiyptyŋ öteuı köpşılıktıŋ qalauy boiynşa oryndalady. Ol köbıne än salu, jūmbaq şeşu, jaŋyltpaş aitu, salmaq köteru sekıldı qyzyqty bolady. Osydan keiın ortaǧa kelesı jūp qyz ben jıgıt şyǧarylady. Būl oiynda qyzdar jaǧy tek saqina saluşy ǧana bolady. Al ızdeuşı – jıgıt. Ol är oiynşynyŋ aldyna barǧanda äzıl aityp, küldırıp jüru nemese basqa da ädıster arqyly saqinany ūstap otyrǧan oiynşyny oŋai tauyp aluyna bolady.

TYMPİ.

Oiynǧa qatysuşylar şeŋber jasap, döŋgelene otyrady. Oiyn­dy jürgızuşı: «Al oiyndy bastaimyz, bärıŋ tügel tym-tyrys tympi!» dep būiyrady. Būdan keiın bırde-bır oiynşy dybys şyǧarmauy, ün qatpauy kerek. Mūnda jürgızuşı ǧana söileuge erıktı. Jürgızuşı äzılkeş, küldırgı boluy kerek. Ol äzıl-qaljyŋ sözderdı aityp nemese külkılı ıs-qimylmen qalai da bıreudı küldırudıŋ amalyn jasaidy. Qaljyŋ jyr da aitady. Būl jerde tek qaljyŋ öleŋge qatysuşylardyŋ atyn qosyp, şamdandyrmau kerek. Jaŋylystyru üşın neşe türlı sūraqtar qoiyp, közderıne tönedı. Bıreu abaisyz jaŋylyp söilese ne külıp jıberse, aiyp tartady. Aiypty öleŋ aitady, än salady ne bi bileidı.

BASTAŊǦY.

Auyldaǧy ülken kısıler bır jaqqa qonaqqa nemese basqa sebeptermen ketken jaǧdaida qyz-kelınşekter bas qosyp, bır üige jinalady. Söitıp, «bastaŋǧy» oiynyn ötkızedı. Mūnda bärı emın-erkın oinap-külıp, qysylyp-qymtyrylmai syrlasady. Būl oiynǧa qyzdardyŋ qalauy boiynşa jas jeŋgelerı de qatysady. Qazaqtyŋ otbasy tärbiesındegı «Qyzǧa qyryq üiden tyiym» degen qatal tärtıbı qyz balanyŋ jönsız jüruıne jol bermeidı. Ol bükıl otbasynyŋ abyroiy. Onyŋ üiınen sebepsız ne rūqsatsyz ūzap şyǧuy ata-ananyŋ namysyn qorlaidy. Bastaŋǧy – qyzdardyŋ üi ışı şaruasynda öz betımen erkın äreket etuınıŋ bır şarasy. Bastaŋǧyǧa jinalǧan qyzdardyŋ ärqaisysy tättı-dämdını, qūrt-maidy üiden ala kelıp, ortaq dastarqanǧa salady. Tamaqty özderı äzırleidı. Būl oiynnyŋ astarynda ülken tärbielık män jatady. Qyzdar osy oiyn arqyly qonaq kütudıŋ, tabaqty müşelep tartudyŋ jönın ıs jüzınde oryndap baiqauǧa beiımdeledı. Būl jerde öleŋ aitylmaidy, şu bolmaidy. Alaida basqa oiyn oinalyp, köŋılderın köteredı. Ülken kısıler baiqausyz kelıp qalyp, közderıne tüspeu üşın qūrt-mai, tättı berıp, üi maŋynda senımdı, tıl alǧyş balalardy qarauyl qylyp qoiady. Öitkenı būl qylyqtaryn ülken kısılerdıŋ bılıp qoiuyn äbestık dep ūǧady. Bastaŋǧy – qazaq qyzdarynyŋ ejelden kele jatqan dästürlı oiyny.

ALTYBAQAN.

Qatysuşylar sanyna şek qoiylmaidy. Altybaqan dalada, alaŋda, alaŋqaida köbıne köktem, jaz keşterınde ötedı. Altybaqan oiynyna ūzyndyǧy 3,5-4 metrlık altybaqan jäne üş myqty arqan kerek. Altybaqan ärqaisysy üş-üşten mosy tärızdı etılıp araqaşyqtyǧy 50-70 santimetrge jerge töbelerı tüiıstırılıp ornyqtyrylady da oǧan köldeneŋ arqalyq aǧaş bailanady. Al üş arqannyŋ ūşyn sol köldeneŋ arqalyqqa bekıtedı. Daiyn bolǧan altybaqanǧa ädette qyzdar men bozbalalar jūp-jūp bolyp, alma-kezek auysyp terbeledı de äuelete än şyrqaidy. Qalǧan oiynşylar öz kezekterı kelgenşe änge qosylady. Köŋıldı külkı, şat-duman tünnıŋ bıruaǧyna deiın sozylady.

QYZ KÄDE. 

Būl oiynda ūzatylatyn qyzdyŋ jeŋgelerı men küieudıŋ qosşylary tartysqa tüsedı. Oiyndy qyz jaǧynyŋ jeŋgelerı bastaidy. Olar «qalyŋsyz qyz bolsa da, kädesız küieu joq» dep jol-jora jasattyrady. Ekı jaq äzıl-qaljyŋ qaǧystyryp, öner jarysyna tüsedı. Keibır aimaqtarda ūzatylǧaly otyrǧan qyzdy üiden kılemge salyp köterıp alyp şyǧyp, däl attanar sätte oiyndy bastaityn bolǧan. Al Qazaqstannyŋ keibır öŋırlerınde «qyz käde» qyzdy attandyrudan bır kün būryn ötkızılgen.

ARQAN TARTU. 

Būl oiyndy oinau üşın aldymen bes-alty oiynşy tartqanda üzılmeitın arqan daiyndap alu qajet. Arqan tartysu är jerlerde ärtürlı bolady. Ortaǧa bır syzyq belgılep, oiynǧa qatysuşylar ekı topqa bölınedı de, arqandy ekı jaqqa tartady. Tartysta qai top älgı syzyqtan ötkızıp äketse sol top jeŋıske jetedı. Būl oiyn qatynasuşylardyŋ küş-quatyn damytuǧa, taza auada demalyp, eŋbektenuge üiretedı.

Tamyry tereŋnen tartylǧan ūlttyq sport türlerı halyq qūndylyqtarynyŋ ajyramas bölıgı. Sondyqtan onyŋ örısın keŋeitıp, denı sau, öresı biık ūrpaq tärbieleude senımdı qūralǧa ainaldyra bılsek ūtqanymyz. Ata-babalarymyzdyŋ qaldyrǧan osynau mūrasyna ısımızben adaldyq tanytsaq, ärine, özımızge paida. Qazaqtyŋ ūlttyq oiyndary erlıktı, öjettılıktı, batyldylyqty, şapşaŋdylyqty, eptılıktı, tapqyrlyqty, tabandylyqty, baisaldylyqty, t.b. mınez-qūlyqtyŋ erekşelıkterımen bırge küş-quat moldylyǧyn, bılek küşın, denenıŋ somdalyp şynyǧuyn qajet etedı. Sonymen bırge būl oiyndar ädıldık pen adamgerşılıktıŋ joǧarǧy prinsipterıne de negızdelgen. Sanamalai berseŋız, qazaqtyŋ ūlttyq oiyndarynyŋ türlerı öte köp.

Daiyndaǧan İsatai QORǦANBAEV, Nūrlan QŪMAR, «Ana tılı».