Qazirgi Qazaqstannyŋ aumaǧy būrynǧy köne däuirde Skifiia (Saqstan), Tūran, Deşti Qypşaq dalasy, Qazaq dalasy dep atalǧan. Būl jerlerdi baiyrǧy ata-babalarymyz saqtar men ǧūndar jäne t.b. köşpeli taipalar mekendegen.
– Erte künde otty künnen Ǧūn tuǧan,
Otty Ǧūnnan ot bop oinap men tuǧam.
Jüzimdi de, qysyq qara közimdi
Tua sala jalynmenen men juǧam.
Qaiǧylanba, soqyr sorly, şekpe zar,
Men – Kün ūly, közimde kün nūry bar.
Men kelemin, men kelemin, men kelem –
Künnen tuǧan, Ǧūnnan tuǧan paiǧambar, – dep şabyttana jazady ūly aqyn Maǧjan Jūmabaev.Mine, ejelgi Tūrandy mekendegen, Altai taulary men Atyrau teŋiziniŋ arasynda ūşqan qūstyŋ qanaty talar ūlan-baitaq keŋ jerdi meken etken ata-babalarymyzdyŋ paş etken myqtylyǧyn, jauyngerligin körşi Qytai men basqa elderde jazylǧan keibir qūjattarǧa toqtalaiyq.
Ata-babalarymyzdyŋ ejelden qalyptasqan myqty jauyngerlik daiyndyǧy dala sportynyŋ köne dästürlerine negizdelgen bolatyn.
Syrdariia özeniniŋ orta deŋgeiinde Qaratau taularynda şyǧysy Alatauǧa tirelgen ūlan-baitaq jerde Qaŋly (Kan guiu) taipalary memleket qūrǧan. Olar erkek adamdar qaitys bolǧanda qabirine qylyş, qanjar, jebe men sadaq salyp jerleidi eken. Būl qaŋlylardy jastaiynan jauyngerlik ruhta tärbielegendigin däleldeidi. Qytai jazbalarynda qaŋlylardyŋ olardan 12300 li qaşyqtyqta, batys jaqta ömir süretinin aitady. Bizdiŋ zamanymyzdan 200 jyl būryn qaŋlylardyŋ 200 myŋ tütin, 600 myŋ adam jäne 120 myŋ sarbazdy soǧysqa şyǧara alatyndyǧy turaly aitylǧan. Keide olar 5 myŋ li jerge deiin köşip-qonyp jürse de, ömir süretin aumaǧynda qalalary bolǧan. Arheologiialyq qazba jūmystary kezinde osy qalalardyŋ köne jūrttarynan dene tärbiesimen ainalysatyn qūral-jabdyqtar tabylǧan. Köşpeli tūrmystan otyryqşylyqqa köşu qaŋly jūrtynda erte bastalǧandyqtan olar öz mekenderin qorǧau üşin ünemi dene tärbiesimen ainalysyp otyrǧan. Eskendir Zūlqarnaiyn (Aleksandr Makedonskii) Samarqandty jaulap alǧanda özine Sen Szy esimdi qytai filosofyn şaqyryp alyp keŋesedi, biraz jerlerdi aralaidy, sonda Samarqandtyŋ teriskeiindegi qaŋlylardyŋ jüirik jylqylaryn körgende qytai kemeŋgeri: «Eger osyndai jelden de ūşqyr januarlar bizdiŋ (qytailardyŋ) qolymyzda bolsa, onda batyl jauyngerlerimiz jahandy uysynda ūstar edi», – degen aŋyz bar.
Sol zamanda Qaŋly memleketimen qatar Üisin memleketi de ömir sürgen. Bizdiŋ zamanymyzǧa deiingi III ǧasyrda olar Qaŋly memleketiniŋ şyǧys jaǧyndaǧy Alataudyŋ bauraiyn jailap, teriskeii Balqaş köline baryp tireledi eken. Öz zamanynda köşpeli rulardyŋ ülken odaǧyn qūrǧan üisinderde ol kezde 120 myŋ şaŋyraq, 630 myŋ adam, äskeri 188 myŋ adam bolypty. Üisinder men Qytaidyŋ arasy 8900 li qaşyqtyqta jatsa kerek. Olardyŋ memleketin Eljau qaǧan (gunmo) basqarǧan. Olardyŋ jylqysy da jelden jüirik tūlparlar bolǧan. Dala saŋlaqtarynan seskenetin qytai patşasy (b.e.d. 107 jyl) gunmoǧa ekinşi äieldikke öziniŋ qyzy – Şiju hanşany beredi.
Şiju hanşadan keiin de qytailar qyzdaryn üisinderge ūzatyp, jüirik jylqylardan qalyŋ mal alyp otyrǧan. Şiju hanşa üisin ordasynda 5 jyl tūryp qaitys bolady. Odan Şau-Fu esimdi bir qyz bala qalǧan degen aŋyz bar. Üisin-Qytai qarym-qatynastarynyŋ arasynda at jarystary, basqa da sport bäsekeleriniŋ jii-jii ötip tūrǧandyǧy özinen-özi tüsinikti. İakinftyŋ «Opisanii Djungarii» degen kitabynda būǧan köptegen mysaldar keltirilgen.
Naiman ru birlestigindegi taipalardyŋ jylqylary alasa boily, biraq öte küşti, suyqqa şydamdy, ystyqqa tözimdi jündes bolyp keletini belgili. Naimandar salt atpen jüriske myqty, qūralaidy közge atqan mergen, jauynger halyq bolǧan. Sondyqtan bolar qazirgi Qytai Respublikasynyŋ şyǧys jaǧyn jäne Qazaqstannyŋ 9 oblysyn meken etken, sonau Hingannan Ūlytauǧa deiingi keŋ alqapty alyp jatyr.
Ärine Qazaqstannyŋ ülken basqa taipalary arǧyndar, alşyndar, qoŋyrattar, kereiler taǧy basqalary turaly da köp maǧlūmattar keltiruge bolady, biraq bärinde dene tärbiesi jüiesi joǧaryda keltirilgen qaŋlylardyŋ, üisinderdiŋ, naimandardyŋ dene tärbiesine ūqsas.
Qazaq halqynyŋ boiyndaǧy öziniŋ keŋ dalasyndai şeksiz darqandyq, sauyqşyldyq, şarşy topty körse delebesi qozyp, bäsekege tüskisi kelip eleŋdep tūratyn qyzuqandylyq baǧzy zamanalardan beri ata-babalarymyzdan qanymyzǧa siŋip, basqalarmen salystyrǧanda badyraiyp közge ūryp tūratyn qasietimiz bar. Bala kezimizde «bizder jeti jūrttyŋ jūraǧatymyz» degen sözderdi talai ret köneköz qariialardyŋ auyzdarynan estigenbiz. Osy sözge män berip keiin zerdelep qarasaq, ata-tarihtyŋ bastauynda tūrǧan Euraziianyŋ şalqar dalasyn mekendegen köşpeliler jylqyny qolǧa üiretip jolǧa şyqsa köligi, jauǧa şapsa küligi, toi jasap, as berse bäigege şabar säigüligi etken eken. Er-tūrman, at äbzelderin de oilap tapqan solar, jaratyp qazanat minip, şarbolattan qūiǧan almas qylyştaryn üzeŋgige tirep, er üstinde şirenip tūryp siltegende, kiristen şyǧa ysqyrǧan sūr jebeler közdegen jerge qadalyp jatqanda, qūiyndai ūiytqyǧan älgi köşpelilerdiŋ jauynger mūragerleri türki tekti taipalarǧa eşbir dūşpan tötep bere almaǧan. Köşpelilerdiŋ batysy men şyǧysyndaǧy halyqtar atty noqtalaudy endi-endi üirenip jatsa, būlar nebir şüu asaudy yryqqa köndiretin jügen men auyzdyqty oilap tapty. Eger qazir bizder zymyrany men atom bombasy bar elge qalai qarasaq, ol zamanda jau jaraǧyn asynyp, jarau at mingen ata-babalarymyzǧa basqa jūrttar da solai qaraityn.
Qara teŋizdiŋ soltüstigindegi dalalarǧa alǧaş kelgen, baiyrǧy ellinder at üstindegi köşpelilerdi jaiau adam men salt attylardy aiyra almai, Kentavrlar dep atap aŋyzǧa ainaldyrdy. Olardyŋ «kiiz üide tūryp, jylqy asyrap, qymyz işetinin» tarihtyŋ atasy – Gerodot jazyp ketti. Törtkil dünieniŋ teŋ jartysyn jaulap alǧan ūly jihanger Eskendir Zūlqarnaiynnyŋ (Aleksandr Makedonskii) elşileri saqtarǧa kelip: «Bizder jeŋilu degendi bilmeitin ūly patşa Aleksandr Makedonskiidiŋ elşilerimiz» – dep özderin tanystyrǧanda saq elşileriniŋ basşysy: «Senderde jeŋilmeitin tek patşalaryŋ ǧana, al bizderde ärbir saq jeŋilmeidi» dep qasqaiyp tūryp jauap beredi. Būl sözdiŋ beker aitylmaǧanyn, Seihun dariiadan ötip, qasietti jerlerine tabandaryn tigizgen grek äskerlerin tas-talqan etken köşpeli taipalardyŋ sarbazdary da däleldedi.
Tärtip pen dästürge, qalyptasqan jattyǧu täsilderine negizdelgen dene tärbiesi jüiesi bolmaiynşa myqtylyq özinen-özi kelmeidi. Köşpeliler köleŋkede jatyp, jemis şainap, mamyrajai tirşilikte ösken joq, «adamnyŋ – jany mal» dep tört tüliginiŋ soŋynda qysta qara suyqqa, jazda aptap ystyqta şynyǧyp ösken halyq.
Sän-saltanatynda kökpar tartyp, bäige şauyp, qyz quyp, şarşy topqa şyǧyp küreske tüsip, bilekte küşin būrqyratsa, beinetine qarai zeineti bar, ūlan-asyr qyzyǧy mol tūrmys elin, jerin süigizip janyn jadyratty. Keŋ dalanyŋ topyraǧyna tabany tigen jatjerlik keiuana, jihankez, äldebir elşi bolsyn ony mekendegen halyqtyŋ tūrmys-tirşiligin, salt-dästürin taŋdai qaǧyp, tamsanyp tūryp jazdy.
Köne däuirden «jerdi ūstap tūrǧan üş tirek bar, olar – Ūrym, (Rim imperiiasy),Tūran jäne İran» – degen söz qalǧan eken. Sonyŋ Tūrany myna bizder ömir sürip otyrǧan qazirgi Qazaqstan men Orta Aziia respublikalarynyŋ solt. aumaǧy.
…668 jyl. Şyǧys Ūrym imperiiasy Vizantiianyŋ astanasy Konstantinopolde Iýstian ekinşiniŋ patşalyq qūrǧanynyŋ tört jyldyǧy toilanyp jatty. Osyndai apaq-sapaq şaqta ūly şahardyŋ qapelimde dürligip ketuiniŋ sebebi mynada bolatyn:
Kenetten şyǧys jaqtaǧy darbazadan jal-qūiryqtary süzilgen şetinen sūlu säigülikter mingen, tüsteri qatqyl bir top salt atty endi. Olar astaryndaǧy attaryn aryndatyp, toi dastarqanynan masaiyp, beiqam tūrǧan legionerlerge yryq bermei tura imperatordyŋ saraiyna qarai tartty.
Ilgerirek bir zamanda Eskendir Zūlqarnaiynnyŋ şatyryna atpen kirip, şaujaiǧa jarmasqan jihangerdiŋ dosy Gefestionǧa: «Bizderdi at pen adamdy ajyratpaidy, sondyqtan astymyzdaǧy tūlparymyzben qai jerde de birgemiz» – dep aqyrǧan saqtardyŋ batyry siiaqty, jolyndaǧylardy basyp-taptap altyndatqan qaqpanyŋ aldynan bir-aq şyqty.
Közdi aşyp-jūmǧanşa attarynan lyp etip tüsken olardyŋ jartysy kölikterin şylbyrynan ūstap tūra qaldy da, qalǧandary qadamdaryn nyq basyp imperator Iýstian ekinşiniŋ aldyna jetti.
İmperator da, onyŋ jasauyldary da mastyqtan äp-sätte aiyǧyp, esterin tez jiyp aldy.
– Bizder, Seihun dariianyŋ arǧy betindegi Tūran degen jerdi mekendegen türki halqynyŋ elşilerimiz. Şabysqaly kelgen joqpyz, sizdermen sauda-sattyq jasap, özara qarym-qatynas ornatyp tabysqaly keldik, – dep salt attylardyŋ basşysy qolyndaǧy qamşysyn keudesine aparyp, iltipatpen iildi.
Myna saqal-şaşy aǧarǧan, biraq keskin-keipinde qarttyqtyŋ bir qylauy baiqalmaityn, boiy şynardai tip-tik syrt közge asqan täkappar qariianyŋ kişipeiildigine Iýstian patşanyŋ işi jylyp jüre berdi. Qalǧandarynyŋ örimdei jas jüzderinde äldeqandai bir yzǧar, qatqyldyq bar.
Būl jūmyr jerdiŋ batysy men şyǧysyn jalǧastyrǧan Ūly Jibek jolynyŋ aşyluyna sebep bolǧan tūrandyqtardyŋ künbatys elderine şyǧatyn qaqpa – Konstantinopolge jibergen alǧaşqy elşisi edi. Ärbir isti yjdaǧatpen qaǧazǧa tüsirip ädettengen rimdikter osy elşilik turaly keiin köp jazdy. Solardyŋ bizderge jetkenderiniŋ arasynda köŋil audararlyǧy – Menander Protektordyŋ eŋbegi.
Onda: «köşpelilerdiŋ elşileri şetterinen şymyr, olardyŋ ärqaisysy küşti degen eki-üş legionerge tatidy» degen sözder kezdesedi.
Baiqadyŋyzdar ma, kezinde älemdi titiretken ūly Rim imperiiasynyŋ eki-üş legionerine bir köşpeliniŋ para-par kelui netken myqtylyq!
Būl köşpeli türki taipalarynyŋ batystaǧy eldermen qarym-qatynas ornatu jolyndaǧy üşinşi ret talpynuy bolatyn. Alǧaşqyda Qytai jibegin artqan türkilerdiŋ keruenin parsy patşasy Lavros Vizantiiaǧa jetkizbedi. Ol eftalit Katulerdiŋ keŋesi boiynşa barlyq jibekti memlekettiŋ esebinen satyp alǧyzady da, örtetip jiberedi. Ekinşi elşilik qaraqşylarǧa tonalyp, saudagerler men elşiler tügeldei qaza tabady. Tek biz joǧaryda aitqan üşinşi keruen ǧana Vizantiiaǧa jetip, kelisim jasalǧannan keiin Iýstian ekinşi öziniŋ senimdi adamy Soǧdy satrapy Maniah bastaǧan qarsy elşilikti Tūran türkilerine jiberedi.
Batys pen Şyǧys mekendegen elder men halyqtar, ūlttar men ūlystar arasyndaǧy sauda-sattyqty jönge qoiyp, adamzat jasaǧan mädeniettiŋ sapyrylysa aralasuyna bastau bergen Ūly jibek joly osylaişa aşylady. Osy ūly jol Iаssy şaharyna jetkende (Türkistan) san airyqqa bölinip, taram-taram bolyp, biri – oŋtüstikke Auǧan men Ündige, ekinşisi –Atyrau teŋiziniŋ oŋtüstigin ala İran men Vizantiiany basyp ötip, odan äri Europa elderin, üşinşisi-Syrdyŋ boiymen, Aral asyp, Jaiyq pen Edildiŋ qūiar saǧasynan ötip, Qap tauynyŋ soltüstigindegi quaŋ (Kuban) dalalarmen jürip otyryp Azau men Qyrymǧa jetip, saqlab (slavian) halyqtaryna barady eken.
Maniah ölgen soŋ Ūrym men Tūran arasyndaǧy elşilikte Zemarh jüredi. Mine, bizderdiŋ baiyrǧy ata-babalarymyz jaily köbirek mälimet jinaǧan da, jazǧan da – osy Zemarh. Ol kelgende türkilerdiŋ ūly qaǧany Bumynnyŋ aq ordasy Alatauda eken. Bumynnyŋ ordasynda qonaq bolyp, äŋgimelesip, aiyzyn qandyrǧan soŋ Zemarh qaǧan bergen jolbasşylarǧa erip Altyn tauǧa (Altai) deiin sapar şegip qaitady.
Ol osy jolǧy öziniŋ jazbalarynda türki taipalary erkekteriniŋ de, äielderiniŋ de«şetterinen şabandoz, mergen, jauynger, ystyqqa da, suyqqa da tözimdi»ekendikteri jaily baiandaidy.
Qazaq küresi, kökpar, bäige siiaqty qazaqtyŋ ūlttyq sport oiyndarynyŋ būrynǧy uaqytta da ülken halyqtarmen dostyqqa qyzmet etkenin 1879 jylǧy «Russkii Vestniktiŋ» toǧyzynşy sanynda jariialanǧan «Syrdariia oblysynyŋ qazirgi uezderi qyrǧyzdar otbasynyŋ janūialyq keibir ädetteri» degen maqaladan-aq köruge bolady.
«Maŋaida tūratyn orys şarualary, – dep jazdy «Russkii Vestnik», – qyrǧyzdardyŋ toilaryna yqylasymen barady, bireuleri salt atpen, ekinşi bireuleri arbaǧa minip keledi, mūnda olar bazar aşyp, qarbyz-qauyn, nan, kvas jäne tūqym satady, orystar, äsirese, bäige jäne küres bolatyn künderi köp keledi».
Mūnyŋ özi qazaq dalasyna qonystanǧan orys şarualarynyŋ sol uaqytta-aq eŋbekşi halyqtyŋ ökilderimen dostyq qarym-qatynasta bolǧandyǧyn, būl iste ūlttyq sport türleriniŋ az mindet atqarmaǧandyǧyn körsetedi.
Gerodottyŋ bir jazbasynda Parsy patşasy Kir massagetterdiŋ qolynan qaza tapqannan keiin osy ör halyqty özine baǧyndyru üşin onyŋ mirasqory Darii Dunai özeninen ötip Tūranǧa batys jaǧynan tiisedi. Dariidiŋ elşilerine köşpelilerdiŋ kösemi İdanfirs tört zat: qūs, tyşqan, qūrbaqa, jebe berip jiberedi. Osylai zat arqyly söilesu qazaqtarda keşegi künge deiin bolyp keledi.
Darii: «Qūs aspanda ūşady, tyşqan jerde, qūrbaqa suda ömir süredi, jebe – jauyngerler, endeşe saqtar aspanymyz da, jer-suymyz da, janymyz da senderdiki» – degen eken ǧoi dep oilaidy. Biraq bir batyl adam patşaǧa kelip älgi jūmbaqtyŋ şeşuin: «Eger sender, parsylar, qūs bolyp aspanǧa ūşyp, tyşqan bolyp jerdiŋ astyna kirip, qūrbaqa bolyp suǧa jüzip ketpeseŋder saqtardyŋ jebesinen qūtyla almaisyzdar degen», – dep tüsindiredi.
Bir küni eki jaq qarsy kelip şeşuşi ūrysqa daiyndalady. Adamdar endi-endi alapat jankeşti şaiqasqa şyqpaq. Osy sätte saq jauyngerleriniŋ bir toby aiqailap äldeqaida şaba jöneledi. Taŋ qalǧan Darii mūnyŋ sebebin tüsindirudi sūraidy. Söitse, ūrysqa daiyndalyp tūrǧan saq sarbazdarynyŋ aldyndaǧy toǧaidan qoian qaşypty. Älgi dürliguge sebep aŋ bolǧan eken. Qan maidannyŋ aldynda ölim jaily oilamai, mynadai qyzuqandylyqqa baratyn halyqpen ūrysu jeŋiske jetkizbeidi eken, – dep oi tüigen Darii qalyŋ qolyn keiin şegindiredi.
Tarihtyŋ atasy Gerodot osylaişa saq taipalarynyŋ öte jauynger bolǧanyn däriptese, Platon: «Jer betinde saqtardan asqan mergen joq», – dep jazady. Ärine jauyngerlik, tözimdilik, küştilik, batyldyq siiaqty qasietter adamnyŋ özin qorşaǧan ortamen, ana sütimen, ata dästürimen, otbasylyq tärbiemen tikelei bailanysty ekendigi belgili.
Qoiandy körgendegi qyzbalyqtan bizder saqtar tumysynan saiatşyl, aŋşylyq olardyŋ tirşiliginiŋ bir közi ekendigin köremiz. Aŋ aulau, qūs atu, bas bilmegen jartylai jabaiy asaudy ūstau, üiretu üşin adam ünemi şynyǧuǧa, küşin, eptiligin, mergendigin arttyruǧa mäjbür boldy. Olar būl üşin türli qolaily qūraldardy oilap şyǧardy. Köşpelilerdiŋ jabaiy būǧyny ūstau üşin şaŋǧyny, mūzda konkidi paidalanǧany sözsiz. Qostanai öŋirinde bizdiŋ däuirimizge deiingi alǧaşqy myŋjyldyqta ömir sürgen adamdardyŋ tūraǧynan süiekten jasalǧan alty konki tabylǧan. Tarih ǧylymynyŋ kandidaty A.Hazanov būl konkidi jasauǧa jylqynyŋ aldyŋǧy tilersek süiegi alynǧan degen pikir aitady. Konkidiŋ tömengi jaǧynan aiaqqa bailaityn jip ötkizetin tesik jasalynǧan. Mūndai süiek konkiler Norvegiiada HVII ǧasyrdyŋ aiaǧyna deiin qoldanylyp keldi. Söz joq, Qostanai maŋynan tabylǧan alǧaşqy süiek konkiler aŋşylyq, tez jüru üşin qoldanylǧan, sonymen qatar köşpeliler olardy mūz üstinde türli oiyndar oinauǧa da paidalanuy mümkin ǧoi. Tipti qazirgi hokkeige ūqsas äldebir oiyndardyŋ bolǧandyǧyna kümän keltiruge bola ma? Mūny da ata-babalarymyzdyŋ dene tärbiesiniŋ biri retinde eski jazbalardan, tastardaǧy suretterden izdeuimiz kerek.
HIII ǧasyrda Qazaqstan jerimen ötken belgili saiahatşy Gilom Rubruk türki taipalarynyŋ konkimen syrǧanaityndyǧyn körip: «Olar aiaqtaryna egelgen süiekterdi bailap alyp, qatyp qalǧan qardyŋ üstimen syrǧidy da, tipti qūs pen aŋdardy quyp jetip ūstap alady» – dep jazǧan.
Türki taipalary şaŋǧymen de jürgen. Būl sirä olarǧa körşiles tūratyn slavian jäne Sibir halyqtarynan tarasa kerek. Būl jöninde körnekti ǧalym N.Iа.Bichurin:«Olar aiaǧyna şaŋǧy bailap, qoltyǧyna taiaq qysyp jüredi. Şaŋǧyşy adam taiaqqa süienip jyljyǧan saiyn jüz adymdai alǧa ketedi», – deidi. Şaŋǧymen jüru türki-tektes halyqtar arasynda keŋ taraǧanyn qytailardyŋ olardy «aǧaş atty türkiler» dep ataǧanynan da aŋǧaruǧa bolady. Şaŋǧymen jüru ädisi Raşid-ad-dinniŋ şejiresinde surettelgen.
Slavian, saq, sarmat taipalarynyŋ dene tärbiesi turaly jazǧan pikirleri köp.
Solardyŋ arasynda E.E.Tiaviaşev: «… saqtar jebeni tek soǧysta ǧana emes, sonymen qatar aŋ aulauda, kündelikti jattyǧularda da keŋinen paidalanady»– deidi.
Qara teŋiz jaǧalauyndaǧy grek qalasyn qazǧanda tabylǧan qabyrǧaǧa salynǧan surette saq sadaǧyn joǧary kezegen bala beinelengen. Jebe jerden 35-40 gradus şamasynda būryş jasap köterilgen. Būl turaly joǧarydaǧy E.E.Tiavaşev: «… jebeni alysqa tüsirudi saqtardan alynǧan deu kerek, sebebi grekter mūndai jarystar ūiymdastyrmaǧan», – deidi. Al Gerodottyŋ «Tarihynda» sadaq tartudy üiretu üşin saq jauyngerleriniŋ şetelderge de şaqyrylǧandyǧy turaly aitylady.
Sarmattardyŋ da jauynger halyq bolǧandyǧyn bilemiz. Tipti olardyŋ qyzdary men äielderi de aŋ aulauǧa, joryqtarǧa qatysqan. Ärbir sarmat qyzy bir jaudy öltirgennen keiin ǧana tūrmysqa şyǧatyn dästür de bolǧan. IV ǧasyrdaǧy Rim tarihşysy Marsellan olardyŋ ärtürli jattyǧularmen ünemi ainalysuynyŋ arqasynda küşti jauynger bolǧandyqtaryn jazady.
Qazaq jerinde dene tärbiesi men sporttyŋ boluynyŋ tarihy öte köne zamandarǧa jol tartady. Bizdiŋ zamanymyzdan köp būryn qazirgi Qazaqstan aumaǧynda eldi mekender bolǧandyǧyn arheologiialyq qazba jūmystary men köne jazular däleldep otyr. Osy jerdi mekendegen köne türki taipalary – türgeşter, oǧyzdar, qarlūqtar, qimaqtar, qypşaqtar jäne basqalarynyŋ özindik mädenietteri men jazulary bolǧan. Olar bäigege at qosyp, sadaq tartyp mergendik synasyp, şarşy topta küresip, toǧyzqūmalaqtan bäsekeler ūiymdastyrǧan. Qarataudyŋ köne silemderinen b.z.d. III-IV ǧasyrlarda tasqa qaşalyp jasalǧan toǧyzqūmalaq taqtalarynyŋ, Ile özeniniŋ aŋǧaryndaǧy Tamǧaly tastan sadaq tartqan mergender men at üstindegi şabandozdar beineleriniŋ t.b. köne suretterdiŋ tabyluy osynyŋ däleli bolsa kerek. Bir mekennen ekinşi jerge qonys audaryp otyru köşpelilerdiŋ boiynan küş pen qajyrdy, ystyqqa da, suyqqa da tözimdilikti, tapqyrlyqty, tabiǧatty tüsinudi, jan-jaqty daiyndyqty qajet etetin. Adamdardyŋ boiyndaǧy osyndai qasietterdi damytudyŋ özi ejelgi türki taipalarynda ömirlik maŋyzy bar dene tärbiesiniŋ alǧaşqy nysandarynyŋ paida boluyna tikelei äser etti.
Ol zamanda şeksiz-şetsiz keŋ daladaǧy qatynas kölikteriniŋ eŋ bastysy atpen salt jüru bolatyn. Osyǧan bailanysty jylqy tülegi köşpeli taipalardyŋ ömirinde maŋyzdy oryn aldy. Bizdiŋ däuirimizden 8-10 myŋ jyldai būryn osy küngi jylqynyŋ tüpki atalary – jabaiy tarpaŋdardy alǧaş qolǧa üiretkender de, olarǧa laiyqty äbzelder men er-tūrmandardy oilap tapqandardyŋ köşpeliler ekendigine söz joq. Mūny «tarihtyŋ atasy» Gerodottyŋ, odan keiinirek Plutarhtyŋ, Strabonnyŋ, vizantiialyq Menendar Protektordyŋ, qytai ǧalymy Siuan Szinniŋ, arab saiahatşylary İvn Haukaldyŋ, europalyq jihangezder – Marko Polo, Rubruk, Karpinidiŋ jazbalarynan köremiz.
V-VI ǧasyrlardyŋ özinde qazirgi qazaq jerinde äleumettik-tūrmystyq jaǧdaiy örkendegen köptegen qalalar boldy. Osy eldi mekenderdiŋ şaryqtau kezi şyǧystyŋ ūly ǧūlamalary Äbu Nasyr äl-Farabi, Mahmūt Qaşqari, Jüsip Balasaǧūni, İsmail Jauhari siiaqty ensiklopedist ǧalymdar eŋbek etken H-HI ǧasyrlardy aituǧa bolady. Mine, osy uaqytta Äbu Nasyr äl-Farabidiŋ (870-950 j.j.) «Izgilikti qala» atty eŋbeginde adamnyŋ ömiri qorşaǧan ortanyŋ äserine bailanysty bolatyndyǧy jaily tūŋǧyş ǧylymi tūjyrymdama jasalynyp, adamnyŋ jan-jaqty ruhani, müsin jaǧynan damuy üşin jaǧdai jasau kerektigi aityldy. Al medisinanyŋ ǧylymi negizin saluşy, filosof äri zertteuşi Äbu Äli ibn Sina (980-1037 j.j.) öziniŋ «Därigerlik ǧylymynyŋ qaǧidalary» atty ölmes eŋbeginde dene tärbiesimen, şynyǧumen ünemi ainalysudyŋ qajettigi, mūnyŋ adam densaulyǧyna öte paidaly ekendigi aitylady. Būǧan jetudiŋ eŋ töte joldary halyqtyq dene tärbiesimen ainalysu: küres, jūdyryqtasu, nysana közdeu, jaiau, atpen salt jüru”, – deidi ūly däriger. Qoljazba küiinde üş nūsqasy saqtalyp bizdiŋ zamanymyzǧa jetken Jüsip Balasaǧūnnyŋ «Qūtadǧu bilik» atty eŋbeginde köşpelilerdiŋ salt-dästürleri, äsirese olardyŋ aŋ aulau türleri turaly jazylǧan. Köşpeli halyqtardyŋ tūrmysynda aŋ aulau tek qana künköris üşin ǧana emes, sonymen qatar demalu, köŋil-köteru, jan-jaqty şynyǧu, dene mädenietin damytu retinde paidalanylǧan. Osy uaqytta qazaq küresi, bäige türleri, kökpar, kümis ilu, qyz quu, saiys, audaryspaq siiaqty t.b. ūlttyq sport türleri bir qalypqa tüsip, toi-dumannyŋ saltanatyna ainalǧan. Toǧyzqūmalaq, şatraş siiaqty oiyndar barlyq auyldarda damyp, balalar arasynda asyq, taǧy da basqa qimyl-qozǧalys oiyndary paida bolǧan.
Qazaq halqynyŋ ata-babalary turaly 1832 jyly Būhara qalasynan tabylǧan, avtorynyŋ aty-jöni belgisiz «Hudad äl älem» atty arab tilindegi eŋbekte jan-jaqty jazylǧan. Kitap 1930 jyly ataqty ǧalym Bartoldtyŋ basşylyǧymen orys tiline audarylyp, Taşkentte qaitadan basylyp şyqty.
Būl kitapta Mauerannahrdyŋ soltüstigindegi dalalardy mekendegen köşpeli taipalar turaly: «Olarda qala joq, kiiz üilerine san jetpeidi, şetterinen batyr äri batyl, qoldaryndaǧy qarularyn eşqaşan tastamaidy, ūrys dese jandaryn salady, küş pen eptilik synalatyn bäsekelerge öte qūmar. Olar köbinese oŋtüstiktegi körşileri mūsylman şaharlaryn şauyp alady da, tez-tez jinalyp, ilezde közden ǧaiyp bolyp dalalaryna oralady. Olar bastaryna is tüskende, quanyş pen qaiǧyda, basqa bir jaǧdailarda da bir-birlerinen şalǧaida köşip jürse de ärqaşan öz rulastarynyŋ qasynan tabylady», – degen pikirler bar.
Künde közimiz körip jürgen qazaqtyŋ bauyrmaldyǧy.
Rim papasy İnokentii törtinşiniŋ tapsyrmasymen monah Plano Karpini 1243 jyly Vatikannan şyǧyp, 1246 jyly Qaraqorymǧa, Küiik qaǧanǧa jetken edi. Karpini tek Deşti Qypşaq jeriniŋ özimen tüstene-jastana jürip otyryp, bir jyldam astam uaqyt sapar şekti. Osy sapar jaily joljazbalarynda ol köşpelilerdiŋ sol kezdegi tūrmys-salty turaly jan-jaqty mol mälimetter qaldyrdy.
«Jigitteri şetinen mergen, nysanaǧa alǧandaryn qalt jibermeidi» – dei kele Karpini: – balalaryn eki-üş jasynda atqa otyrǧyzady, qyzdary men äielderi de atqa jaqsy şabady. Olardyŋ jylqy tüligine degen süiispenşiligi men közqarastary erekşe, basqa mal tülikterin de jaqsy kütedi, er-tūrman men at äbzelderin äşekeileuge erekşe nazar audarady, äielderi sadaqty jigitterden kem tartpaidy, erkekteriniŋ qaru-jaraq jasau men malǧa qaraudan basqa jūmystary joq. keide aŋ aulaidy. Bir ǧajaby olardyŋ eŋbektegen balalarynan bastap eŋkeigen qarttaryna deiin şetinen aŋşy äri mergen. Äsirese at üstinde ūzaq jürudegi şydamdylyqtaryna taŋ qalmasqa bolmaidy, mūnda da äielderi erlerinen birde-bir kem tüspeidi» – dep jazady.
Kemeŋger babamyz Qorqyttyŋ zamanynda türki taipalary keŋ dalaǧa syimai bölşektene bastaǧan. Saryarqany jailaǧan qypşaqtar Seihun men Jeihun dariianyŋ boiyndaǧy Oǧyz ben Saljūq türkilerdi ataqonystarynan yǧystyra bastady.
Mine, türki halyqtary osylaişa ärqaisysy öz otauyn tigip, irgelerin alşaqtata bastaǧan tūsta arab saiasatşysy İbn Batuta qazirgi qazaq eli jailaǧan jerge, qypşaq dalasy atanǧan Deşti Qypşaqqa keledi.
Ol türki-qypşaqtar turaly:«Üiirden at ūstau kerek bolǧan jaǧdaida, jigitterdiŋ bireui qolyna qūryq alyp, atqa salt minedi de, bei-jai jaiylyp jatqan jylqylarǧa jäiimen jaqyndaidy. Sodan keiin älgi jartylai taǧy jylqynyŋ moiynyna qolyndaǧy qūryqty nemese būǧalyqty tastap jiberip, özine qarai qaptalyna tartyp äkelip, sauyryna qarǧyp minedi. Sodan soŋ mingen būrynǧy atyn bos qoia beredi de, asaudyŋ arqasyna jabysyp qūiǧytyp şaba jöneledi», – dep jazady.
Jylqyly auylǧa barǧanda bügingi küni de aŋǧaruǧa bolatyn körinis.
1740 jyly qazaq dalasynda, Äbilqaiyr hannyŋ ordasynda bolǧan aǧylşyn köpesteri Tompson men Gogganyŋ mindetine tek sauda-sattyq jūmystary ǧana emes, jer bailyǧy, el tirşiligi, qazaqtardyŋ küş-quaty men äskeri mümkindikteri jaily barlau mälimetterin jinau da engen bolatyn.
Gogganyŋ: «Olardyŋ toilary men ölgen ata-babalaryna as beru räsimi birneşe künge sozylady, öleŋ aitady, bi bileidi. Biraq eŋ qyzyǧy at jarystary; säigülikterin bäigege qosady, kökpar tartysady, sadaqty alysqa atysady, beldesip küş synasady. Jeŋgenderge jüldeler tigilip, kiim, mal ülestiredi, syi-siiapattan eşkim de qūr alaqan qalmaidy», – degen kündeligindegi jazbalar aina-qatesiz bizdiŋ uaqytymyzǧa jetti.
Vise-kansler Bironnyŋ ükimimen Orynbor äkimşiligi 1773 jyly Qazaqstannyŋ batysyna nemis etnografy Pallas bastaǧan ǧylymi-zertteu ekspedisiiasyn ūiymdastyrady. Osy toptyŋ qūramynda şved botanigi Falk, nemistiŋ tabiǧat zertteuşi ǧalymy Georgi Pallas, grek Berdenes siiaqty öz uaqytyndaǧy belgili oqymystylar boldy. Öziniŋ jazbalarynda: «qazaqtardyŋ arasynda mal şaruaşylyǧy men aŋşylyqtyŋ qatar jüretin, olardyŋ köptegen jyrtqyş qūstardy da qolǧa üiretetindigin, sonymen birge aran qazyp, qamystyŋ ūşyn ötkirlep, qalyŋ şöptiŋ arasynan qadap qoiyp kiik ūstaitynyn» – jaza kelip, auqatty qazaqtardyŋ aŋşylyqty köŋil köteru, boi jazu üşin ermek etetin: «būdan olar qajet dese köp paida tüsiredi, negizinen qasqyr, tülki, borsyq, suyr, qaraqūiryq, barys, tarpaŋ, būlan, jolbarys aulaidy», – dep jazady Georgi.
Al Falktyŋ aŋşylyq jaily jazǧany: «būl paida tabatyn, sol arqyly baiudy maqsat etuden göri, qazaqtardyŋ köŋil köteretin ermegine köbirek ūqsaidy. Solai bola tūra ūstalǧan aŋnyŋ eti men terisi de dalada qalmaidy. Mūny köbinese özderi tūrmysta paidalanady. Kiim-keşek jasaidy, artylǧanyn satady, basqa zattarǧa, mülikke aiyrbastaidy, qasqyrdy, tülkini, qarsaqty atpen quyp jetip qamşymen, soiylmen soǧyp alady. Qazaqtardyŋ aŋşylyqta izine ertetin itteri köbinese tazy tūqymynan bolyp keledi, qarulary köbinese sadaq, ara-tūra bilteli myltyq. Keibir qazaqtar orys ūstalaryna qaqpan jasatyp, aŋdarǧa qūrady. Biraq barlyǧynan qyzyqtysy saiat. Jyrtqyş qūstardyŋ balapandaryn ūiadan ūstap alǧan saiatşy olardy bir jasqa deiin üiretedi, är kün saiyn dalaǧa şyǧyp jattyqtyrady. Işine Sadan tyqqan terini olarǧa «şyrǧa» dep aitady. Al şyrǧaǧa tüsken qūsyna azǧantai et berip, maqtaidy. Kün saiyn osylai, bürkitti tületu tört-bes aptaǧa sozylady».
… «Qys ailarynda semirip ketpes üşin bürkittiŋ astyna mūz qoiady. Jemdik etti de şaǧyndap berip, aşyqtyryp ūstaidy. Aşynǧan, qatty aşyqqan bürkittiŋ keide iesine de tüsetin kezderi bolady. Qolǧa üirengen jeti-segiz jyl saiatqa jaraityn jaqsy bürkittiŋ baǧasy eki tüieniŋ qūnyna para-par. Qazaqtar bürkitten basqa tūrymtai, itelgi, sūŋqar, qarşyǧa, böktergi, bidaiyq siiaqty saiat qūstaryn aŋ-qūs aulauǧa üiretken. Jyrtqyş qūstarmen aŋ aulaudyŋ osynşama täsilderin biletin basqa halyq turaly estigen emespin» – degen jazbalarynyŋ öte zor ekendigine eşkim de kümän keltire qoimas.
Qaşannan körşi tūryp, aralas-qūralasqan orys halqy da qazaqtardyŋ dene tärbiesine köŋil bölgen. İt jügirtip, qūs salu, at baptau jöninen olar qazaq saiatşylary men atbegilerinen köp närseni üirendi. HIH ǧasyrdyŋ orta şeninde özderiniŋ germandyq gimnastikasyn kökke köterip, tym qatty maqtap jibergen, nemisterdiŋ ūlttyq dene tärbiesiniŋ negizin ǧylymi jolǧa tüsirgen Guts Muts jäne Vit degenderge qarsy revoliusioner-demokrat
Nikolai Aleksandrovich Dobroliubov: «Ökinişke qarai, baiyrǧy Grekiiadaǧy sport jarystaryn körudiŋ mümkindigi bolmaǧandyqtan, germandyqtardyŋ ūlttyq gimnastikasyna bas iiuşiler bizdiŋ qyrǧyz (būl arada qazaqty aityp otyr – avtor) nemese Başkiriiaǧa keler me edi?! Mūnda özindik olimpiialyq oiyndar ispetti küres pen syryqqa örmeleu, jügirip jarysu siiaqty dene tärbiesiniŋ jüiesi keŋ qanat jaiǧan», – dep jazady.
Osylaişa taŋǧalu qazaq jerinde bolǧan basqa ǧalymdardyŋ eŋbekterinde de jetkilikti, sondyqtan olardyŋ barlyǧyn tizbeleudi jön dep tappadyq.
Orta ǧasyrlardaǧy qanqūily soǧystar, «tūrymtai tūsymen, balapan basymen» ketken sūrapyl ǧasyrlar köşpeliler örkenietiniŋ birşama kidiris tabuyna, üziluine mäjbür etti. Biraq salynǧan iz birjolata joǧalǧan joq. Ūlttyq sport türleri men dene tärbiesi şaşylyp, öşip ketpei üzilip-sozylyp bizdiŋ künderimizge de jetti. Qazir būlar halqymyzdyŋ densaulyǧyn saqtau men qorǧaudaǧy qoǧamnyŋ maŋyzdy bir salasyna ainalyp, älemdik sporttyŋ, Olimpiialyq qozǧalysynyŋ damuymen bite-qainasa damyp, ūlttyŋ ūly mūrattarynyŋ birine ainalyp otyr.
Ömirzaq JOLYMBET, QR Eŋbek siŋirgen jattyqtyruşysy, professor
«Türkıstan»
