Demografiialyq daǧdarysqa beiım ekenımızdı bılemız be?

11.09.2019
4877
https://adyrna.kz/content/uploads/2019/09/demo.jpg
Resei elınde analarǧa berıletın bırrettık «Ana kapitaly» 2021 jydan bastap ösırıletın boldy. Būǧan deiın Reseide ekınşı balany ömırge äkelgen analardyŋ ükımetınen alatyn bırrettık «ana kapitaly» 453026 rubl bolsa, būl soma 2021 jyly 470241 rubl bolyp ösetın boldy. (Teŋgege şaǧyp körseŋız qomaqty soma) Sol tärızdı Japoniia ükımetı de «Bala kapitalyn» 2020 jyldan bastap ösıretındıkterın mälım ettı. Endı 2020 jyldan bastap japondardyŋ ekınşı balany ömırge äkelgen analary ai saiyn järdemaqy retınde 500 evro jalaqy alyp otyratyn boldy. 
Resei elı 2020 jyly zeinetaqy qorynan jaǧdaiy tömen analardyŋ äleumettık jaǧdaiyn şeşu maqsatynda taǧy da  qarjy böletın boldy. Būǧan deiın körşı el analarynyŋ joq-jıtıgın tügendeu maqsatynda zeinetaqy qorynan 2017 jyly 312 mlrd rubl, 2018 jyly 325 mlrd rubl bölgen bolatyn. 
    Qarap otyryp qyzyqtyq... Joǧaryda üş mysaldy ädeiı  alyp körsettık. Baǧamdasaq, qazırde köptegen elder demografiialyq saiasatyn oŋdauǧa tyrysyp jatyr. Bız keltırgen Resei men Japoniiadan basqa anasy men balasyna aitarlyqtai jaǧdai jasap otyrǧan köptegen elder barşylyq.  Demograf-ǧalym, Jandos Tıleukinnıŋ paiymdauynşa, qazaq äu bastan demografiialyq daǧdarysqa beiım el. «Sondyqtan bızge bolaşaqta saiasatty nyqtaǧan abzal» deidı maman. «Demografiialyq tasqyn bızdıŋ ūltymyzda 50-jyldardyŋ soŋy men 60-jyl dardyŋ basynda jürıp öttı. Sol jyldary är 1000 qazaq äielıne şaqqanda 225 baladan kelse, 1990 jyly būl körsetkış 130-ǧa; 1998 jyly –82; al qazır tıptı ekı-üş esege tömen. Būlaişa kemudıŋ 70 paiyzy bala sanyn şekteumen tıkelei qatysty. Al qalǧan paiyzy otbasyn keş qūrudan, äleumettık jaǧdaidyŋ köŋıl könşıtpeitınınen. Adam bala sanyn äleumettık jaǧdaiy tömen bolǧannan keiın şekteidı.  Sondyqtan bız bala tuu jasyndaǧy äielderge äleumettık qoldau körsetuden tanbauymyz kerek. Meilı, bala tuu jasyndaǧy äieldıŋ ailyq jalaqysy joǧary bolsyn, tömen bolsyn, memlekettık deŋgeide tölener tölem joǧary boluy qajet»,- deidı Jandos Tıleukin. Jandos Tıleukınnıŋ aituynşa, Qazaqstanda jūmys ısteitın äielderge de, jūmys ıstemeitın äielderge de bala tuǧany üşın berıletın järdemaqy kölemı az. Būl rette maman «Bızde äleumettık saqtandyru qoryna aqşa audaratyn 2 million 800 myŋ äieldıŋ 1,2 paiyzy ǧana 200 myŋ teŋgeden köp ailyq alady Solardyŋ özıne bala tuǧanda berıletın bır rettık järdemaqy kölemın Ükımet 1 million teŋgeden aspaityn etıp tastady. Tıptı qaisybır  äielder 250-300 myŋ teŋgeden asyryp jalaqy alsa da bala tuǧany üşın 1 mln teŋge ǧana järdemaqy alady. Jūmys ısteitın äielder üşın būl az soma. Sondyqtan osy mäselenı rettegen jön. Al jūmys ıstemeitın äielderdıŋ alatyn järdemaqysy tıptı tömen. Bızde bırınşı, ekınşı, üşınşı balaǧa tölenetın jörgekpūl   – nemese 95 950 teŋge; tört jäne odan da köp balaǧa 159 075 teŋge. Būǧan qosa jūmys ıstemeitın äielderge bala bir jasqa tolyq tolǧanǧa deiin onyŋ kütimine bailanysty tölenetin ai saiynǧy memlekettık järdemaqy:bırınşı balaǧa –14 544 teŋge;ekınşı balaǧa –17 195 teŋge;üşınşı balaǧa –nemese 19 821 teŋge;tört jäne odan da köp balaǧa –22 473 teŋge tölenedı. Naqtysyn aitqanda mūndai soma tölep demografiialyq dümpu emes, daǧdarysqa aparyp soqtyramyz. Demek, bızge būl mäselenı retteitın kezeŋ äldeqaşan jettı»,-deidı.  Keŋestık kezeŋde de qazaqtyŋ sany şekteldıJalpy, mamandar alǧa tartyp otyrǧandai,  Keŋestık kezeŋde de bala sanyn alǧaşqy bolyp «sanaly» türde şektep otyrǧan – bızdıŋ ūlt.Äleumettanuşy-maman Aidarhan Ilesbekovtyŋ aituynşa, kezındegı bükılodaqtyq sanaqtyŋ soŋǧy derekterı boiynşa 1990 jyly täjıkter – 45 paiyzǧa; qaraqalpaq tar – 39 paiyzǧa; özbekter – 34 paiyzǧa; türıkmender – 30 paiyzǧa; qyrǧyzdar – 32 paiyzǧa öskende, bızdıŋ qazaqtar 24 paiyzǧa ǧana ösken eken. «Keŋestık kezeŋde de qazaqtyŋ sanyn sanaly türde ösırmeu üşın türlı saiasat qoldanylǧany barşaǧa belgılı. Qazaqtyŋ basynan türlı näubet zaman öttı. Al qazır sol biurokratiialyq şeşımderden arylatyn kezeŋ keldı ǧoi. Bız bolaşaqta qazaqtyŋ sanyn ösırgımız kelse, äielderge tölem töleudı tek mındettı saqtandyru qory arqyly ǧana jürgızbei, būl rette erıktı jäne käsıptık saqtandyru qorlaryn tetıkke qossaq dep oilaimyn. Mäselen, Norvegiia, Niderlandy elderınde äielder erıktı saqtandyru qorlarynan bır tölem alsa, käsıptık saqtandyru qorlary, iaǧni jūmys ornynan aşylǧan qorlardan bır tölem jäne memlekettık saqtandyru qorlarynan bır tölem alady. Sonda bırqatar elderdıŋ äielderı üş bırdei mekemeden dekrettık tölem alyp, üş jyl boiy alaŋsyz bala kütımımen ainalysady. Al bız bır ǧana äielderdıŋ öz ailyǧynan jinaǧan mındettı saqtandyru qory arqyly jiǧan qarjylaryn özderıne qimai otyrmyz. Būl, sözsız, bala sanyn şekteidı. Keibır elder zeinetaqy qorynan ana men balanyŋ äleumettık jaǧdaiyn jasauǧa jyl saiyn qarjy bölıp otyrady. Sondyqtan osy mäselelerdı şeşuge kırısken jön», - dedı äleumettanuşy maman Aidarhan Ilesbekov. Būdan  soŋ mamannyŋ paiymynşa,bır ötkır mäsele – syrtta jürgen qazaqtardy bauyrǧa tartu jaiy qalys qalmauy kerek. Mysaly, resmi derekter qazır de alys-jaqyn şeteldegı tegı metis pen marginaldary bar qazaqtyŋ jalpy sany 6 mln 100 myŋdy qūraitynyn körsetedı. Būl rette ma man «tek qana TMD kölemın de söz eter bol aq, ırgemızdegı Özbekstandaǧy isı qazaqtardyŋ sany bügınde 3 mln-ǧa juyqtasa, Ukraina men Belarus elın degı qazaqtardyŋ sany 250 myŋdai bo lady. Al Qyrǧyz elıne sıŋıp ketken qa zaq tardyŋ sany 200 myŋǧa juyq tap qaldy. Būǧan Qytai elınde jürgen 2,5 mln qazaqty qossaq, ortamyz tolyǧyp qalatynyn alǧa tartyp otyr. «Osydan 20 jyl būryn sol oralmandardyŋ esebınen bala tuu ösımı Tarbaǧataida 40 paiyz, Altaida 70 paiyz, Ile Alatauynda 65 paiyz körsetkıştı qamtyǧan. Al qazır būl körsetkış Tarbaǧataida 10 paiyz, Altaida 10 paiyz, Ile Alatauynda 15 pa iyzdy körsetedı. Sondyqtan naq qazır bız üşın syrttan keletın köştı toqtatpau da asqan qajettılık»,- deidı Aidarhan Ilesbekov. Bala tuuǧa qatysty özektı jaittardyŋ bırı – medisinalyq modernizasiia ekenın de mamandar alǧa tartty.  Bolaşaqta medisinamyz ana men bala ölımın boldyrmauǧa qatysty qyzmet etuı tiıs. Ärine, būl rette medisinamyzdy modernizasiialauǧa; tehnologiialyq qarym-qabıletımızdı ūştauǧa, bılıktı mamandar legın jasaqtauǧa tyrsyp jatqanymyz belgılı. Desek te, ana men bala densaulyǧyna üstırt qarau faktılerı älı de boi körsetıp jürgenı aqiqat. Eŋ ökınıştısı, ana men bala ölımıne sol medisinamyzdyŋ basy-qasyn da jürgen aq halattylarymyzdyŋ özderınıŋ kınälı bolyp jatatyn da jaittar kezdesedı. Mıne, bız osylaişa demografiialyq saiasatty dūrys jolǧa qoiu üşın basty baǧytta ne ısteu kerektıgın tızbeledık.  Būl rette mamandar qazaqtyŋ demografiialyq daǧdarysqa beiım ekenın de jasyrmai aityp otyr. «Osyǧan orai, bolaşaqta ana men bala ösımın eseleu üşın Reseidıŋ memlekettık «Ana kapitaly» men ja pondardyŋ memlekettık «Bala kapitalyn» jinau ürdısın üirensek jön bolar edı. Tıptı bırqatar elderde bala tua salysymen arnaiy depozit aşylyp, oǧan memleket belgılı bır mölşerde qarjy qūiyp, ol jinaqtalǧan soma bala 16 jasqa tolǧannan keiın onyŋ qajetıne jarap jatady. Damyǧan jäne damuşy eldıŋ balalary tūrǧyn üimen tumai jatyp qam tylyp jatqanda, bızdıŋ eldıŋ balasyna nege mūndai yqylas audarylmaidy?!» dep pıkır bıldırgen mamandar da boldy.  Rasynda da, oilanarlyq jait. Endeşe, atqaruşy bilıktıŋ qūlaǧyna altyn syrǧa deiık... Qarlyǧaş Zaryqqanqyzy
"Adyrna" ūlttyq portaly