Reseidegı täuelsız sarapşylar Putinnıŋ Astanaǧa sapary jäne Qazaqstan mūnaiyn Reseisız eksporttau joldary jaiynda talqylaidy.
Astanada ŪQŞŪ-nyŋ kezektı sammitı de öttı. Is-şaradan bır kün būryn Qazaqstan Resei prezidentı Vladimir Putindı saltanatty türde kütıp aldy.
Qazaqstannyŋ äue küşterı äskeri aerodrom üstınde Reseidıŋ tuy tüsterınde aspanǧa ūşaqtarmen suret saldy. Astananyŋ köşelerınde «Asa märtebelı Vladimir Putin, Astanaǧa qoş keldıŋız!» dep jazylǧan bilbordtar ılındı.
Osy sapar sipaty turaly Reseidegı täuelsız sarapşylar «Amerika dausy» radiosyna bergen kommentariilerınde oi bölısken.
SAPARDAN BŪRYN
Alaida, saltanatty şaranyŋ resmi sänı ekı oqiǧamen säl būzyldy. Astana qalasynda, «Astana Opera» teatrynyŋ janynda ornatylǧan LED ekranda kütpegen jerden Resei tuynyŋ ornyna Ukrainanyŋ tuy paida boldy. Al Kökşetauda üş belsendı Putinnıŋ keluıne quanyş bıldırmegenı üşın ūsaq būzaqylyq jasady dep aiyptaldy. Olar Qazaqstan men Ukraina tuyn ūstap, «Asa märtebelı, Qazaqstannan ketıŋız!» degen jazuy bar plakatpenşyqty. Būǧan qatysty Qazaqstannyŋ qūqyq qorǧau organdary tergeu bastady.
Sondai-aq, Putinnıŋ keluıne aldyn ala daiyndyq barysynda Astana Resei territoriiasy arqyly mūnai eksporty kölemın 80 paiyzǧa qysqartatynyn jariialady. El prezidentı Qasym-Jomart Toqaev äskeri jäne azamattyq infraqūrylymnyŋ maŋyzdy nysandaryn qorǧaudy küşeitudı tapsyrdy. Toqaevtyŋ būl tapsyrmasy köptegen sarapşylar tarapynan Kremldıŋ militaristık ritorikasyna jäne Ukrainaǧa jasalǧan «Oreşnik» zymyrandyq keşenımen soqqy beruıne reaksiia retınde tüsındırılude.
Ekı liderdıŋ jariialaǧan bırlesken mälımdemesı negızınen deklarasiialyq sipatqa ie bolyp, köbınese ekonomikalyq mäselelerdı qamtidy.
«ÄITEUIR TEK YNTYMAQTASTYQ»
Saiasattanuşy Arkadii Dubnov Putinnıŋ Qazaqstanǧa jasaǧan saparynyŋ triumfaldy bolmaǧanyn atap öttı. Onyŋ pıkırınşe, Astanadaǧy ŪQŞŪ sammitı «äskeri-saiasi bloktyŋ ömır süruın» däleldei almady.
Dubnovtyŋ aituynşa Astanada Resei prezidentın qabyldaudaǧy saltanat Putin men Toqaev arasyndaǧy kelıssözder nätijesınıŋ tömendıgın jasyru maqsatynda boldy. Onyŋ sözınşe, būl turaly Mäskeu men Astana arasyndaǧy şeşımı aitylmaq tügılı, atalmaǧan ötkır mäselelerge nazar audara otyryp aituǧa bolady.
- Būl qūjatta Resei-Ukraina äskeri qaqtyǧysy turaly bır de bır söz joq. Äiteuır, tek törtınşı tarmaqta “halyqaralyq qatynastar arhitekturasyn jaŋa şyndyqtarǧa beiımdeu jäne Euraziia qūrlyǧynda tūraqtylyq pen qauıpsızdıktı qamtamasyz etu üşın maŋyzdy komponent retınde, älemdık jäne aimaqtyq küşterdıŋ täuelsız ortalyqtarynyŋ sanynyŋ artuy, jahandyq geosaiasi turbulenttılıktıŋ ösuı jaǧdaiyndaǧy ekıjaqty yntymaqtastyq turaly» aitylady, - dep tüsındırdı saiasattanuşy.
Dubnovtyŋ pıkırınşe, Putinge Toqaevtan Ukrainadaǧy Reseidıŋ arnaiy äskeri operasiiasyna kelısım alu mümkın bolmady.
«TOQAEVTYŊ ŪSTANYMY – EREKŞELIK EMES, EREJE»
Tartu universitetınıŋ Şyǧys zertteu ortalyǧynyŋ mamany Boris Dolgin Astanadaǧy Ūjymdyq qauıpsızdık turaly şart ūiymy keŋesınıŋ otyrysyna orai Putinnıŋ Qazaqstanǧa jasaǧan sapary dästürlı türde özara qūrmet körsetu jäne ekı tarap üşın aiqyn özektı mäselelerdı meilınşe az aituǧa beiımdelgen türdeöttı dep esepteidı. Onyŋ aituynşa, mūnyŋ saryny ekı el arasynda jasalǧan özara kelısımderden de baiqalyp otyr.
- Qazaqstan basşylyǧy özge serıktesterınıŋnarazylyq tuǧyzatyn mäselelerge, aitalyq, Reseige qoldau körsetuden būrynǧyşa saqtanady.Bıraq Kremldıŋ aşuyn tuǧyzbauǧa tyrysady. Bır-bırıne dostyq pen serıktestıkke degen kepıldıkter ūsynu, būl habarlamalardyŋ ekskliuzivtı emestıgıne kedergı keltırmeidı. Al Reseidıŋ qatysuymen atom energetikasyn damytuǧa degen daiyndyq, basqa elderdıŋ qūrylymdarynyŋ osy jobaǧa qosylatynyna da qatysty jailar nazar audartady. Mysaly, Qazaqstannyŋ energetika salasyna Qytaidyŋ qatysuy nazar audartady, - deidı sarapşy.
- Reseilık kömırsutekterdı Qazaqstan aumaǧy arqyly Özbekstanǧa nemese Qytaiǧa tasymaldaudy keŋeitu Astananyŋ Resei aumaǧyn ainalyp ötıp, öz kömırsutekterın tasymaldaudy ūlǧaitu nietıne qaişy kelmeidı, - dep jalǧastyrady Dolgin.
- Būl jaǧdai Qytaidy Europamen bailanystyratyn Orta dälızdıŋ damuyna qatysty kelıssözderge de qatysty bolyp otyr. Al Resei bilıgın aşulandyrmauǧa degen ūmtylysty orys tılın qoldau boiynşa jariia bastamalarmen tüsındıruge bolady. Būl öz kezegınde eldegı qazaq tılın qoldauǧa nemese aǧylşyn tılın keŋınen qoldanuǧa degen äreketterge eşqandai qaişy kelmeidı, – dep naqtylady ol.
- «Ülken körşımen» qarym-qatynastyşielenıstırmeu üşın Reseimen mūndai «odaqtastyq» qūru tek Qazaqstanǧa ǧana tän emes, - degen sarapşy Armeniiany da aityp öttı.
- Toqaevtyŋ ūstanymy – erekşelık emes, ereje. Sondyqtan, öz qauıpsızdıgınıŋ balamaly kepıldıkterın ızdeuge mäjbür bolǧan Armeniia da ŪQŞŪ men Reseiden bırtındep alystap ketuge tyryssa, onda neǧūrlym yŋǧaily jaǧdaida tūrǧan Qazaqstanǧa täuelsız saiasat jürgızu oŋaiyraq.Bıraq tym şūǧyl qadamdardan aulaq bolu kerek, -dep tüiındedı ol.
«MÄSKEUGE TEK BARMAǦYN TISTEU ǦANA QALDY»
BAQ boljamy boiynşa, Reseidı ainalyp ötetın jaŋa marşrut boiynşa Qazaqstan mūnaiyn tasymaldau kölemı jylyna 20 mln tonnaǧa deiın ūlǧaiuy mümkın (qazırgı uaqytta – 1,5 mln tonna).
Mūnai-gaz sarapşysy Mihail Krutihin Qazaqstan mūnaiyn Reseiden ainalyp ötetın jolmen tasymaldau turaly şeşımdı qabyldauǧa bırneşe faktorlar äser etedı dep esepteidı.
- Bırınşıden, Qazaqstan bırneşe jyldan keiın mūnai öndırudı tübegeilı arttyrmaqşy jäne onyŋ jaŋa qorlardy igeru jospary bar. Onyŋ üstıne būl josparlar OPEK+ elıne bölıngen kvotalarmen säikes kelmeidı. Degenmen, Astana būl kvotalardy būzyp keledı jäne osylai jalǧastyrmaq, - dep tüsındırdı ol.
Krutihinnıŋ pıkırınşe, mūnaidy Resei arqyly tasymaldau Qazaqstan üşın bırqatarproblemalardyŋ bar ekenın körsetedı.
- Atap aitqanda, Atyrau-Samara qūbyryna qatysty qauıp seiıLmedı. Soŋǧy uaqytta Samaradan Germaniiaǧa az ǧana kölemde qazaqstandyq mūnai jıberıldı. Bıraq odan da ülken qiyndyqtar «Kaspii qūbyr konsorsiumynyŋ» Novorossiiskıdegı qūbyrymen bailanysty. Onda kem degende tört ret terminaldaǧy jūmys toqtatyldy. Resei türlı tehnikalyq aqaulardy sebep etıp körsettı. Al Qazaqstan ülken şyǧynǧa ūşyrady. Sol kezde Resei körşı ärı dostyq elge ädeiı qiyndyqtar tuyndatyp jatyr degen pıkır qalyptasty. Sondyqtan Astana şūǧyl türde balama joldardy ızdei bastady, - dedı sarapşy.
Onyŋ aituynşa, Resei özın tranzit jaǧynan senımsız el retınde körsetıp qoidy.
- Osylaişa, Mäskeu taǧy da özın-özı jazalady. Būǧan deiın oǧan ekı qūbyr arqyly tasymal üşın tūraqty türde tölenıp tūrdy. Al Astananyŋ eksporttyq talaptary artqanyn eskersek, memlekettık qazynaǧa tölemder kölemı äldeqaida ūlǧaiuy mümkın edı. Endı Mäskeuge tek barmaǧyntısteu ǧana qaldy, – dep qorytyndylady Mihail Krutihin.
