Asyq oınaýdy qazaqtyń ulttyq oıyndarynyń eń alǵashqy satysy dese de bolar. Sebebi eń alǵash qazaq balasy qolyna asyq ustaıdy. Eń birinshi asyqpen oınaıtyn.
Ertede qazaq halqy asyqty bala kezde qolyna alyp, jas kezinen bastap oınaı bastaıdy. Tipti bala týmaı jatyp, jas nárestege arnap asyq jınaıtyndar da bolǵan. Asyq oıynynyń ereksheligi jáne onyń san qılylyǵy: asyqpen úıde de, dalada da oınaýǵa bolady. Ertede qazaqtyń qyz-kelinshekteri de asyq oınaǵan. Sondaı-aq burynǵy aǵa býyn ókilderinde asyq oınamaı ósken birde-bir adam joq.
Halqymyz asyqty qasterlegen. Mysaly, qazaqta «asyǵyń alshysynan tússin» degen izgi tilek bar. Asyq oıynynda kimniń saqasy alshysynan tússe, sol birinshi atady. Iaǵnı asyqtyń alshy túsýi onyń ıesin basymdyqqa jetkizedi. Sáti túsip, joly bolyp turǵandyǵyn bildiredi.
Asyq tula boıy qudiretke tunǵan kúsh ispetti de. Sol sebepten ertede baqsy-balgerler asyq arqyly bolashaqqa boljam jasaǵan.
Asyq oıyny – bizdiń ulttyq sportymyzdyń bir túri. Joǵaryda jazǵanymyzdaı, ertede muny qazaqtyń uly da, qyzy da qyzyǵa oınaǵan. Óıtkeni asyq oıyndarynyń tárbıelik máni zor. Mysaly, asyq oıyny eptilikke, mergendikke, shapshańdyqqa, sergektikke baýlıdy. Asyq oıyny óziniń túrlerine qaraı balanyń kúsh-jigerin arttyryp, mergendigin, shapshańdyǵyn, eptiligin jáne qyraǵylyǵyn jetildiredi. Bir mezgilde birneshe bala oınaıtyn asyq oıynynyń túrleri jas balanyń namysyn janyp, «qatarymnan ozsam» degen talpynysty boıǵa qasıet qylyp sińiredi. Munyń syrtynda asyqtyń atyp oınaıtyn túrleri únemi qımyl-qozǵalysty qajet etetindikten, deneni qyzdyryp, boıdaǵy qan aınalymyn jaqsartady. Únemi otyryp-turý, júreleı otyrý, tizeni jartylaı búgý, jıyrylý, shıryǵý jas balalardyń denesin shynyqtyryp, aıaq-qoldaǵy býyn aýrýlarynyń aldyn alady.
Asyq oıyndarynyń keıbir túrlerinde saqa tańdap alý kerek bolady. Úıde oınalatyn asyq oıyny túrlerinde asyqtyń ádemisin saqa qylyp alýǵa bolady. Al taqyr jerge sheńber syzyp, sonyń ortasyna qaz-qatar tigilgen asyqtardy sheńberden atyp shyǵarý maqsat bolyp tabylatyn oıyndarda asyqtyń myqtysyn, salmaqtysyn saqa qylyp alý kerek. Saqa tańdaýdyń ózi – óner. Alystan atqan kezde asyqqa tıgen saqa ornynda qalyp, asyqtardyń birnesheýin sheńberdiń syrtyna shyǵaryp jiberedi. Asyq oınaýǵa ábden mashyqtanyp alǵan zerek balalar, qajet bolsa, saqany asyqpen qosa sheńberdiń syrtyna shyǵaryp ta jiberedi, keri de qaıtara alady. Tipti qajetti traektorııamen saqasyn sheńberdiń ortasyndaǵy (kondaǵy) asyqtardyń janyna jetkizedi-de. Bul turǵyda asyq oınaý óneriniń keıbir syrlary (tehnıkasy) bılıard oıynymen uqsas ta. Sodan soń saqaǵa qorǵasyn quıý degen bolady. Bul – saqany kúsheıtip, utý múmkindigin arttyrý úshin jasalatyn qareket. Negizi, múmkin bolsa, dala taǵysy arqardyń asyǵyn saqa retinde paıdalanǵan durys. Arqardyń asyǵy qoı-eshkinikine qaraǵanda úlkendeý ári shymyr bolady.
Ózińiz kóz aldyńyzǵa elestetip kórińizshi, alystan (birneshe metr jerden) kóz ushynda túımedeı bolyp buldyraǵan asyqqa saqańdy dál tıgizý naǵyz mergendiktiń belgisi emes pe?! Sondyqtan bolar, erte zamanda qazaqtan nebir quralaıdy kózge atqan mergender shyqqan. Sadaq tartý bolsyn, naıza laqtyrý bolsyn, qazaq jaýyngerleri eshkimge des bermegen.
Ókinishke qaraı, qazir asyq oıyny umytyla bastady. Kóptegen túrleri umytylyp, múlde oınalmaıdy. Erejeleri de sol kúıi saqtalmaǵan. Sebebi qazir aýylda bolmasa, qalada balalar asyq oınamaıdy. Asyq oınaýdyń ózindik tehnıkalary da saqtalyp kele jatqan joq. Qala balalary asyqty ıirip, shıirip atýdy bilmeıdi. Tas laqtyrǵandaı atyp jiberedi. Al bir aıaǵyńdy jerge tirep, ıilip, sozylyp turyp, ekinshi aıaǵyńmen aýany silkip qalyp asyq atý da saqańnyń qandaı qarqyndy jáne pármendi bolatyndyǵyn qala balalaryna túsindirip jatqan jan bar ma? Asyq atýdyń osy bir tehnıkasy boýlıng sharyn durys laqtyrý tásiline uqsastaý. Osylaı taldaı bersek, asyq oıynynyń, asyq atýdyń kóptegen sport túrleriniń ózindik tehnıkasyna sáıkes keletindigin baıqaýǵa bolady. Bul asyq oıynynyń san qılylyǵy men alýandyǵyn, kóptegen qımyl-áreketterdi qamtıtyndyǵyn bildiredi. Ókinishke qaraı, biz osyndaı ulttyq baılyǵymyzǵa laıyqty deńgeıde kóńil bólmeı, umyt qaldyryp baramyz.
Asyqty jaqsy bilesiz be, joq pa? Tekserip kóreıik. Ońqaı asyq – maldyń oń jaq aıaǵynyń asyǵy ma, joq álde sol jaq aıaǵynyń asyǵy ma?
Aıqyn JAPPAR, “Alash aınasy”
