Osydan 84 jyl būryn 1934 jyly ataqty qylmysker Djon Dilindjer FTB (Federaldy tergeu biurosy) qolynan qaza tabady. Amerika halqy ony erekşe qūrmettegen. Al äielder qauymy süiıspenşılık tanytsa, memleket basşylary sol kezderı dürlıktırgen Al Kaponeden de beter qoryqqan. Qorquynyŋ sebebı Djon banktı erekşe ädıstermen tonaǧan.
Tiflis, Resei İmperiiasy 1907 jyl Būl tonau ülken tabys mölşerımen nemese operasiiaǧa qatysuşylardyŋ sanymen erekşe este qalǧan joq. Tonauşynyŋ kım ekendıgı sol tūstaǧy adamdardy taŋǧaldyrdy. Ol älemdık proletariattyŋ jarşysy, aqyldy da zerek İosif Djugaşvili (Stalin) boldy. Barlyǧy da bolşevikter partiiasyna aqşanyŋ kerektıgınen bastaldy. Alǧaşqy resei töŋkerısı bolyp jatqan kezde jasyryn ūiymǧa qaru-jaraq satyp alu üşın qarajat qajet bolady. Sol sebepten memlekettık qazynaǧa qol sūqty. Olardy būzaqy, tonauşy, qylmysker dep ataǧan joq. Onyŋ ornyna «ekspropriatorlar» (bır toptyŋ jeke menşıgınen, būrynǧy äleumettık artyqşylyǧynan aiyryluy), qysqartqanda «eks» degen ataudy qoldandy.
1907 jyly 26 mausymda taŋerteŋgı saǧat 10 şamasynda ekı bank qyzmetkerı poştalarynan 250 000 som alady. Ol aqşany jandaryna ekı qorǧauşy men bes kazakty qosyp alyp Tifliste ornalasqan memlekettık bank bölımşesıne alyp barady. Jol jönekei Erivan alaŋyna şyǧar kezde būlardy qaraqşylar toruyldap tūrady. Bır sätte qarauylşy jasaqty jan-jaqtan granatalarmen atqylap közın qūrtady. Sol ūrysta 16 beibıt tūrǧyn qaza tauyp, aqşa saqşylar ūstai almai qalǧan tonauşylardyŋ qolynda ketedı.
"Reihsbanktıŋ tonaluy". Berlin, Üşınşı Reih 1945 jyl Ūlttyq Üşınşı Reih bankı sol zamandarda qazynaǧa toly boldy. Onda qyzmet atqaratyn qarny juan bilerdıŋ altyndary, partiia men sol aimaqtyŋ altyndarynyŋ köp bölıgı saqtaldy. Odaqtastarymyz 1945 jyly Germaniiany basyp alǧan kezde bankten altyndy tappaǧan. Berlinde atoi bolyp jatqan kezde bıreuler oŋtaily sättı ūtymdy paidalanǧan nemese aldyn ala barlyǧy basqa jerge köşırılgen. Bır närsenı naqty aituǧa bolady – 3 milliard 34 million dollarǧa baǧalanatyn qazyna joǧaldy. Däl qazır būl aqşalar tükke tūrǧysyz bolsa da, ol zamanda erekşe baǧaly bolǧan. Şamasy adamzat tarihyndaǧy eŋ kölemdı bank tonau osy. Al tonauşylar osy künge deiın ūstalmaǧan.
"Şik stilındegı tonau". Sosete Jeneral. Nissa, Fransiia 1976 jyl Būl bankten nebary 9,8 million dollar tonalǧan. Bıraq, tonaudyŋ eŋ ǧajaiyp türı qoldanyldy. Qylmys älemınıŋ patşasy Albert Spadjiari men basqa da tonauşylar 1976 jyly 16 şıldede Parijdegı Sosete Jeneral bankıne kıredı. Olar mereke toilanyp jatqan kündı ädeiı taŋdap, edendı tesıp, jer asty jolymen kıredı. Jäi ǧana tonai saludy jön körmei, bankte bırneşe kün qonyp qaitady. Seifte saqtalǧan niu stilındegı suretterdı asyqpai qarap, şarap ta ışedı. Saqşylardyŋ namysyna tiıp şyǧyp bara jatyp Albert Spadjiari keregege «Aqköŋıldılıkpen, qarusyz jäne zorlyq-zombylyqsyz» dep jazyp ketıptı.
"Serıler köpırındegı tonau". Knightsbridge bankı. London, Ūlybritaniia 1987 jyl London qylmystyq älemımen de tanymal. Būl joly tonauşylardyŋ nazary Knightsbridge bankıne tüstı. Qalǧany oŋai boldy. Kinolarda körıp jürgenımızdei küzetşıge bıldırmei qarularyn alyp kırıp, qyzmetkerlerdı qorqytyp, 113 million dollardy alyp ketken. Basqalarymen salystyrǧanda soma ülken, operasiia bolsa jyldam ärı tez.
"Almas qoimasyn tonau". Antverpen, Belgiia 2003 jyl Antverpendegı Almas qoimasyn tonau osy sekıldı qylmystardyŋ eŋ ülkenı boldy. Jeke menşık ielerınıŋ ūiaşyqtaryna jer asty joly arqyly jetken. Nätijesınde 123 seif aşyldy. Jeke menşık ielerı öz bailyqtaryn jariialaǧysy kelmegendıkten naqty nūqsan mölşerı aitylmady. Kei mälımetter boiynşa milliardtar qoldy bolyp ketken siiaqty. "Daǧdyly tonau".
Northern Bank. Belfast, Soltüstık İrlandiia 2004 jyl Al būl tonau özınıŋ daǧdylylyǧymen erekşe. 2004 jyldyŋ 19 jeltoqsanynda üş adam Northern Bank qyzmetşısınıŋ üiıne jasyryn kırgen. Odan bank direktorynyŋ qaida tūratyndyǧyn sūrap, bırden basşyǧa qarai jol tartqan. Jūmys arasynda qyzmetşınıŋ de basşynyŋ da otbasylaryn kepıldıkke alyp, ertesınde 50 million dollardy alyp taiyp tūrǧan. Tonauşylardy ūstai almaǧan. Qylmyskerlerdıŋ stilıne qarap IRA, iaǧni İrlandiia Respublikalyq armiiasynyŋ qatysy bar dep boljam jasalǧan.
"Jaily tonau". Fortaleza, Braziliia 2005 jyl Būl tonau maimyldary köp Braziliiada bolǧan. Braziliialyqtar jailylyqty qatty jaqsy köredı. Mūny tonauşylar da däleldei tüstı. Şıldenıŋ jaima-şuaq künınde bank qyzmetkerlerı jūmys oryndaryna kelse, aqşa men ūiaşyqtaǧy qazynalar joq. Artynan anyqtalǧandai qylmyskerler jaqyn maŋdaǧy qala syrtynda ornalasqan zäulım üidı jalǧa alyp, sol jerden bankke baǧyttalǧan jer asty jol qazǧan. Maŋdai terımen qazǧan joldary arqyly baryp, 76 million 800 myŋ dollar aqşany alyp qaşqan. Ülken soma ūzaq merzımdı daiyndyqtaryn ötedı.
"Tıkūşaqpen tonau". Stokgolm, Şvesiia 2009 jyl Būl tonau Şvesiia halqyn taŋdai qaqtyrdy. 20 minut ışınde tıkūşaqty paidalanyp, qoimadan milliardtaǧan qazynany alyp ketken. Būl somanyŋ köptıgı sonşa, Şvesiia halqy tonaudan keiın daǧdarysqa tap bolǧan. Ǧimarattyŋ üstıne Bell2006Jet Ranger tıkūşaǧy qona salysymen taŋǧy saǧat 5.19 da avtomatpen qarulanǧan maskaly 4 adam kırıp tonaudy bastaǧan. Aldymen äinek piramida arqyly tömen syrǧanap tüsıp, operasiiany bastaityn zalǧa kırgen. Jarylǧyş zattar arqyly seifterdı aşyp, bır sätte qazynany tıkūşaqqa jetkızgen. Dabyldy tonau bastala salysymen qaqqan polisiia qyzmetkerlerı ǧimaratty tolyqtai qorşap ǧana ülgeredı. Al ūşaqjaidyŋ esıkterınde «bomba tūr» degen jazu jazylǧandyqtan ūşaqtar auaǧa köterıle almaǧan. artynan anyqtalǧandai jazu ötırık eken. Kölıkpen de quyp jete almaǧan sebebı jolǧa döŋgelektı jaratyn temırlerdı aldyn ala şaşyp qoiǧan. Bırınşı qabattyŋ esıgın syndyryp kırgen uaqyttarynda tonauşylar jasyrynyp ülgergen. Jasyrynǧan tıkūşaqty bırneşe saǧat ötken soŋ Stokgolm ölkesınen körgen. Mūndai joǧary deŋgeidegı tonaudy kım jüzege asyrǧany osy künge deiın belgısız bolyp otyr. Eske Aldar Köse men Qojanasyr ertegısın tüsıredı. «Ailaker, bıraq ıs-äreketı süikımdı».
Sberbank, Perm 2009 jyl Atu şuly tonaulardyŋ bırı 2009 jyly 25 mausymdy boldy. Reseidıŋ aqşa tasymaldauǧa arnalǧan oq ötpes kölıgıne tüs mezgılınde şabuyl jasalǧan. Şabuyldy jasauşy inkassatorlardyŋ bırı – Aleksandr Şurman. Ol qyzmettesterıne qarumen qoqaŋ-loqy körsetıp, maşinany ormanǧa qarai būrǧyzǧan. Mejelengen jerge jetken soŋ aqşany özın kütıp tūrǧan kölıkke salyp, qyzmettesterın oq ötpeitın kabinaǧa jauyp ketken. Qaqtyǧys nätijesınde jaralanǧandar joq. 250 million som qoldy bolǧan. Tonauşynyŋ ızıne ūialy telefony arqyly tüsıp 2009 jyldyŋ 1 şıldesınde ūstaǧan. Aldyn ala qazylǧan Lasvin qystaǧyndaǧy jertörede tyǧylyp jatypty. Al aqşalar jaqyn maŋdaǧy qūpiia qoimadan tabylǧan. 2000 jyldar ışınde bolǧan Reseidegı eŋ ülken tonaudyŋ bırı. Qylmysker 1 som da jūmsap ülgermeptı.
"Credit Lionais qoimasy". Parij 2010 jyl 2010 jyly tonauşylar toby Credit Lionais bankınde bolyp qaitqan. Olar 80 santimetrlık keregenı körşıles jatqan jertöre arqyly tesken. Qandai qūralmen teskendıgı osy künge deiın belgısız. Öte şeber atqarylǧan jūmys. Küzetşını bailap qoiyp, 9 saǧattyŋ ışınde 200-ge juyq ūiaşyqtardy aşqan. Ketıp bara jatyp jertörenı örtegen. Örtke qarsy jüie ıske qosylǧandyqtan, ūrlanǧan qazynanyŋ naqty mölşerı osy künge deiın belgısız. Al qylmyskerler ūstalmaǧan. "Aqymaq tonauşy" Otan aldyndaǧy boryşyn ötep kelgen jas sarbaz öz ömırın seifterdı būzuǧa arnamaq bolady. Tyrysyp baqqanyna qaramastan, ünemı joly bolmaidy. Mysaly bır tonau kezınde jarylǧyş zattardy şamadan tys qoldanyp, nätijesınde altyn-kümıster balqyp seifterge jabysyp qalǧan. Taǧy bırde poştalyq poiyzdy tonaimyn dep uaqytty dūrys eseptemei, jolauşylar poiyzyn tonauǧa mäjbür bolǧan. Ömırınde 46 dollar men 1 şölmek viski tonap ülgergen. Qylmysy qaitys bolǧan soŋ anyqtalyp, ony eşkım kömbegen eken. Tabyt jasauşy balzamdap, eş moiymaǧan qylmysker retınde körmege qoiypty. Ony köru üşın 5 sent töleu kerek eken. Osylaişa Elmer tırı jürgen kezındegıden de köp tabysqa qaitys bolǧan soŋ jetıptı.
Qarlyǧa BÜIENBAI
"Adyrna" ūlttyq portaly
