Kökpar qazaqtıkı ekenın aty aityp tūr

Kökpar -jıgıtterdıŋ küş-qairaty men eptılıgın synalatyn ūlttyq at oiyny. Köşpelı mal şaruaşylyǧymen ainalysqan qaimana halyq qasqyrdy soǧyp alǧanda, ölıgın at üstınde süirelep, bır-bırınen ala qaşyp, laqtyryp oina­ǧan. Keiın ol ūlttyq at sporty oiynyna ainalyp, kök börı — kökpar atalyp ketken. Älbette bastapqy tabiǧi qal­pynan özgerıster engen. Öitkenı qas­qyrdy alyp qaşyp oinau — sport emes bolatyn. Ol — tūrmys. Al sporttyq kök­par basqaşa. Etnograftardyŋ ja­zuynşa, «kökpar attylardyŋ ülken sany qatysatyn «jappai tartys» jäne oiynşylary topqa bölınıp tartysa­tyn «doda tartys» bolyp ekıge bölınedı. Kök­par oinalatyn alaŋ kölemı qatysuşylar sanyna säikes bekıtılıp, onda basy ke­sılgen serke tartylady. Kökpar dese delebesı qozyp tūratyn qazaq üşın būl oiynnyŋ maŋyzy zor. Köşpelı eldıŋ keremet mädenietın ülgı etken kökpar oiynynyŋ bäsekelık sipaty jastardyŋ küşı men eptılıgın arttyryp, köşpelı şarua men batyr sarbaz üşın qajettı batyldyq pen erlık qasietterın damy­tady». Mūnda er jıgıtter ǧana emes, säi­gülık attar da synǧa tüsedı.
Kielı jäne jasandy serke
Kökpardyŋ serkesı qasiettı sanala­dy. Oiyn aiaqtalǧannan keiın ony Qū­daidan bala tılep jürgen äielderge ber­gen.

Mūndaǧy senım — kökparǧa tüs­ken serke, jıgıtterdıŋ myqty taqymyna tüsken serke — näreste äkeledı.

 Qazaq halqy, mıne, kökparǧa tek oiyn retın­de emes, ülken senımnıŋ qūraly retınde de qaraǧan. Sol üşın de kökpardy bala külkısın aŋsaǧan şaŋyraqtyŋ otaǧa­sylary berıp otyrǧan. «Ūlttyq oiyndar» eŋbegınde jazylǧandai, «serkenı soiu­dyŋ da öz tärtıbı bar. Jarys bastalar aldynda kökparşylar serkenı ortaǧa alyp şyǧady. Aqsaqaldar bata berıp, oiynnyŋ sättı ötuıne tılektestıgın bıl­dıredı. Būdan soŋ kökparǧa qatysatyn attardyŋ aiaǧy tūsalmasyn, şabysy keŋ, ekpını qatty bolsyn degen nietpen qūr­bandyqtyŋ aiaǧyn matamai, tört siraǧyn tört jıgıt ūstap tūryp, serkenıŋ basyn kesedı. Būlşyq etterı sıresıp qalmauy üşın alaŋqaida ūzaq jatqyzady». Bıraq bügınde kökpar taǧy da türlenu üstınde. Öitkenı būl oiyndy qazaq qarap jür­gende, qyrǧyzdar patenttep alǧan. Aiyr­qalpaqtylar komandalyq toppen serkenı qazandyqqa salu täjıribesın engızıp, qazır kökpar osylaişa oinalyp kele­dı. Oǧan batys älemınıŋ qosqan ülesı de bar. Ol ereje boiynşa, serkenı — tu-tala­paiǧa salu — qatygezdık bolyp tabylady. Soǧan orai, taza serke emes, jasandy serkenı kökparǧa salu — qoldanysqa en­dı. Aǧaiyndy Jaqyp pen Nūrlan Spa­bekovtıŋ mūndai serkenı jasap, patent aluǧa ūsynǧanyn «Halyq sözı» basylymy jazǧan edı. Aǧaiyndy jıgıtterdıŋ sö­zınşe, būl — kökpardy olimpiiadalyq oiyndar qataryna qosudyŋ bırden-bır joly. «Jasandy serkenı oilap tapqan­daǧy bar maqsatymyz, özımızdıŋ ūlttyq sportymyzdy älemge tanytsaq degen niet. Bır jaǧy mūndai ülgıde «oqu-jat­tyǧu» jūmystaryn jürgızudıŋ öte tiım­dı. Sebebı eresekter arasynda tarty­la­tyn kökparda serkenıŋ salmaǧy 33 kelı­den, al jasöspırımder üşın 27-28 kelıden aspauy tiıs (būl qai ata-baba­synan qalǧan ereje ekenın bız bıle al­madyq). Alaida tırı serkenı soiyp tartu kezınde būl mölşerler saqtala bermeidı. Taǧy bır aita keterlıgı, būl ürdıs ıske as­qan jaǧdaida är jattyǧuǧa arnap serke «soiu» tyiylady. Ärine, bızdıkı äzırşe tek bastama ǧana. Bız jasandy serkenı soiylǧan serkege 95 paiyzdai etıp ūq­satuǧa tyrysyp baǧamyz. Qazırdıŋ özın­de kökparşylardyŋ ūsynystary bo­iyn­şa «serkemızdıŋ» belın «oina­maly» qylu jaǧyn qarastyrdyq» deidı öner­tapqyştar.
Alaida jasandy serke qai äielge ūl taptyrsyn? Būryndary serke kökparǧa tüserde, jasy ülken qariialar bata be­ruşı edı, jasandy serkege bata beru aqyl­ǧa syiar emes. Kökpar — oiyn ǧana emes, ol — dästür. Demek, kökparǧa özge­rıs engızemız dep, dästürge qiianat ja­sauǧa bolmaidy.

Qazaqta naǧyz kökpardan bölek esek kökpar jäne jaiau kökpar oiyndary da bar. Esek kökpar — balalardyŋ oiyny. Älı ülesıne tai timegen balalar aǧala­ryna elıktep, būiyrǧan esekke mınıp, qoldaryna tüsken terını ne kez kelgen zatty tartysyp oinaǧan. Būl — şyn mänındegı kökparǧa jatpaidy. Sonymen bırge jaiau kökpar oiyny bar. «Ūlttyq oiyndar» eŋbegınde baiandalǧandai, «Būl oiyn jazdy künı, keŋ jazyqta oinala­dy. Oiyn ötetın jerdıŋ ūzyndyǧy 50-60 metr, köldeneŋı 25-30 metrden kem bol­maidy. Sol jazyq alaŋnyŋ bır şetıne şaǧyn döŋgelek şeŋber syzy­lady da, ışıne qūm tüiılgen aq şüberek qoiyla­dy. Alaŋnyŋ ekınşı şetınen de sondai syzyq syzylyp, ony kömbe dep belgılei­dı. Ortadan syzyq syzylady. Oiynǧa qatynasuşylar ekı topqa bölı­nedı de sol ortadaǧy syzyqta san qūryp tūrady. Oiyndy jürgızu üşın ekı topqa ortaq bır basqaruşy taǧaiyndalady. Oramal jatqan jäne kömbe etıp bel­gılengen jerde ekı oiynşy baqylauşy bolyp tūrady. Basqaruşynyŋ bergen belgısı boiynşa oiyn bastalady. Är top­tyŋ oiynşysy qūm tüiılgen şü­be­rekke būryn jetıp, ony kömbege jet­kızuge ty­rysady. Toptyŋ qalǧan oiyn­şylary oǧan kömekke keledı. Al qarsy top, odan şüberektı alyp, özderı aparuǧa tyry­sady. Qyzu tartys bastalady. Oiynǧa qatysuşylar aila-amal qol­danyp, alaŋnyŋ ışınde būltaryp qaşa jürıp, öz tobynyŋ kömbege būryn äke­luın qarastyrady. Bıraq belgılengen mejelı jerden şyǧuǧa bolmaidy. Köm­bege belgılengen merzımde jetkızgen oiynşy ūpaidy köbırek alady. Oiynǧa dopty da paidalanuǧa bolady. Oiyn jastardyŋ dene küşın, jügıru qabıletın jetıldırıp, denelerın şyŋdap, den­sau­lyqtaryn jaqsarta tüsedı». Jaiau kök­pardy Ame­rika futboly nemese reg­bige ūqsata­tyndar köp. Asa ülken aiyr­ma­şy­lyǧy joq. Älbette, Amerika būl oiyn­da köş­pelı halyqtan körıp aldy ma, älde öz­derınıŋ töl oiyny ma, būl arasy — jūm­baq. Qalai desek te, jaiau kökpar oinap jürgen mūhittyŋ arǧy jaǧynda­ǧy memleket tūrǧyndary qazaqtyŋ na­ǧyz kök­paryna qyzyǧuşylyqpen qarap jür­genıne köp boldy. Bışkekte orna­las­qan halyqaralyq «Kökbörı» kökpar fede­rasiiasynyŋ atyna joldanǧan resmi hatta amerikalyqtardyŋ öz elın­de kökpardy damytuǧa qūlşynyp otyr­ǧandary baiandalǧan. Bıletınderdıŋ ai­tuynşa, amerikalyqtardyŋ kökparǧa qyzyǧuşylyǧy «Rembo-III» filmınde Silvester Stallone auǧan köş­pen­dılerımen kökpar oinauynan keiın oian­ǧan.

Kökparǧa engen türlı özgerıster onyŋ damuyna da kedergı keltırıp, sipatyn da basqa arnaǧa būryp jıbergenı şyndyq. Mäselen, qazaq kökpary keŋ alaŋqaida oinalǧan. Attardyŋ şabuyna erkındık berıletın. Bügınde kökpar tar alaŋdaǧy tartys talabyna baǧyndyrylǧan. 1996 jyly At sporty qauymdastyǧy kökpar­dyŋ alaŋqaiynyŋ ūzyndyǧyn — 320 metr, enin — 150 metr etip bekitken bol­sa, keiın alaŋqaidyŋ ūzyndyǧy — 200 metrge, eni — 70 metrge qysqardy. Būl bız joǧaryda äŋgımelegen qazandyqtyŋ paida boluymen bailanysty. Soǧan orai, attar erkın şaba almaidy, adym­dary qysqaryp qalǧan. Alysqa şabatyn alaŋqai bolmaǧasyn, köbıne kökpar­şy­lar serkenı alyp qaşa almaidy, tek bır-bırımen jekpe-jekke tüsuge ǧana mäjbür. Būl — älbette, naǧyz kökpardyŋ damuyna ülken kedergı. Qazaqstanda «Kökbörı» qauymdastyǧy 2000 jyly qūrylǧan.

Dälırek aitqanda, Ūlttyq at sporty federasiiasy 2000 jyly «Kök­Börı» federasiiasy bolyp bölınıp, oǧan kökpar, audaryspaq, qyz quu, teŋge ılu saiysy kırdı.

 2001 jyly Sport ministr­lıgımen bırıgıp eresekter arasynda chem­pionat Öskemen qalasynda öttı. Biyl eresekter arasynda 10 chempionat kök­par, teŋge ılu, audaryspaq, qyz quu önerı Astanada ötken bolatyn. Kökpar ere­sekter arasynda 10 jyl, jasöspırımder arasynda 6 jyl qatarynan ötkızılıp otyr. Komanda üzdık bolsa, är şabandozǧa ataq berıledı. Jastar arasynda 2004 jyly Qostanai qalasynda alǧaşqy chem­pionat ötkızıldı. 4 memleket bırıgıp «Kök-Börı» federasiiasyn aşty. Oǧan Auǧan­stan, Resei, Qytai memleketterı kırdı. 2001 jyldan bastap Qyrǧyzstan Res­publikasy prezidentınıŋ kubogyn öt­kızıp jür. Degenmen kökpardyŋ damuyn­da memlekettık deŋgeidegı ülken serpı­lıs älı de bolsa joq…

---

Nūrbolat Amanjol, «Aiqyn».